ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΙΖΗΣ: Η ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΜΠΕΝΙΖΕΛΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

μια αισιόδοξη διάλεξη
στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη
για ένα μοναδικό μνημείο 

Από την αναστήλωση της οικίας των Μπενιζέλων. Άποψη του ορόφου με το χαγιάτι 

Βρέθηκα στην Γεννάδειο Βιβλιοθήκη για να παρακολουθήσω κάποιες επιλεγμένες διαλέξεις στο πλαίσιο του διήμερου συμπόσιου με τίτλο «Η Τοπογραφία της Οθωμανικής Αθήνας. Αρχαιολογία και Ταξίδια» (1458-1833), που πραγματοποιήθηκε στις 23 και 24 Απριλίου με 12 σημαντικούς ομιλητές, και με τον γενικό συντονισμό από την Μαρία Γεωργοπούλου. 

Ανάμεσα στις διαλέξεις αυτές ξεχώρισα μια, που πέρα από το αρχιτεκτονικό και επιστημονικό ενδιαφέρον, μας γέμισε αισιοδοξία εν μέσω ένος κλίματος αδράνειας και ανησυχίας που όλοι βιώνουμε αυτόν τον καιρό. 

Ο Γιάννης Κίζης 

Ο Γιάννης Κίζης, αρχιτέκτων και καθηγητής στο ΕΜΠ, γνωστός για τις θεωρητικές προσεγγίσεις του, τους τολμηρούς και πετυχημένους αρχιτεκτονικούς χειρισμούς του, ειδικά στις αποκαταστάσεις παλαιών κτιρίων και σειράς μουσείων, στο τέλος της συγκεκεριμένης αυτής διάλεξης μας αποκάλυψε ότι όλα όσα μας παρουσίασε, έχουν προχωρήσει, βρίσκονται στην τελευταία φάση υλοποίησης και σύντομα το μοναδικό αυτό έργο θα παραδοθεί στο κοινό. Αυτόματα το δεδομένο αυτό έκανε την διάλεξη ακόμα πιο συναρπαστική και κίνησε το ενδιαφέρον του κοινού.

Από την αναστήλωση της οικίας των Μπενιζέλων. 

Τμήμα της βόρειας όψης με το χαγιάτι 

Πρόκειται για την παρουσίαση της αναστήλωσης της οικίας των Μπενιζέλων, ενός μοναδικού αρχοντικού επί της οδού Αδριανού 96 στην Αθήνα, το τελευταίο σωζόμενο κονάκι του αθηναϊκού αρχοντολογιού στην προεπαναστατική εποχή. Η εισήγηση αυτή παρουσιάζεται στην συνέχεια συνοπτικά.

Από την αναστήλωση της οικίας των Μπενιζέλων. Η νότια όψη 

Ο Γιάννης Κίζης, ξεκίνησε με μια εκτενή αναφορά στην Αστική Αρχιτεκτονική της Οθωμανικής Εποχής και επικεντρώθηκε στο κονάκι,την αρχοντική αστική κατοικία που ήταν συνυφασμένη με το κοινωνικό κύρος, και συνοδευόταν από παράσπιτα και βοηθητικά κτίσματα μέσα σε περιμαντρωμένη αυλή. 

Stackelberg. Ο μουσαφίρ-οντας της οικίας Μασσών 

Χαρακτηριστικά στοιχεία στα κονάκια ήταν ο οντάς, το δωμάτιο για όλες τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής, και το δωμάτιο για τους ξένους, ο μουσαφίρ-οντας σε ορισμένες περιπτώσεις. 

Επίσης το χαγιάτι στον όροφο, που συνδέει το σπίτι με τον υπαίθριο χώρο και στην εξέλιξή του πήρε ποικίλα σχήματα καθώς και οι υπόστυλοι ημιυπαίθριοι χώροι στο ισόγειο που αποτελούν επέκταση της αυλής. 

1831, Stackelberg: οικία Μερτρούδ. Μεγέθυνση αρχιτεκτονικών λεπτομερειών 

Τα χαρακτηριστικά αυτά συναντώνται και στα μεγάλα κονάκια που με τα υποστατικά του συγκροτούσαν ένα πολυδαίδαλο συγκρότημα, περιμαντρωμένο και κλειστό προς τους ξένους, αλλά ανοιχτό στην εσωτερική υπαίθρια ζωή του. 

Το κονάκι αποτελεί ένα διεθνικό μοντέλο αρχοντόσπιτου. Μεταφέρεται στα πιο απόμακρα σημεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μπολιάζει τις τοπικές παραδόσεις. Η αρχιτεκτονική του «διεθνικού» αυτού στύλ της οθωμανικής εποχής έδωσε το πλαίσιο ζωής και δημιουργίας της ανερχόμενης αστικής τάξης της εποχής. Εδωσε τα κονάκια των Λόντων και των Πετμεζαίων στο Μοριά, τα αρχοντόσπιτα των Φαναριωτών στην Πόλη, τη Σχολή Μηλεών του δάσκαλου και επαναστάτη Άνθιμου Γαζή, το αρχοντόσπιτο των Παλαιολόγων-Μπενιζέλων στην Αθήνα. Επώνυμα κτίρια-πρότυπα, με την πλατιά λαϊκή αποδοχή, αποτελούν το γνησιότερο κομμάτι της Νεοελληνικής Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής. 

Ο L. Lange και ο Leo von Klenze απέδωσαν τα χαρακτηριστικά αυτής της αρχιτεκτονικής σχεδιάζοντας το σαράι και τα γύρω σπίτια του Ναυπλίου: στις εικόνες που μας άφησαν βλέπουμε τι καταστράφηκε, προκειμένου να πάρει η πόλη αυτή τη γνώριμη νεοκλασική μορφή της. 

Θα προσπεράσω λόγω συντομίας το πολύ ενδιαφέρον τμήμα της διάλεξης που αναφέρεται στην προεπεναστατική Αθήνα και θα περιοριστώ μόνο σε μερικές απεικονίσεις που αποδίδουν την εικόνα των κατοικιών στην πόλη. 

 1674, Carrey. Αποσπάσματα από τον πίνακα με την επίσκεψη του Μαρκησίου de Nointel στην Αθήνα. 

1819, Thuermer, Η βιβλιοθήκη του Αδριανού, 

στο βάθος το βοεβοδαλίκι

1751, Stuart and Revett 

ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΩΝ ΜΠΕΝΙΖΕΛΩΝ 

Το σπίτι των Μπενιζέλων είναι το τελευταίο σωζόμενο κονάκι του αθηναϊκού αρχοντολογιού. Στα μέσα του 18ου αιώνα στήθηκε, πάνω σε δυό παλαιότερα κτίσματα, το ξύλινο αρχοντικό, με δύο οντάδες, ένα μακρύ ανοιχτό χαγιάτι με δύο σοφάδες στα άκρα και έναν ορτά-σοφά στο μέσον, που πρόβαλλε σε ξεπεταχτό από το νότιο μέτωπο. Αποτελεί τυπικό δείγμα της πλούσιας προεπαναστατικής αστικής αρχιτεκτονικής παράδοσης. 

Α. Ορλάνδος,“Αθηναϊκόν αρχοντόσπιτο της Τουρκοκρατίας”, ΑΒΜΕ Ε΄, Αθήνα 1939-40, σ. 198-205. 

Το μνημείο έγινε γνωστό από τον Αναστάσιο Ορλάνδο, ο οποίος όμως το είχε μελετήσει στην κατάσταση που βρισκόταν το 1940. Το δημοσίευσε επίσης και ο Ι. Τραυλός, αλλά μέχρι πρόσφατα παρέμενε αδιευκρίνιστη η τυπολογία και η αυθεντική σύνθεση του κτιρίου. 

Ο βασικός όγκος του κτιρίου είναι ένα διώροφο ορθογώνιο πρίσμα με την βόρεια πλευρά του ανοιχτή προς την αυλή  με τοξωτή στοά στο ισόγειο και ξύλινο χαγιάτι στον όροφο. 

Κάτοψη Ισογείου 

Κάτοψη ορόφου 

Το ισόγειο του αρχοντικού έχει τρεις χώρους, με πρόσβαση από την στοά. Η πρόσβαση στον όροφο γίνεται από κτιστή σκάλα που οδηγεί στο ανοιχτό βορεινό χαγιάτι, το οποίο στο μέσον συνέχεται με εγκάρσια πτέρυγα, τον ορτά-σοφα, που προβάλλει προς τη μεσημβρία. 

Το ξεπεταχτό φαίνεται σε φωτογραφίες του όψιμου 19ου αιώνα, με δύο μεγάλα παράθυρα, με νεοκλασικές αναλογίες, που είχαν αντικαταστήσει την αυθεντική τριάδα παρακυπτικών παραθύρων και φεγγιτών. 

Το χαγιάτι δίνει πρόσβαση σε δύο συμμετρικά διατεταγμένους οντάδες, όπου απέναντι από τη μουσάντρα διαμορφωνόταν καθιστικό σε σχήμα Π, στην κορυφή του οποίου ήταν το τζάκι, με παράθυρα εκατέρωθεν. 

Οι οντάδες έχουν σειρές διαδοχικών παραθύρων, σχετικά μικρού μεγέθους, με φεγγίτες από πάνω τους. Στους ξυλόπηκτους τοίχους οι φεγγίτες είναι ορθογωνικοί, ενώ στους λίθινους τοξωτοί και εξωτερικά έχουν μορφή τοξωτών παραθύρων.

Τα παλαιά παράθυρα και οι αρχικές θύρες βρέθηκαν φραγμένα και είχαν ανοιχθεί σε διαφορετικές θέσεις. Η διαμόρφωση των όψεων είναι γενικά απλή Πάνω από το χαγιάτι προεξείχε φαρδύ ξύλινο γείσο, ενώ στη νότια και την ανατολική όψη το γείσο ήταν τούβλινο, οδοντωτό. 

Η αποκατάσταση του μνημείου από το γραφείο Κίζη, μέσα από τα φωτορεαλιστικά και τις τελικές φωτογραφίες φαίνεται πραγματικά εντυπωσιακή και υποδειγματική. 

Είχε ως κύριους άξονες αφ' ενός την προβολή της μεγάλης καλλιτεχνικής και ιστορικής του αξίας του αστικού αρχοντικού και αφ' ετέρου τη διατήρηση των αρχαιολογικών τεκμηρίων που αποκαλύφθηκαν στο υπέδαφος της αυλής και των κατωγιών μαρτύρων της διαχρονικής κατοίκησης από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Διατηρήθηκαν στο μέγιστο δυνατό βαθμό τα παλιά μέλη, ώστε να προβάλλεται η αυθεντικότητα του μνημείου. Διατηρήθηκαν επίσης τα τεκμήρια των κατα καιρούς παρεμβάσεων, προκειμένου να μείνει αναγνώσιμη η ιστορία του. 

Η αποκατάσταση, βέβαια, επικεντρώθηκε στην προβολή του αρχοντικού του 18ου αιώνα, με ανάδειξη και διδακτική παρουσίαση του κτηρίου ως εκθέματος, με στόχο να βοηθήσει τον επισκέπτη να συνειδητοποιήσει τον χαρακτήρα, την ποιότητα του χώρου και τις λεπτομέρειες της αρχιτεκτονικής της αστικής κατοικίας πρίν την επανάσταση και τον νεοκλασικισμό. Να γνωρίσει το έργο μιας ακμαίας κοινότητας, που φανερώνει ότι η Αθήνα δεν ήταν το ασήμαντο χωριό της τουρκοκρατίας, αλλά μια πόλη αξιόλογη, με προσωπικότητες. 

Είσοδος στο Μνημείο - Εισαγωγή στην περιήγηση 

Εισαγωγική Πινακίδα με ενημερωτικό φυλλάδιο 

“Καλοσώρισμα / Που βρίσκομαι / Τι κάνω” 

Η μουσειογραφική απόδοση του μνημείου αποσκοπεί στην εξοικείωση του αθηναϊκού κοινού με ένα τυπικό αρχοντόσπιτο της πόλης τους. Το μνημείο θα λειτουργεί ως επισκέψιμο έκθεμα, επιδιώκοντας να κάνει στον επισκέπτη κατανοητούς τον χαρακτήρα και τις ποιότητες της αστικής κατοικίας των οθωμανικών χρόνων. 

Κεντρική ιδέα της μουσειογραφικής προσέγγισης είναι η συνύπαρξη του αποκαταστημένου μνημείου με κατασκευές σύγχρονης αισθητικής και τεχνολογίας. 

Με την χρήση νέων ψηφιακών τεχνολογιών και το κατάλληλο λογισμικό επιτυγχάνεται μια διασκεδαστικότερη και «προσωπική» αναζήτηση της πληροφορίας, αφού προϋποθέτει την ενεργή διάδραση του επισκέπτη με την αφήγηση. 

Οι χώροι στους οποίους αναπτύσσεται η αφήγηση της έκθεσης είναι η βορεινή περίκλειστη αυλή, το πέτρινο ισόγειο με την πληθώρα των ευρημάτων της οργάνωσης της οικιακής οικονομίας και ο ξύλινος όροφος, που αποτελείται από δύο μεγάλα δωμάτια, τον θερινό και τον χειμερινό οντά και το χαγιάτι, τον ημιυπαίθριο χώρο διακίνησης με τα χαρακτηριστικά υπερυψωμένα καθιστικά, τους σοφάδες. 

Η πίσω αυλή / Φιλοξενία περιοδικών εκδηλώσεων 

Ο υπαίθριος χώρος πολλαπλών εκδηλώσεων 

Η νότια αυλή, με θέα την Ακρόπολη και τις παρυφές της Πλάκας, θα φιλοξενεί πολιτιστικές εκδηλώσεις περιοδικού χαρακτήρα. 

Η αυλή με το πηγάδι της αποτελούσε το ζωτικό κέντρο του σπιτιού· στη μέση της θα εκτίθεται η αρχαιολογική ανασκαφή ανάδειξης τμήματος του υστερορωμαϊκού τείχους, τεκμήριο της διαχρονίας του τόπου. Στη δυτική πλευρά θα αναπτύσσεται το βασικό εποπτικό υλικό του πρώτου θεματικού άξονα της μουσειολογικής μελέτης: “Η οικία Μπενιζέλων, μικρό κομμάτι του πάζλ της Αθήνας, χώρος παλίμψηστος, μνημείο της ιστορίας της πρωτεύουσας”. 

Κεντρική αυλή 

αρχαιολογική ανασκαφή ανάδειξης τμήματος του υστερορωμαϊκού τείχους 

Η τυφλή επιφάνεια της μεσοτοιχίας εικονογραφείται με αεροφωτογραφία της σημερινής Αθήνας, εντοπίζεται το ιστορικό κέντρο και τα σημαντικότερα αξιοθέατα που συνδέονται με το αρχοντικό. Στη βορεινή παρειά είναι το αναψυκτήριο, που επαναφέρει τη ζωή και την αναψυχή στην αυλή, στη σκιά εσπεριδοειδών ικανού ύψους.

 Κεντρική αυλή 

Το αναψυκτήριο κάτω από τα δένδρα επαναφέρει τη ζωή στην αυλή 

Μουσειολογική μελέτη, Κάτοψη Ισογείου

Στα υποφωτισμένα δωμάτια του ισογείου σώζονται στοιχεία δύο παλαιότερων – δύσκολα αναγνώσιμων σήμερα – χαμηλών σπιτιών· σε κάποιο απ’ αυτά μεγάλωσε η Ρεβούλα Μπενιζέλου, η Οσία Φιλοθέη, κατά τον 16ο αιώνα. 

Το Ισόγειο / Χώρος Α 

Οπτικοακουστική παραγωγή video 

Στο δυτικό δωμάτιο αναπτύσσεται η αφήγηση για «μια ξεχωριστή γυναίκα για την εποχή της» και διαρρυθμίζεται μικρή περιοχή παρακολούθησης video με τίτλο: «Ρεβούλα Μπενιζέλου (Οσία Φιλοθέη)/το αρχοντολόϊ του 16ου αιώνα/το πλαίσιο της εποχής».

Το Ισόγειο / Χώρος Γ 

Περιοδική τρισδιάστατη προβολή, που ανασυνθέτει τα ενσωματωμένα τμήματα σε μεταγενέστερες οικοδομικές φάσεις 

Τα ευρήματα στο μεσαίο και το ανατολικό δωμάτιο στηρίζουν την ενότητα «Όψεις οικιακής οικονομίας/τα αρχαιολογικά ευρήματα στο κατώι του σπιτιού». Με τρισδιάστατη προβολή ανασυνθέτονται το αρχικό δάπεδο, η στέγη και ο χώρος του σπιτιού του 16ου αιώνα, από το οποίο έχουν απομείνει το τζάκι, ακρωτηριασμένο μετά τη μερική καθαίρεση της άνω ζώνης, προκειμένου να εδρασθεί το ξύλινο κονάκι του 18ου αιώνα, και υπολείμματα του ληνού και των πιθαριών. 

Μουσειολογική μελέτη, Κάτοψη Ορόφου

Στον όροφο του 18ου αιώνα ο πρώτος χώρος που συναντά ο επισκέπτης είναι το ημιυπαίθριο “χαγιάτι”, με χαμηλά καθιστικά σχήματος "Π" στον δυτικό “σοφά” και στον “ορτά σοφά”, που προεξέχει προς το νότο, ανάμεσα στο θερινό και τον χειμερινό “οντά”. 

Στο κέντρο του χαγιατιού προβάλλεται περιοδικά αναπαράσταση της χάραξης του κτιρίου με τον κάνναβο ανά ένα πήχυ, που καθόρισε τη συναρμολόγηση του ξύλινου σκελετού. 

Στο ανατολικό άκρο του χαγιατιού τοποθετείται μεγάλου μεγέθους «παράθυρο με θέα» με αναπαράσταση της Αθήνας από περιηγητή του 18ου αιώνα. 

Ο όροφος / Το χαγιάτι - “ορτά σοφάς”όπου αναπτύσσεται διαδραστική ψηφιακή εφαρμογή 

Το κεντρικό καθιστικό, ο “ορτά σοφάς”, προσφέρει ταυτόχρονη θέα της σύγχρονης πόλης προς Βορρά, και του βράχου της Ακρόπολης προς Νότο. Εδώ αναπτύσσεται η διαδραστική ψηφιακή εφαρμογή «Οι όψεις της Οθωμανικής Αθήνας», σε χαμηλή τράπεζα με ενσωματωμένες δύο μεγάλες οριζόντιες οθόνες αφής. 

Ο όροφος / “δυτικός σοφάς” - βιβλιοθήκη / αναγνωστήριο 

τραπεζάκια με θέσεις έντυπου υλικού 

Στο δυτικό καθιστικό φιλοξενείται μικρή βιβλιοθήκη-αναγνωστήριο, για ξεφύλλισμα ή διάβασμα επιλεγμένου έντυπου υλικού σχετικού με το μνημείο και το πλαίσιό του. Σύγχρονα μαξιλάρια από ύφασμα μπλέ denim ισορροπούν με τα θερμά χρώματα του ξύλου, προσκαλώντας τον επισκέπτη να καθίσει. 

Όροφος: ο “χειμερινός οντάς” ως “ζωντανός πίνακας” 

Ο χειμερινός οντάς αποτελεί “ζωντανό” έκθεμα τυπικού δωματίου της εποχής. Με την βοήθεια λιθογραφίας του Stackelberg από τον πανομοιότυπο γειτονικό μουσαφίρ-οντα της οικίας Μασσών, επιπλώνεται και ζωντανεύει ο χώρος με τα χρώματα, τις υφές και τις φιγούρες, μέσω ψηφιακής προβολής από επιλεγμένο σημείο. Η εγκατάσταση “κατευθύνει” τον επισκέπτη στο κατάλληλο σημείο θέασης με την ένταξη μεγάλου μεταλλικού κάδρου. Επιλεγμένες αφηγήσεις περιηγητών ακούγονται περιοδικά. 

Ο όροφος / Ο “θερινός οντάς” - βιωματική εμπειρία 

χαμηλές τροχήλατες τράπεζες  με οθόνες αφής 

Στον θερινό οντά ο επισκέπτης, χρησιμοποιεί το φιλόξενο μεγάλο χαμηλό καθιστικό, για την παρακολούθηση video και την χρήση διαδραστικών ψηφιακών εφαρμογών. Ψηφιακή οθόνη προβάλλει οπτικοακουστική παραγωγή με θέμα την «αστική Αθηναϊκή κοινωνία του 18ου αιώνα / Ο χαρακτήρας και η δραστηριότητά της». Σε δύο χαμηλές τροχήλατες τράπεζες με οριζόντιες οθόνες αφής οι επισκέπτες μπορούν να διαλέξουν διαδραστικές εφαρμογές που αναφέρονται στους παλαότερους και νεώτερους περιηγητές και μπορούν να καταθέσουν τις σκέψεις, τα σκαριφήματα ή τις εντυπώσεις τους, ψηφιακά. 

Η μουσειογραφική επέμβαση, όπως και η προστασία και ανάδειξη των αρχαιολογικών ευρημάτων, είναι υπό κατασκευή. 

«Ελπίζουμε σύντομα να αποδοθεί στο κοινό το ολοκληρωμένο έργο της διδακτικής αποκατάστασης και ερμηνείας του μνημείου.» επισήμανε ο Γιάννης Κίζης. "Την εναρκτήρια έμπρακτη εκδήλωση ενδιαφέροντος το 1979 από τον τότε υπουργό Πολιτισμού Δημήτρη Νιάνια ακολούθησαν τριάντα ολόκληρα χρόνια δυστοκίας, ή και σκανδαλώδους αδιαφορίας των υπουργών που τον διαδέχθηκαν. Εν τέλει, ελέω Οσίας Φιλοθέης, η διάσωση του μνημείου οφείλεται στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών, την οποία και ευγνωμονούμε. Ελπίζουμε τώρα ότι η Αρχαιολογική Υπηρεσία θα ξεπεράσει στερεότυπα και ατολμίες, ώστε να προχωρήσει στην ενοποίηση των υπαίθριων χώρων με το “Διογένειο”, με επισκέψιμο ανασκαφικό πρόγραμμα στον ευρύτερο ζωτικό χώρο του αρχοντόσπιτου, όπου σώζεται και το μεσαιωνικό ελαιοτριβείο, κατά τεκμήριο της οικογένειας των Μπενιζέλων". 

Οι μελέτες ανατέθηκαν από την Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών στην οποία έχει παραχωρηθεί η χρήση του ακινήτου. Η μέν μελέτη Αποκατάστασης στους Γιάννη Κίζη, Κλήμη Ασλανίδη και Χριστίνα Πινάτση, αρχιτέκτονες, Ελευθερία Τσακανίκα, πολιτικό μηχανικό και Χρήστο Ζόμπολα, μηχανολόγο. Η δε μουσειολογική μελέτη ανατέθηκε στο Γραφείο Κίζη, και συμμετείχαν οι αρχιτέκτονες Γιάννης Κίζης και Θύμης Δούγκας που εκπόνησαν τη μουσειογραφική μελέτη, βάσει της μουσειολογικής μελέτης της αρχαιολόγου - μουσειολόγου Παρής Καλαμαρά.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγένθυση