ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΥΣ ΚΩΣΤΑ ΠΑΠΠΑ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΓΚΑΡΗ

_____________________________

ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟΥΣ

ΚΩΣΤΑ ΠΑΠΠΑ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΓΚΑΡΗ

ΣΤΟ ΑΤΕΛΙΕ ΤΟΥΣ 

 (7 ΙΟΥΝΙΟΥ 2024)

ΜΕΡΟΣ 1ο

Εδώ και καιρό ήθελα να γνωρίσω από κοντά, τους εικαστικούς Κώστα Παππά και Μαρία Τσάγκαρη, για να μιλήσουμε για την διαδρομή τους και τα έργα τους, που τα τελευταία χρόνια και μου έχουν κινήσει το ενδιαφέρον. Αρχικά στην έκθεση του Κώστα Παππά στο πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα Μερκούρη» το 2021, σε επιμέλεια Χριστόφορου Μαρίνου, με τίτλο The Waste Land (ο ερημότοπος, η έρημη χώρα,) ή “Litost”, μια άγνωστη τσέχικη λέξη που δεν μπορεί να μεταφραστεί και την περιγράφει ο Milan Kundera στο Βιβλίο του γέλιου και της λήθης (1978). Μια έκθεση που άφησε εποχή.

Κώστας Παππάς, άποψη από την έκθεση στο Μελίνα Μερκούρη, 2021, φωτo Μενέλαος Μυρίλλας

Και το 2022, πάλι σε επιμέλεια του Μαρίνου, στην έκθεση Ρεμπέτικο στο Πνευματικό κέντρο του Δήμου Αθηναίων, ξεχώρισα το έργο της Μαρίας Τσάγκαρη με τίτλο The man on the left, που πραγματοποίησε σε συνεργασία με τον Κωνσταντίνο Βήτα.

Μαρία Τσάγκαρη, The man on the left,από την έκθεση για το Ρεμπέτικο στο Πνευματικό κέντρο του Δήμου Αθηναίων, 2022

Mέσα από το έργο τους, τον λόγο τους, τις επιλογές τους και τις τυχαίες συναντήσεις που ακολούθησαν, αισθάνθηκα ότι κάτι ευαίσθητο εκπέμπει η ματιά τους, ότι κάτι μας συνδέει, που σχετίζεται ίσως με κοινά προσωπικά βιώματα, αλλά και την αρχιτεκτονική, και αυθόρμητα θέλησα να τους συναντήσω και να μιλήσουμε από κοντά. Τελικά, με αφορμή μάλιστα ένα καινούργιο έργο του Κώστα Παππά στον Ελαιώνα, βρέθηκα στο ατελιέ της οδού Δασκαλογιάννη στο Λυκαβηττό, σε ένα χώρο σεμνό και φιλόξενο, όπου με υποδέχθηκε ο Κώστας και λίγο αργότερα κατέφθασε και η Μαρία. Μέσα σε ένα ζεστό κλίμα, ανοιχτήκαμε σε γόνιμες συζητήσεις, που αποκαλύπτουν ιστορίες από το παρελθόν, προσωπικές αγωνίες και βιώματα, επιρροές, εξομολογήσεις σημαντικές και αναφορές στα μελλοντικά τους σχέδια, σε μια αναλυτική ξενάγηση στην προσωπική και εικαστική τους διαδρομή. Επιλογές και σχόλια από αυτές τις συζητήσεις επέλεξα να παρουσιάσω σταδιακά και σε συνέχειες, έχοντας την πεποίθηση ότι γνωρίζοντας τους προβληματισμούς, τις αναζητήσεις και τα βιώματα των εικαστικών, που αποτελούν συχνά πηγές έμπνευσης, μπορούμε κατά κάποιο τρόπο να αντιληφθούμε και να κατανοήσουμε την διαδρομή τους και το καλλιτεχνικό τους έργο, διεισδύοντας στις συχνά άγνωστες πτυχές της καλλιτεχνικής τους δράσης, χωρίς βέβαια να αγνοώ και την άποψη ότι ένα «μεγάλο έργο τέχνης» μιλάει από μόνο του.

Οπλιστείτε λοιπόν με υπομονή ξεφεύγοντας από την γνωστή λογική της γρήγορης ανάγνωσης, του γνωστού σερφαρίσματος στο διαδίκτυο και απολαύστε τους διαλόγους και με τους δύο αυτούς χαρισματικούς καλλιτέχνες, που παρατίθενται όπως ακριβώς μαγνητοφωνήθηκαν, διατηρώντας την αμεσότητα του προφορικού λόγου παρά τις όποιες συντακτικές αδυναμίες.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Ο αιφνιδιασμός του νέου έργου

Κώστας Παππάς, έργα από την έκθεσή του στο Μελίνα Μερκούρη, 2021

Έχοντας έντονη ακόμη την μνήμη χιμαιρικών ασπρόμαυρων τοπίων με τα μοντερνιστικά αρχιτεκτονημένα κτίρια, ενίοτε με έγχρωμους φωτισμούς, με τους ευαίσθητους χειρισμούς του κάρβουνου δια χειρός Κώστα Παππά από την έκθεσή του με τίτλο The Waste Land στο Μελίνα Μερκούρη τον Δεκέμβριο του 2021, ομολογώ ότι αιφνιδιάστηκα, όταν αργότερα στην έκθεση που επιμελήθηκε ο Δημήτρης Τρίκας στον Ελαιώνα τον Μάϊο του 2023 αντίκρυσα το νέου του έργο με τίτλο But no sleep runs this step, ως ψηφιακό σχέδιο με έντονα χρώματα.

Κώστας Παππάς, But no sleep runs this step, 2023, ψηφιακό σχέδιο 230Χ120 cm

Έτσι μπαίνοντας στο ατελιέ του, το απόγευμα στις 8 Ιουνίου του 2024, και ξανα-αντικρύζοντας αυτό το έργο, ήταν το πρώτο θέμα που ήθελα να σxολιάσω:

Γιώργος Τριανταφύλλου: Για να πω την αλήθεια με αναστάτωσες και με προβλημάτισες με το νέο σου αυτό έργο, που εκτέθηκε στην έκθεση που επιμελήθηκε ο Δημήτρης Τρίκας στον Ελαιώνα τον Σεπτέμβριο του 2023. Με αναστάτωσες γιατί κάνεις ένα βήμα προς στην ψηφιακή επεξεργασία, στροφή μεγάλη μετά από την «δια χειρός» δουλειά σου, και την λατρεία και τον έρωτα με το κάρβουνο. Και αυτό που με αναστάτωσε περισσότερο είναι αυτή η «επιτηδευμένη ασάφεια». Το είδα και προσπάθησα να το συνδέσω με την προηγούμενη δουλειά σου. Ανακάλυψα ίχνη, βεβαίως και υπάρχει σαφέστατα σχέση με τα προηγούμενα, αλλά μέσα στο πολύ έντονο αυτό πράσινο ψηφιοποιημένο φόντο και το χρώμα της πτυχωτής αυτής βεντάλιας, όλα αυτά τα σχεδιαστικά, τα ζωγραφικά στοιχεία, που σε προηγούμενα έργα σου ήταν πάρα πολύ κυρίαρχα, και εννοώ κυρίως τα κτίρια, αποδυναμώθηκαν τελείως. Στη λεζάντα, γινόταν μάλιστα και μια αναφορά σε θραύσματα τοπίων της υπαίθρου, κάτι το οποίο δεν είχα εντοπίσει στα προηγούμενα έργα σου, γιατί περισσότερο είχα την εντύπωση ότι κυριαρχούσε ένα δυστοπικό αλλά έντονα δομημένο περιβάλλον.

Ομολογώ ότι αυθόρμητα έκανα την εξής σκέψη, έναν παράδοξο ίσως συσχετισμό, επειδή παρακολουθώ πολύ συστηματικά και πολλά χρόνια τον Γιάννη Λασηθιωτάκη.

Γιάννης Λασηθιωτάκης. «Πρόσωπα» στο Βυζαντινό Μουσείο, 2013, Φωτο Γιώργος Τριανταφύλλου

Γιάννης Λασηθιωτάκης, ΔΛ Γκάλερι, 2018/2022, Φωτο Γιώργος Τριανταφύλλου

Ο Γιάννης έκανε εξαιρετικά λάδια και ευαίσθητα πορτραίτα και μια εξπρεσιονιστικού χαρακτήρα ζωγραφική, όπως είδαμε το 2013 στην έκθεσή του στο Βυζαντινό Μουσείο και κάποια στιγμή τα γύρισε όλα ανάποδα. Κάνει τώρα μια ζωγραφική, που παρουσίασε σε δύο εκθέσεις στην Γκαλερί ΔΛ, το 2018 και το 2022, με αναφορά στο Μπαουχάουζ, με γεωμετρικές χαράξεις, μια δισδιάστατη ζωγραφική με πολλά αφαιρετικά στοιχεία και καταξιώθηκε με εκθέσεις και στο εξωτερικό.

Οπότε αναρωτιέμαι τι κάνει τώρα ο Παπάς; Κάνει στροφή; Ανοίγει καινούργιο δρόμο; Κάνει εκείνο που έχει κάνει και ο Λασηθιωτάκης ή είναι μία συγκυριακή υπόθεση αυτό το συγκεκριμένο έργο;

Κώστας Παππάς: Όχι, έχω κάνει και άλλα, και θα σου δείξω. Για μένα δεν είναι στροφή, γιατί εγώ έκανα τα ψηφιακά και παράλληλα δούλευα και τα σχέδιά μου και παράλληλα έψαχνα και κάποιες κατασκευές με τα φώτα που αυτοφωτίζουν. Ήταν μια τάση μου, να φύγουμε λίγο από τα κεκτημένα και να πάμε να ρισκάρουμε σε κάτι άλλο, πάλι με σχέδιο. Απλά αυτή τη φορά και με ψηφιακό σχέδιο.

Γ.Τ. Είναι 100% ψηφιακό αυτό το έργο, ή εμπεριέχει σκαναρισμένα στοιχεία;

Κ.Π. Όχι, υπάρχουν κάποιες φωτογραφίες που έχω τραβήξει εγώ. Το άλλο είναι ουσιαστικά ο ίδιος μηχανισμός που εγώ δουλεύω τα σχέδιά μου, δηλαδή ξεκινά από το μηδέν, στο ένα υπάρχει μια μεγάλη επιφάνεια που μπορεί να είναι χαρτί ή ξύλο, στο άλλο είναι η οθόνη του υπολογιστή.

Κώστας Παππάς, But no sleep runs this step, λεπτομέρεια, 2023

Το διαφορετικό ποιο είναι; Ότι μπαίνει το χρώμα, ενώ ως τώρα δεν υπάρχει αυτό. Και αυτή η πολυτέλεια που έχει το εργαλείο, και με το οποίο εγώ μπορούσα πλέον να εντάξω φωτογραφίες μέσα, και να παίξω με αυτές, να αρχίζω να τις πειράζω. Δηλαδή υπάρχουν και κομμάτια μέσα από φωτογραφίες, αλλά που είναι πολύ λίγα. Όλα τα άλλα που συμβαίνουν μέσα, αλλά και από πάνω είναι ουσιαστικά σαν να βλέπει κανείς την λογική που έχει το κάρβουνο, όπως σχεδιάζω εγώ με το κάρβουνο, απλά εδώ πέρα γίνεται με ένα τελείως διαφορετικό εργαλείο.

Δηλαδή αυτή η απολυτότητα, το χρώμα, που ξαφνικά δεν υπήρχε καν στα κάρβουνα, παρά μόνο σαν εστία στα φώτα, το κόκκινο και το πράσινο που δούλευα.

Κώστας Παππάς, έργα από την έκθεσή του στο Μελίνα Μερκούρη, 2021

Και έχοντας στο μυαλό μου περισσότερο πώς θα πάρω από εδώ πράγματα για να τα ξαναβρώ στα σχέδιά μου, στις κατασκευές μου σε όλα. Και βέβαια γιατί πάντα εμένα με γοήτευαν πάρα πολύ όλοι αυτοί οι σοβιετικοί καλλιτέχνες-γραφίστες, Σοβιετική Ένωση, οι αφίσες, και όλα αυτά πάντα με γοήτευαν, πάντα μου άρεσαν και μου ασκούσαν...

Γ.Τ. Από τον κονστρουκτιβισμό δηλαδή.

Κ.Π. Ναι, οπότε το βρήκα λίγο σαν ευκαιρία, να κάνω ένα διάλειμμά και να πάω λίγο πιό πέρα.

Γ.Τ. Άρα ως διάλειμμά το βλέπεις;

Κ.Π. Όχι, θα σου πω. Δεν είναι σίγουρο ακόμα. Δηλαδή δεν θέλω ούτε όλα αυτά να τα κλείσω και να πω τέλος τώρα, ξανασυνεχίζουμε σε αυτά. Τα βλέπω λίγο σαν δύο διαδρομές που ενίοτε έρχονται δίπλα δίπλα, πολλές φορές η μία πάνω στην άλλη… Δηλαδή είναι λίγο ένας διαφορετικός τρόπος για να πλουτίσω την υπάρχουσα δουλειά, αλλά και να ανακαλύψω και άλλα πράγματα. Δηλαδή βλέποντας αυτά εδώ πέρα, και δουλεύοντας με αυτά, σκεφτόμουνα πόσο ωραία αυτό με κάποιο τρόπο γίνεται τρισδιάστατο στο χώρο. Δηλαδή πως αυτό θα μπορούσε να κοπεί, σε αλουμίνιο ή σε άλλο υλικό και φύγει και στον χώρο και να δημιουργήσει μια κατάσταση.

Γ.Τ. Άρα να αποκτήσει μια γλυπτική διάσταση.

Κ.Π. Ναι, ναι. Είναι σκέψεις που πηγάζουν μόνο όταν κανείς αρχίζει και δοκιμάζει πράγματα. Και που μπορεί να τις αναιρέσει και μετά. Δηλαδή δεν θέλω να είναι κάτι που, τέρμα αυτό και πάω εκεί. Για μένα είναι μια συνέχεια σε όλα αυτά, αλλά χωρίς να σημαίνει ότι εγώ από εδώ και πέρα θα κάνω μόνο ψηφιακά.

Γ.Τ. Εγώ θεωρώ ότι είναι ένα άλμα πάντως.

Κ.Π. Ναι, και για μένα είναι, γιατί ήταν πολύ σκληρό στην αρχή και πολύ περίεργο ξαφνικά να χάνεται η αίσθηση του υλικού σου, της χειρονομίας σου και πώς οργανώνεται και να είναι ξαφνικά κάτι παίζοντας σε ένα χώρο τόσο, με μια γραφίδα και σε μια οθόνη τόση. Ήταν συγκλονιστική αλλαγή για μένα πολύ-πολύ διαφορετική, να μην μπορώ να νιώσω και να αφουγκραστώ ακόμα και τον ήχο που κάνει το κάρβουνο επάνω στο χαρτί. Δεν ήταν κάτι εύκολο και είναι αυτή η θεωρία που λέει ότι η γενιά μου ξέρεις, ότι είναι με το ένα πόδι στο αναλογικό και το άλλο πατάει στα ψηφιακά, το οποίο και ενίοτε είναι και πολύ ωραίο καθώς σε φέρνει και σε μια ισορροπία. Δεν ξέρω πώς να το προσδιορίσω, πάντως ήταν συγκλονιστική αυτή η αλλαγή. Δηλαδή όταν για ένα δύο μήνες που δούλευα, όταν ξαφνικά μετά έκανα σχέδιο, ήτανε χαρά μεγάλη δηλαδή, και το σχέδιο τι γίνεται, δηλαδή πέρα από όλα αυτά που κρύβει νομίζω, είναι ξέρεις μια μορφή τέχνης, να το πω εντελώς αδόκιμα και χαζά, που ηλικιακά είναι παιδί ακόμα, παρότι ξεκινάει,- η αρχή ήταν το σχέδιο, σε ένα σε ένα τοίχο σε μια σπηλιά,- ηλικιακά παραμένει παιδί, δεν είναι δηλαδή πώς να στο πω, σαν το βίντεο που πρέπει να έχεις μια κάμερα, πρέπει να έχεις κινητό ή κάτι άλλο, ή με υπολογιστές που μπορείς να κάνεις ότι θέλεις. Το σχέδιο όμως είναι εκεί, είναι παιδί, έχει το χώρο…

Γ.Τ. Είναι παιδί; Ή κλείνει τον κύκλο του;

Κ.Π. Όχι είναι.

Γ.Τ. Χθες βρέθηκα σε μία συζήτηση, μετά τη διάλεξη της Βάνας Ξένου, όπου τέθηκε πάρα πολύ σοβαρά το θέμα της ζωγραφικής και αν έχει κλείσει τον κύκλο της. Μάλιστα υπήρχε κάποιος Φωκάς, εκεί ο οποίος ως καθηγητής, είπε ότι η ζωγραφική έκλεισε τον κύκλο της με τον Πόλοκ, και έθεσε το ερώτημα ότι από εκεί και μετά ποιό είναι το καινούργιο πράγμα. Η συζήτηση αυτή πλανάρησε σε πεδία περίεργα, αλλά το ότι πλανάται η άποψη, ότι βιώνουμε μια περίοδο που η ζωγραφική, που εμένα με συγκινεί πάρα πολύ, έχει κλείσει τον κύκλο της είναι γεγονός.

Και αυτό το συνδέω, και μπορεί να κάνω λάθος, και με το άλμα που κάνει ο Λασηθιωτάκης ξαφνικά. Ο οποίος ήταν εξίσου πολύ ευαίσθητος στη δουλειά του, δηλαδή είχε χαράξει ένα δρόμο, γιατί παρακολουθούσα επί χρόνια την πορεία του από τις εκθέσεις του στο Βυζαντινό Μουσείο όπως αυτή με τίτλο «Πρόσωπα», μια υψηλού επιπέδου διαδρομή και μάλιστα στην πρώτη έκθεση που έκανε πολύ αργότερα το 2018 κάτω στη Δραπετσώνα στην γκάλερι ΔΛ, που έστησε ο Δημήτρης Λυμπερόπουλος, πήγα και είδα τα πρώτα του αφαιρετικά έργα, με τίτλο «Ιδανικές Γραμμές», όπου περνά από την νεφελώδη παραστατική του προσέγγιση σε μια αφαιρετική εικαστική γλώσσα στοχεύοντας σε μια αφηρημένη οικουμενικότητα. Και του λέω Γιάννη, που είναι ο Γιάννης; Με κοίταξε με ένα χαμόγελο, γιατί έχω μια πολύ στενή σχέση μαζί του και μείναμε σε αυτό. Και στην επόμενη φορά, που πήγα στην επόμενη του έκθεση του είπα: Βλέπω έναν καινούργιο Γιάννη! Ένοιωσα τότε ότι είχε ανοίξει έναν καινούργιο δρόμο, μάλλον ανεπιστρεπτί όπως και αποδείχθηκε. Το λέω αυτό, γιατί ουσιαστικά θεωρώ ότι όσο και αν μια καινούργια προσέγγιση δημιουργεί στους ανθρώπους που μας παρακολουθούν επιφυλάξεις, δεν πρέπει να αναστέλλει την …

Κ.Π. Συμφωνώ απόλυτα.

Γ.Τ. Και για αυτό και αυτό ήθελα περισσότερο να κουβεντιάσουμε σήμερα

Κ.Π. Ναι. Σχετικά με αυτό που σχολιάστηκε και ανέφερες, νομίζω ότι η ζωγραφική δεν έχει κλείσει, δηλαδή υπάρχει η τάση την τελευταία δεκαετία να ξαναγυρίσει.

Εγώ πιστεύω, το να κάνεις ζωγραφική σήμερα, αλλά με τους όρους του σήμερα έτσι δηλαδή σήμερα το 2024 τον Ιούνιο. Όχι με τους όρους όπως γινόταν η ζωγραφική πριν από 3 δεκαετίες 4 δεκαετίες ή πέντε αιώνες, νομίζω δεν έχει νόημα αυτό, είναι κάτι πάρα πολύ δύσκολο, πάρα πολύ δύσκολο. Και εγώ την αγαπάω την ζωγραφική. Δηλαδή μέχρι και τη δεύτερη ατομική μου έκθεση, έκανα ζωγραφική με λάδι. Το αγαπάω το λάδι. Έκανα και ακουαρέλες που είναι πράγματα που αγαπάω πολύ…

Κώστας Παππάς, άτιτλο, ακουαρέλα σε χαρτί, 60cm x 40cm, 2010

Κώστας Παππάς, άτιτλο, ακουαρέλα σε χαρτί, 55cm x 35cm,2010

Κώστας Παππάς, άτιτλο, Λάδι σε πανί,150cmx100cm, 2009

Κώστας Παππάς, Midnight summer dream, 150x150, Λάδι σε πανί 2008, φωτο Ηλίας Γεωργουλέας

Κώστας Παππάς, Λυκαβηττός, 170cmx80cm, λάδι σε πανί, 2011, φωτο Ηλίας Γεωργουλέας

Για μένα υπήρχε μια κομβική στιγμή στην πτυχιακή μου, που έρχεται η Ρένα Παπασπύρου, δεν είναι καθηγήτρια μου δυστυχώς, ο Χρηστάκης και ο Ψυχοπαίδης, που ήταν πιο κοντά στη ζωγραφική και η Παπασπύρου σε άλλα πράγματα. Αλλά ήταν οι 3 καθηγητές που δέχθηκα παρά πολλά συγχαρητήρια και μετά φεύγουμε. Και με την Παπασπύρου πιάνουμε μια συζήτηση μισή ώρα. Δεν με ήξερε. Είχα 3 έργα όμως, με πολύ απλές ιδέες, με κάτι φόρμες, κάτι ξύλα ακουμπισμένα, πολύ λιτά, τίποτα. Και μου λέει συγχαρητήρια είναι πάρα πολύ ωραία η δουλειά σας.

Κώστας Παππάς. Η πτυχιακή, Άτιτλο,160cm x 90cm, 2000, φωτο: Κώστας Παππάς

Αυτά και τα τρία τα έργα, τα είδε και μου λέει δηλαδή, νομίζω πρέπει να δουλέψετε προς τα κει, δεν ξέρω αν θα είναι ζωγραφική αν θα είναι κάτι στο χώρο, ή αν θα είναι κάτι άλλο, αλλά αυτά μου λέει, έχουν πάρα πολύ ενδιαφέρον και νομίζω ότι θα είναι ένας άλλος κόσμος σε σχέση με τα άλλα. Εγώ αγχωμένος, το προσπέρασα.

Δουλεύω μετά κάνω τις εκθέσεις μου όλα αυτά, αλλά αυτό με βασάνιζε. Δηλαδή εγώ για να κάνω αλλαγή, ευτυχώς έχει κάπως βελτιωθεί τα τελευταία χρόνια, πρέπει να το βιώσω παντού μέσα μου. Παντού. Δεν κάνω εύκολα αλλαγές, αλλά όταν την κάνω έχει τελειώσει, είναι αυτό. Δηλαδή ρίχνω πίσω μου δυναμίτη και πάμε πάλι που δεν ισχύει. Οπότε κάποια στιγμή πριν 10 χρόνια 11, έχω φτάσει ως εδώ. Δηλαδή νιώθω ότι αυτό που κάνω δεν είμαι εγώ, δεν είναι αυτό που θέλω για μένα, που νιώθω, που αισθάνομαι που… Ευτυχώς ήταν και περίοδος που ήμασταν μαζί με τη Μαρία, ευτυχώς γιατί ένας άνθρωπος μπορεί να στηρίξει αυτά γιατί είναι εκρήξεις μεγατόνων και δυσκολίες, δηλαδή θυμάμαι ακόμα είχα πάρει μέρος σε μια ομαδική έκθεση και είχα κάνει μια ακουαρέλα, έχει πουληθεί και με παίρνει αυτός που έχει τη γκαλερί και μου λέει Κώστα έχεις κάτι παρόμοιο, μπορείς να κάνεις κάτι παρόμοιο, γιατί μία κυρία θέλει έργο σου. Εγώ ήμουν πάνω στη φάση που είχα πει όχι τέρμα. Δεν ξέρω τι θα κάνω, τέρμα. Αλλά εγώ δεν ξανακάνω πράγματα που έκανα. Μου είπε όμως επαγγελματίας είσαι, κάντο!

Το ξεκινάω, στην πρώτη μία ώρα με πιάνει το στομάχι μου. Τον παίρνω τηλέφωνο και του λέω συγγνώμη, κοίτα συμβαίνει αυτό και αυτό, ελπίζοντας ότι θα το σεβαστεί, όχι ότι θα το καταλάβει. Και μου λέει, ρε συ Κώστα είναι τόσα λεφτά. Και του λέω δεν γίνεται, δεν μπορώ, χίλια συγγνώμη αλλά δεν μου βγαίνει, δεν μπορώ. Και το έχω κρατήσει ακόμη, κάπου εκεί είναι. Οπότε τρώω τρία, τρεισήμισι χρόνια και σκεφτόμουν τι θέλεις να κάνεις, τι σε ενδιαφέρει οπότε και ξεκινάω από αυτό που ψιλοσυχαινόμουνα στο χέρι με το κάρβουνο.

Μεσολαβεί διακοπή από ένα τηλεφώνημα και συνεχίζουμε.

… Είχα τότε ένα δίκτυο. Πούλαγα έργα, με ήξεραν κάποιοι συλλέκτες, κάποιες γκαλερί, οπότε όλο αυτό […] ή θα το ξαναψάξεις από την αρχή μέχρι θα αλλάξει κάτι και πήρα ένα ρίσκο, ωραία πάμε από το μηδέν, αλλά με πολύ σκληρή δουλειά και με σχόλια από τους γύρω μου, ξέρεις αυτά όπως: τι έγινε αυτός εξαφανίστηκε; Έμπλεξε με το φροντιστήριο, τον έφαγε το φροντιστήριο; Αλλά πολύ δύσκολο. Αλλά που άρχισα να βλέπω φως και άρχισα να περνάω και ωραία και είναι και μια κομβική στιγμή …

Γ.Τ. Είχε προηγηθεί η ενασχόληση σου με το με το κάρβουνο ή το ανακαλύπτεις;

Κ.Π. Όχι. Εγώ και που μπήκα στην Σχολή Καλών Τεχνών, μπήκα με μολύβι, δεν έκανα κάρβουνο, που ήταν μια εποχή που έκαναν κάρβουνο. Εγώ ανακαλύπτω το μολύβι και μου άρεσε πάρα πολύ σαν υλικό και δεν το ξαναπιάνω ποτέ. Ξεκινάω να δουλεύω από φοιτητής σαν εκπαιδευτής στην εκπαίδευση σε εργαστήρια που προετοιμάζαν για φοιτητές στην ΑΣΚΤ, οπότε το χρησιμοποιούσα εδώ πέρα, αλλά δεν με τράβηξε ποτέ σαν υλικό, οπότε μετά έψαξα να δω τι θα κάνω.

«ας μιλήσουμε για αυτά που αγαπάω και φοβάμαι»

Κώστας Παππάς, κολάζ, 30cm Χ40cm, 2013, φωτο Ηλίας Γεωργουλέας

Ξεκίνησα με κάποια κολάζ, κάποια αλλά πράγματα και λέω ας δοκιμάσω και το κάρβουνο και σιγά, σιγά, σιγά σιγά, αρχίζει να με γοητεύει και μετά δηλαδή το αγάπησα… οπότε εκεί έχουν ξεκινήσει κάποια έργα να γίνονται. Εγώ έχω κάψει όλη την άλλη διαδρομή, εννοώ σχέσεις, συλλέκτες όλα αυτά, και λέω εντάξει, πάμε από το μηδέν ρε παιδί μου, τι πειράζει, να δούμε. Οπότε βλέπουν κάνα δύο άνθρωποι τη δουλειά, μετά μια πρώτη ομαδική, και μετά μου γίνεται μια πρόταση απ΄ ευθείας για τη biennale της Θεσσαλονίκης. Και αρχίζεις και λες ωραία, κάτι γίνεται εδώ, υπάρχουν και άλλοι που τους αφορούν γιατί με το που το κάνω εγώ αυτό κάνω και όλα τα άλλα. Ανοίγω δικό μου χώρο, πεθαίνει ο πατέρας μου, δηλαδή συμβαίνουν όλα αυτά, δηλαδή, αλλά πώς να σου πω, για κάτι πολύ σκληρό, αλλά εγώ το λέω ότι κάποιοι καταλαβαίνουν, κάποιοι όχι. Νοιώθω πολύ τυχερός που το πέρασα, γιατί όλο αυτό δεν έχει να κάνει με μια ωραία ανακάλυψη. Έχει να κάνει με την απόφαση τη δική μου, ξέρεις, ας μιλήσουμε για αυτά που αγαπάω και φοβάμαι. Πώς το κάνεις αυτό; ή αυτό το πολύ γλυκό και αφελές που λέμε στην όλοι αρχή. Γιατί θέλεις να γίνεις καλλιτέχνης; γιατί θέλω να εκφράζομαι; Που είναι πολύ γλυκό και ωραίο και λες ωραία, αφού θέλεις να εκφραστείς πρέπει να τολμήσεις να πεις τί αγαπάς και τί φοβάσαι. Οπότε έρχονται αυτές οι συγκυρίες, ο θάνατος του πατέρα μου, που είχα μια περίεργη σχέση, αλλά ξέρεις τυπική. Ήταν ένας πολύ γλυκός άνθρωπος, αλλά με διάφορα στρεβλά, αυτά που συμβαίνουν σε πολλές οικογένειες. Και ξέρεις είναι αυτό που λέω, πέθανε, αποφάσισα να το δω κατάματα, να δω τη σχέση μου με αυτόν τον άνθρωπο, πώς ήτανε και να βγάλω και πάρα πολλά θετικά που μου έδωσε αυτός ο άνθρωπος. Δηλαδή κοίταξε αυτός ο άνθρωπος ήταν φοβερά εργατικός, ήταν ξυλουργός, η αγάπη του για το ξύλο, για τις κατασκευές ήταν…,

Γ.Τ. Ξυλουργός!

Κ.Π. Βέβαια, και εγώ πήγαινα στο ξυλουργείο, μου άρεσε.

Γ.Τ. Έλα! είχε δικό του μαγαζί;

Κ.Π. Είχε πολλά χρόνια και μαζί με τον αδελφό του στο δρόμο που είναι η γκαλερί Breeder στην Ιάσονος στο Μεταξουργείο. Ακόμα και αυτή την περιοχή την ξέρω και την έχω προλάβει, όχι έτσι όπως είναι τώρα, αλλά ξέρεις είναι μία περίεργη κατάσταση, μια περίεργη σχέση με το χώρο, που εγώ λατρεύω τους χώρους και τον ψυχισμό των χώρων και που στη ζωγραφική μου ουσιαστικά αυτό έκανα, αλλά κάπως το νόθευα βάζοντας μια φιγούρα κάτι άλλο δηλαδή, όπως είχα κάνει κάποια καμιά έκθεση στην γκαλερί Αγκάθι με ένα ένα λούνα παρκ…

Κώστας Παππάς, Λούνα Πάρκ, Γκαλερί Αγκάθι, 2009

Κάποιος προσπαθεί να ανοίξει την πόρτα…

Γ.Τ. έχεις κλειδώσει;

Ανοίγει την πόρτα και καταφθάνει η Μαρία Τσάγκαρη και…

ΜΕΡΟΣ 2ο

Η άφιξη της Μαρίας

Μαρία Τσάγκαρη

Γ.Τ. Καλώς την! Θα έλεγα να συνεχίσουμε πάνω σε αυτό που ξεκινήσαμε, σχετικά με το έργο του Κώστα και έχουμε μείνει στην περίοδο που κάποια στιγμή κάνει ένα cut.

K.Π. Αυτά τα 3-3,5 χρόνια.

Μ.Τ. Αυτά της καλλιτεχνικής κατάθλιψης θα πούμε σε εισαγωγικά, όλοι περνάμε πολύ έτσι δύσκολες πολλές.

Γ.Τ. Καλά που ήσουνα δίπλα του. Δεν μου λες είχε και ψυχοσωματικά συμπτώματα;

Μ.Τ. Όχι δεν μπορώ να πω, αλλά ήταν πάρα πολύ πεσμένος, πάρα πολύ μπερδεμένος. Ένοιωθε ότι όλα αυτά που έκανε πριν ήταν σαν να έφτασε σε ένα σημείο όπου συνειδητοποίησε ότι αυτά κάπως δεν τον κάλυπταν, δεν τον γέμιζαν. Σαν να ήταν φορεμένα και από τους ανθρώπους όπου είχε μείνει πολλά χρόνια κοντά τους και με έναν τρόπο τους θεωρούσε μέντορες, και ήταν πολύ επηρεασμένος από εκείνους. Ένιωσε ότι δεν είχε ανοίξει ποτέ αρκετά για να δει πώς αλλιώς θα μπορούσε να χειριστεί κάποια πράγματα που τον απασχολούν.

Κ.Π. Ναι, αυτό έλεγα τώρα στο Γιώργο ότι έπεσαν πολλά μαζεμένα, δηλαδή το φροντιστήριο, ο θάνατος του πατέρα μου, όλα αυτά τα οποία όταν τα βιώνεις και είσαι μέσα στην καταιγίδα λες τι άλλο θα τύχει. Εκ των υστέρων όμως όταν απομακρυνθείς λίγο και τα βάλεις σε μια σειρά λες τι ωραία, αρχίζει και ξεκαθαρίζει το πράγμα και αρχίζω και με βλέπω και αρχίζω και παίρνω θάρρος και λέω αυτό είμαι, αυτό σκέφτομαι, αυτά πιστεύω, αυτά αγαπάω αυτά φοβάμαι.

Γ.Τ. Μου μιλούσε για τον πατέρα του και μου αποκάλυψε ότι ο πατέρας του ήταν ξυλουργός. Εξ ου και υπάρχει και μια ικανότητα στα έργα που είδαμε στην έκθεση στο Μερκούρη και αν θυμάμαι καλά με το ξύλο.

Κώστας Παππάς, άποψη από την έκθεσή του στο Μελίνα Μερκούρη, 2021

Θεωρώ μάλιστα ότι γενικά τα παιδιά των ξυλουργών χαρακτηρίζονται από μια ευαισθησία και κάποιες ξεχωριστές ικανότητες. Θεωρούνται δηλαδή «εμπνευσμένοι» σε εισαγωγικά άνθρωποι αυτοί οι οποίοι έχουν ασχοληθεί και με την ευαισθησία του ξύλου. Ο πατέρας σου με τι ασχολήθηκε; έκανε οικοδομή; έκανε κουφώματα; έκανα έπιπλα;

Κ.Π. Τα πάντα αλλά κυρίως έκανε οικοδομή, ντουλάπες, ντουλάπια κουζίνες, και έπιπλα. Έχουμε και εμείς στο σπίτι…

ΜΤ. Από τα τελευταία του ήτανε η δική μας η κουζίνα.

Κ.Π. Ναι, σε δικά μας σχέδια που είχε πολύ πλάκα αυτό, αλλά θα το πω επειδή είναι μιας άλλης γενιάς, όταν ξαφνικά του έλεγες θέλω κάτι πολύ απλό, “flat” να γίνει έτσι, βραχυκύκλωνε, και σου έλεγε «δεν θα κάνουμε κανένα σκάλισμα, με κανένα εργαλείο;». Αλλά ευτυχώς προλάβαμε. Και αυτό το κομμάτι που έχει πολύ ενδιαφέρον, αυτό στη γειτονιά μας, εκεί που μεγάλωσα, όπου είναι αυτές οι κλασικές μονοκατοικίες που χτιζόντουσαν σε ένα βράδυ, στα σύνορα Ίλιον-Πετρούπολη, όπου είχε πολλά από αυτά τα χαμηλά σπιτάκια που ήταν ένα δωμάτιο, είχε και μία τουαλέτα, ίσα για να μπούμε μέσα σε μια εβδομάδα. Και μετά σε κάνα χρόνο βλέπεις και άλλο δωμάτιο δίπλα, που το φτιάχνουν μόνοι τους ή με έναν φίλο τους. Μια ανάλογη περίπτωση ήταν και το σπίτι του πατέρα μου. Οπότε όταν αποφασίσανε να χτίσουνε οι δικοί μου, ο πατέρας μου είχε φτιάξει όλα τα παράθυρα, τις πόρτες από ξύλο, από πολύ καλό ξύλο. Tα οποία αυτά, υπάρχουν σε ένα άλλο σπίτι δίπλα μιας γειτόνισσας, η οποία τα μόνταρε και τα έβαλε εκεί πέρα. Οπότε είναι πολύ περίεργη αυτή η σχέση. Υπάρχουν ας πούμε δύο κατοικίες πιο πάνω, που όταν περνάω από κει εγώ συγκινούμε. Μια πολύ ωραία μονοκατοικία, λέω πολύ ωραία γιατί είναι πολύ προσεγμένη, με τον κήπο της, περιποιημένη πάντα. Και έβλεπα τα παντζούρια, τα παράθυρα και τα κάγκελα που είχε φτιάξει ο πατέρας μου, και αυτοί είναι και μερακλήδες και τα προσέχουνε, τα φρεσκάρουνε και είναι σαν εκείνη την μέρα που τα έβαλε. Και εγώ τα καλοκαίρια τον βοηθούσα στο ξυλουργείο πολύ περισσότερο, οπότε το ξύλο το αγάπησα. Ξέρεις είναι και ένα υλικό που έχει μνήμη. Το αφήνεις έξω, πας τρίβεις, ακουμπάς πάνω το χέρι σου, άλλο το αποτύπωμα το δικό μου, άλλο το δικό σου, άλλο της Μαρίας.

Μ.Τ. Απορροφά όλα τα ίχνη του χρόνου.

Κ.Π. Είναι πολύ ενδιαφέρον, μπορεί να είναι λίγο γραφικό, αλλά είναι ενδιαφέρον κάπως.

Γ.Τ. Εγώ όλα μου τα χρόνια σαν αρχιτέκτονας το 50% του χρόνου των επιβλέψεων ήταν στα εργαστήρια δίπλα στους ξυλουργούς, στους σιδεράδες, στους μαρμαράδες, στους λουστραδόρους… Και το άλλο 50% ήταν στα γιαπιά. Δηλαδή πήγαινα στα μαγαζιά τους και παρακολουθούσα και απολάμβανα το στήσιμο και την κατασκευή των σχεδίων που έδινα, αλλά και για να προλάβω το λάθος, να μην τα φέρουν στην οικοδομή και τα πάρουν πίσω. Γιατί μονίμως όλα όσα σχεδίαζα ήταν at hoc, γιατί όλα ήταν αυτοσχέδιες κατασκευές και με γοήτευε πάρα πολύ το να πηγαίνω στο χώρο των συνεργείων και να βλέπω να στήνεται και να υλοποιείται, με τα πλήρη σχέδια απλωμένα, αυτό το οποίο εγώ έχω σχεδιάσει, πειραματιζόμενος συνήθως για πρώτη φορά, με όλες τις λεπτομέρειες τους. Και αυτό είναι μια ανείπωτη χαρά δημιουργίας, όταν το βλέπεις να πραγματοποιείται και στην συνέχεια να μεταφέρεται και να στήνεται στο εργοτάξιο. Κάτι το οποίο πραγματικά μου έχει όχι λείψει πολύ τώρα, πάρα πολύ.

Μ.Τ. Πόσα χρόνια πάνε δηλαδή από την τελευταία φορά;

Γ.Τ. Εγώ δούλεψα ουσιαστικά από το 77 μέχρι το 2017, 40 χρόνια ασταμάτητα. Το 17 είπα μέχρι εδώ και έβαλα μια τελεία, γιατί με την κρίση όλα πιά είχαν αλλάξει. Δεν άντεξα αυτή την υποβάθμιση και την απαξίωση σε όλα τα επίπεδα.

Κ.Π. Οπότε όταν συμβαίνουν όλα αυτά και ξεκινάει το καινούργιο πράγμα, για μένα ήταν «μόλις ανακάλυψες την Αμερική», εδώ είμαστε. Εκείνη την ώρα ήταν αυτή η σκέψη. Ωραία πάμε, αυτά τα γκρεμίζουμε, ότι πατάμε σε πράγματα. Δηλαδή εννοείτε ότι όλη αυτή η διαδικασία, όλα τα άλλα έργα μου μου δώσανε τρομερά εφόδια, απλά εκείνη την ώρα ήτανε σαν να ήθελες να πεις, ωραία τέρμα όλα αυτά κοιτάω από δω.

Εκ των υστέρων, γιατί αυτά θέλουν και το χρόνο τους, εκεί που εγώ νόμιζα ότι έκλεισε αυτό και ανοίγει αυτό, καταλαβαίνει κανείς, ότι αυτοί είναι οι κύκλοι κάπου εδώ πέρα εφάπτονται και είναι μια συνέχεια. Δηλαδή παρατηρώ πράγματα τα τελευταία χρόνια σε αυτά τα έργα, που έχουν κάποια πολύτιμα στοιχεία, δηλαδή οι χώροι. Και τότε με ενδιέφερε πάρα πολύ ο χώρος. Ο χώρος προσφέρει μια φιγούρα, χώρος, ο χώρος, γενικά. Πάντα υπήρχε ο χώρος. Ο ψυχισμός του χώρου. Τι σημαίνει ο ψυχισμός ενός χώρου; Το οποίο το ξανασυναντάω τώρα με τελείως διαφορετικούς όρους, σε τελείως διαφορετική συνθήκη οπότε λέω πάρτα και βάλτα εκεί να τα δούμε, γιατί όχι;

Γ.Τ. Είναι καλός! Είναι και εκφραστικός! Θα του κάνω και μια φωτογραφία τώρα. (γέλια)

Κώστας Παππάς

[…] Γ.Τ. Αλλά αυτή τη στιγμή που και λες από δω και πέρα τι κάνω; ναι είναι τελικά πολύ κρίσιμη. […] Θα ήθελα μάλιστα, ξεκινώντας με αυτή την καινούργια ματιά, να μου πεις τώρα σε τι φάση βρίσκεσαι; Έχεις δηλαδή αρκετό υλικό τώρα προς αυτή την κατεύθυνση που δουλεύεις παράλληλα με εκείνα τα προηγούμενα; Γιατί και αυτά που βλέπω απέναντί μου τα βλέπω φρέσκα. Είναι;

Κ.Π. Ναι, και δουλεύονται παράλληλα, γιατί τώρα έχω κάνει μια παύση και έχω λίγο επικεντρωθεί σε αυτά τα σχέδια με το κάρβουνο, που προετοιμάζονται λόγω της έκθεσης που λέγαμε πριν στον Πάρο.

Ακολουθούν φωτογραφίες που εκτέθηκαν στο πλαίσιο του Φεστιβάλ της Πάρου Φωτό από έκθεση Πάρου στην έκθεση του Κώστα Πάππα με τίτλο “I lie amongst the leaves and the burning trees”, που πραγματοποιήθηκε στον Δημοτικό Xώρο Tεχνών από τις 19 - 21/7/2024. Ευγενική παραχώρηση του καλλιτέχνη.

 

Κ.Π. Αλλά, είναι ένα ανοιχτό πράγμα ακόμα, δηλαδή θα τα προχωρήσω, θέλω να τα συνεχίσω, θέλω να ψάξω πράγματα, να πειραματιστώ και με αυτά ακόμα, να δω πώς θα εξελιχθούν. Kατ΄ αρχήν υπάρχει ένα σημαντικό θέμα, που ακόμα δεν ξέρω το εργαλείο 100% πως δουλεύει.

Γ.Τ. Εσύ δουλεύεις με κάποιο πρόγραμμα τώρα;

Κ.Π. Nαι, στο photoshop, μόνο photoshop, το οποίο είναι ένα δαιδαλώδες πράγμα ατελείωτο

Γ.Τ. Δεν σε παγιδεύει κάπως;

Κ.Π. Καταλαβαίνω τι λες. Και ναι και όχι. Δηλαδή έχει τις ευκολίες του, πράγματα που μπορούν να γίνουν πολύ γρήγορα και μπορεί να αναιρεθούν πάρα πολύ εύκολα από την άλλη νομίζω εξαρτάται από το πώς θα το διαχειριστεί ο καθένας, όπως όλα τα πράγματα. Δηλαδή λέει στο πόσο εύκολα αυτές οι 3 λύσεις θα γίνουνε μια μανιέρα σκέψης και πράξης και άλλα επειδή ξέρω ότι το υλικό είναι τόσο σύνθετο σαν μηχανισμός σαν εργαλείο, έλεγα να κάνω κάποια μαθήματα, να το δω, να δω πώς μπορώ να το αξιοποιήσω και παράλληλα μαζί με τα άλλα να συνυπάρχουν. Δηλαδή είναι ωραίο νομίζω, να δοκιμάζεις να ρισκάρεις και να παίρνεις συμπεράσματα από όλο αυτό, οπότε για αυτό και δεν απορρίπτω ούτε τα ένα ούτε το άλλο ακόμα. […]

[…] Κ.Π. Να τι βρήκα εδώ, σπάνιο υλικό από παλιούς καταλόγους.

Είναι από την πρώτη έκθεση που είχα κάνει, στην γκαλερί «έκφραση» της Γιάννας Γραμματοπούλου, τον Μάιο 2007 όπου ποζάρισαν διάφορες φίλες, γνωστές, μοντέλα, δεν ήταν standard. Είναι διαφορετικά πρόσωπα πάντα.

Talk, Λάδι σε Καμβά 60Χ36 εκ. 2007

Windows in the Sky, Λάδι σε καμβά, 150Χ100 εκ, 2007

Γ.Τ. Ένας άλλος Παπάς είναι αυτός! Με έργα σε αρχιτεκτονημένους χώρους, ως εσωτερικά τοπία, που αποκαλύπτουν μια δεξιότητα στην αφαίρεση αλλά και στην απόδοση μιας ατμόσφαιρας του μυστηριώδους.

Κ.Π. Και αυτός είναι από την δεύτερη που έγινε στην Γκαλερί Αγκάθι το 2009. Εδώ είναι μια έρευνα που είχα κάνει και είχα δουλέψει πάρα πολύ τότε. Είναι από δύο λούνα παρκ στην Αθήνα.. Και αυτή είναι μια δουλειά που την αγαπάω πολύ, δεν την έχω αφήσει πίσω, ίσα ίσα. Όλα αυτά τα έργα έχουν πωληθεί.

Χωρίς Τίτλο, Λάδι σε καμβά 100Χ140, 2009

Χωρίς Τίτλο, Λάδι σε καμβά 61Χ122, 2008

Χωρίς Τίτλο, Λάδι σε καμβά 76Χ144, 2009

Κ.Π. Και αυτός είναι ο κατάλογος που δεν είχες πάρει Γιώργο από την έκθεση Litost, που έβγαλα μετά. Σου είχα δώσει τότε τον μικρό, τον δικό μου.

Γ.Τ. Τον χειροποίητο αυτό και εξαιρετικά ευαίσθητο κατάλογο, που μου είχες δώσει τότε, τον κρατώ στο αρχείο μου, ως κόρη οφθαλμού, ναι το θυμάμαι σαν και τώρα, ήταν πολύ ωραία φτιαγμένος!

Πίνοντας κρασί !!!

Κ.Π. Αυτό είναι από τα πρώτα έργα που ξεκίνησα να δουλεύω, να δοκιμάζω πράγματα.

Γ.Τ. Καλά, πώς το κάνεις αυτό στο photoshop.

K.Π. Με υπομονή, και επειδή δεν ξέρω το εργαλείο ουσιαστικά του συμπεριφέρομαι σαν να συμπεριφερόμουνα σε ένα σχέδιο με κάρβουνο, και σιγά σιγά ανακαλύπτω εργαλεία μου

Γ.Τ. Και με ποιο εργαλείο το κάνεις αυτό;

Κ.Π. Με γραφίδα, ναι δεν γίνεται αλλιώς.

Γ.Τ. Πώς καταφέρνεις τώρα και κάνεις όλες αυτές τις γραμμές, είναι πάρα πολύ δύσκολο πράγμα.

Κ.Π.. Είναι το εργαλείο. Ναι, έχει πλάκα γιατί ξέρεις θυμάμαι σε μια συνέντευξη στην Κατερίνα Ζαχαροπούλου και μου λέει είναι απίστευτη αυτή η συνέπεια που έχεις και η οργάνωση και πώς τα δουλεύεις όλα αυτά. Και με ρωτάει αν από την αρχή είναι αυτό, αν υπάρχει αυτή η συνέπεια; Το ακριβώς αντίθετο, της απάντησα. Είναι ένα χάος, που μέσα σιγά σιγά σιγά αυτό αρχίζει και οργανώνεται.

Μ.Τ. Στην υγειά μας.

Γ.Τ. Στην υγειά μας και καλές επιτυχίες στις καλοκαιρινές σας εκθέσεις, στις καινούργιες κατευθύνσεις που ανοίγετε, στα καινούργια σας όνειρα!

Στην Πάρο εσύ Κώστα, στην Σάμο Μαρία, στο ίδρυμα Schwartz, όπου και εγώ έχω περάσει πολύ ωραία εκεί. Με είχαν καλέσει το 2017 και είχα δώσει μια διάλεξη για τα «αρχέτυπα».[…]

Μ.Τ. Έχω μείνει εκεί 13 μέρες και θα κάνω κι εγώ μια έκθεση σε αυτό.

Γ.Τ. Το έμαθα. Κατερίνα Γρέγου, Κατερίνα Ζαχαροπούλου, όλα τα καλά κορίτσια θα μαζευτούνε εκεί για την έκθεση Flying too close to the sun”, την ετήσια καλοκαιρινή έκθεση στο Art Space Pythagorion, τον εκθεσιακό χώρο του ιδρύματος στη Σάμο από το 2012.

Σάμος, Art Space Pythagorion, φωτο: https://elculture.gr/

Hera Büyüktaşciyan, φωτο: https://elculture.gr/

Μαρία Τσάγκαρη, φωτο: Γιώργος Τριανταφύλλου

Μ.Τ. Πρόκειται για μια διπλή ατομική, εγώ και η Hera Büyüktaşciyan (Ήρα Μπουγιουκτασιάν) που προέρχεται από ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον, με ελληνικές, αρμενικές και τουρκικές ρίζες. Είναι μία καταπληκτική καλλιτέχνιδα, και έχει κάνει την εγκατάσταση με τους τάπητες, ακριβώς μπροστά από το έργο που δείχνω τώρα, το κίτρινο στο ΕΜΣΤ, με τα μαλλιά την εγκατάσταση.

ΓΥΝΑΙΚΕΣ, μαζί, Συλλογή ΕΜΣΤ, άποψη εγκατάστασης, φωτ.Πάρις Ταβιτιάν

Μ.Τ. Ένα έργο που ξεκινάει από τη σχέση αρχιτεκτονικής και μνήμης και μελετάει συγκεκριμένα στοιχεία από την αρχιτεκτονική, ως την προηγούμενη χρήση του στην παρελθοντική την τωρινή και τα λοιπά, και πως έχουν διατηρηθεί τα ίχνη από όλα αυτά τα περίεργα περάσματα. Οπότε έχει μια πολύ ενδιαφέρουσα δουλειά και έχει ενδιαφέρον ότι η Κατερίνα και η Ιόλη μας κάλεσαν να συμμετάσχουμε μαζί οι δύο μας, χωρίς να το ξέρει ότι είμαστε φίλες. Και εμείς γνωριζόμαστε με τη Ήρα τέσσερα χρόνια τώρα και έχουμε πολύ καλή φιλική σχέση.

Γ.Τ. Εσένα η καταγωγή σου από πού είναι;

Κ.Τ. Εγώ γεννήθηκα στον Πειραιά αλλά από προπαππούδες είναι από τη Μικρά Ασία. Η γιαγιά κρατάει από Κωνσταντινούπολη και από την άλλη πλευρά κατάγομαι από τη Σάμο που και εκεί, τώρα που ψάχνω και πήγα πιο πίσω πάλι από Αϊβαλί μετοίκησαν.

Γ.Τ. Και εκεί τώρα τι σκαρώνεις; Καινούργια εγκατάσταση; Θα μας αν πεις μπορούμε να το αποκαλύψουμε ή όχι;

Μ.Τ. Με μεγάλη μου χαρά, δεν θα το αποκαλύψουμε, γιατί δεν έχω προλάβει ακόμα και δεν έχει γίνει συνάντηση με την Κατερίνα Γρέγου και την Ιόλη Τζανετάκη. Η έκθεσή μας έχει δημοσιευθεί έχει αρχίσει να επικοινωνείτε στα μέσα, εδώ και πολύ λίγες μέρες, αλλά εγώ δεν έχω προλάβει δηλαδή να ποστάρω κάτι. Φανταστείτε έχω τρελαθεί από τη δουλειά.

…. Κτυπάει το τηλέφωνο.

Γ.Τ. Πότε γνωρίζεσαι με την Κατερίνα Γρέγου εσύ;

Μ.Τ. Πάρα πολλά χρόνια πριν την πρωτογνώρισα, ας πούμε το 2012 ή το 2013, αλλά πρωτοδουλέψαμε πέρσι. Γνωριζόμασταν, παρακολουθούσε τη δουλειά μου ήταν μάλιστα στην κριτική επιτροπή το 2016, όταν πήρα το βραβείο στο Παρίσι της Νέας Καλλιτεχνικής Σκηνής της Μεσογείου.

Κ.Π Τότε είχε κυκλοφορήσει πάρα πολύ, ήταν πολύ σημαντικό βραβείο. Εξαιρετικοί συνάδελφοι και μια πολύ καλή κριτική επιτροπή, στην οποία συμμετείχαν η Κατερίνα Γρέγου και η Άννα Καφέτση. Μια επιτροπή που συστάθηκε για πρώτη φορά από την Pauline Simons, και αφορούσε καλλιτέχνες της Μεσογείου. Είχε γίνει μια επιλογή από διάφορους καλλιτέχνες, στείλανε πορτφόλιο για να γίνει tre πρώτη επιλογή, μετά έγινε μια μικρή έκθεση στο Παρίσι , κατέληξαν στους 4 και έγινε μια μικρή έκθεση και μετά ανακοινώθηκε ποιος πήρε το βραβείο και το πήρε η Μαρία για όλη της πορεία. Ήταν ο πρόεδρος του Pombidou Centre, Alain Pierre Seban, στην κριτική επιτροπή, η Adelina von Fürstenberg και η Mαρία Κοκκίνου με τον Ανδρέα Κούρκουλα, αγαπημένοι.

Alain Pierre Seban_Maria Tsagkari

Maria Tsagkari

Μ.Τ. Αλλά παρ όλα αυτά, με την Γρέγου πρωτο-συνεργαστήκαμε πέρσι στην Ελευσίνα.

Μ.Τ. Ήταν μια πολύ όμορφη έκθεση με φοβερό θάρρος εκ μέρους των καλλιτεχνών όπου, προς τιμή τους, και εγώ τους το λέω, το λέω πάντα γιατί είναι πάρα πολύ σημαντικό, όπου οι καλλιτέχνες, γι αυτό και τους διάλεξε, δεν μείνανε στον πλούτο του αρχαιολογικού παρελθόντος της Ελευσίνας, αλλά με περίσσιο θάρρος θα πω ότι τόλμησαν να μιλήσουν για όλα τα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα που υπάρχουν αυτή τη στιγμή, που μπορεί να εκκινούν από πολλές δεκαετίες πριν. Όπως και εγώ εκεί ασχολήθηκα με την πρόσφατη μεταναστευτική ιστορία της Ελευσίνας, γιατί στην ουσία είναι ένα μωσαϊκό εργατών από γειτονικές και όχι μόνο χώρες. Και τα παιδιά τους, εμένα εκεί ας πούμε με ενδιέφερε πάρα πολύ να δουλέψω με τους εφήβους και η γνώμη των εφήβων, οπότε πήγαν στο πρώτο ΕΠΑΛ Ελευσίνας, και δούλεψα, είδα 152 μαθητές και δούλεψα μαζί τους, πολύ καιρό. Αντικατέστησα τους καθηγητές τα μαθήματά τους, τους ζήτησα να συνεργαστούμε, γιατί εκεί οι περισσότεροι είναι παιδιά πρώτης δεύτερης τρίτης γενιάς μεταναστών και είναι ένα σχολείο που διαφέρει πάρα πολύ από όλα τα άλλα.

Και εγώ στην τελική σε ένα παρόμοιο σχόλιο πήγα, το Πολυκλαδικό του Πειραιά, το οποίο βέβαια ήταν εξαιρετικό. Εγώ οφείλω πάρα πολλά στους καθηγητές που γνώρισα εκεί δύο πολύ σπουδαίοι άνθρωποι, αν μη τι άλλο, που με καθόρισαν. Μία πολύ όμορφη περιπέτεια με τα παιδιά στην Ελευσίνα, που εν τέλει συμμετείχαν και στην ηχογράφηση, έγραψε τη μουσική ο Κωνσταντίνος Βήτα, και είχε να κάνει με τις οικογενειακές ιστορίες μετανάστευσης των παιδιών που πήραν μέρος. Δηλαδή ποιός μετανάστευσε, για ποιό λόγο. Μου τα έδωσαν όλα αυτά που συζητήσαμε πάρα πολύ σε κείμενα, έτσι ένα μικρό κειμενάκι με την ιστορία τους, και εγώ εμπνεύστηκα ας πούμε πάτησα πάνω σε όλα αυτά τα φοβερά συμβάντα. Το δεύτερο μέρος αυτού, τους ζήτησα να μου δανείσουν κάποια δικά τους πράγματα, είτε ένα προσωπικό αντικείμενο, είτε ένα κειμήλιο που ανήκε στον άνθρωπο που πήρε την απόφαση να μετακινηθεί στην Αθήνα.

Και αυτά όλα, η κάμερα ήταν σταθερή, ένα ψηφιακό βίντεο υψηλής ανάλυσης σταθερή κάμερα πάνω σε ένα κυλιόμενο ιμάντα, και είναι ένα στοιχείο που συναντάται σε κάθε εταιρεία βιομηχανία ή εργοστάσιο της Ελευσίνας γιατί μεταφέρουν μεγάλα προϊόντα. Οπότε εγώ αυτό το χρησιμοποίησα συμβολικά σαν ένα στοιχείο που υπάρχει παντού, σε όλους αυτούς τους χώρους που οι ιδιοι εχουν εργαστεί και έχουν φτάσει από φτάσει αυτές οι εταιρείες, το χρησιμοποίησα συμβολικά γιατί η κάμερα ήταν σταθερή και είχαμε μόνο τον ιμάντα και κάθε αντικείμενο του παιδιού περνούσε για μία και μοναδική φορά από την οθόνη. Οπότε ήταν μια πιο ποιητική μεταφορά επάνω στην ίδια τη ζωή, στις αναμνήσεις μας που όλα περνάνε για μια φορά και τέλος και δεν ξαναγυρνούν πίσω. Και πάνω σε αυτό έγραψα ένα κείμενο και ήταν έτσι μια πολυφωνική ηχογράφηση που κάναμε, συμμετείχαν 4 άτομα που ήταν και μαθητές, ως αφήγηση είχε μια διάρκεια 10 λεπτών και πήγε πάρα πολύ ωραία αυτή τη συνεργασία. Εμένα με ενδιέφερε να ακουστεί η φωνή των εφήβων με έναν τρόπο, γιατί αυτοί είναι επόμενοι πολίτες κάτοικοι της Ελευσίνας και πρέπει να ακούσουμε τη γνώμη τους

Κ.Π. Συγνώμη που παρεκκλίνω. Τα παιδιά τα συγκεκριμένα, γιατί δυστυχώς τα ΕΠΑΛ στην Ελλάδα είναι λίγο πάρκινγκ για απροσάρμοστα παιδιά ή για δύσκολα παιδιά, και ο τρόπος δηλαδή που διαχειρίζονται αυτά τα παιδιά είναι χυδαίος. Δηλαδή μιλάμε τώρα για παιδιά με ναρκωτικά, βία, συμμορίες, πολύ δύσκολες καταστάσεις, και καταφέρνει να πείσει αυτά τα παιδιά να συμμετάσχουν να εμπιστευτούν τα αντικείμενα, να γράψουνε, να ανοιχτούν να ανοιχτούν, κάτι πολύ πολύ δύσκολο. Και μερικά από αυτά που τα διάβαζα και εγώ, ήταν πολύ συγκινητικά,

Μ.Τ. Οι εμπιστοσύνες κερδίζονται.

Κ.Π. Και ναι, οπότε ήτανε πολύ συγκινητικό δηλαδή αλλά και ουσιαστικό. Δηλαδή σε μια Ελευσίνα που είναι η πολιτιστική πρωτεύουσα, πώς ακούγεται και η φωνή των ανθρώπων αυτών, και πώς αυτό εξελίσσεται.

Μ.Τ. Και των παιδιών, και για μένα το πιο σημαντικό πράγμα, αυτό ήταν και η αρχική μου πρόθεση. Ήταν να διερευνήσω όλες αυτές οι κοινωνικές, οι οικονομικές, οι πολιτικές αλλαγές, διαγεννεακά πώς λειτουργούν στην τωρινή φρέσκια γενιά.

ΜΕΡΟΣ 3ο

Εκεί που κάνουν τα πουλιά φωλιές

Μ.Τ. Έχει πλάκα λοιπόν που, η Κατερίνα Γρέγου επιμελήτρια και διευθύντρια του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, μαζί με την επιμελήτρια Ιόλη Τζανετάκη, μας κάλεσαν φέτος, εμένα και την Hera Büyüktaşciyan (Ήρα Μπουγιουκτασιάν) να συμμετάσχουμε μαζί, στην φετινή έκθεση στο Art Space Pythagorion, στην Σάμο, χωρίς να γνωρίζουν ότι είμαστε φίλες. Eμείς γνωριζόμαστε με τη Hera 4 χρόνια τώρα και έχουμε πολύ καλή φιλική σχέση. Και όπως σου είπα η έκθεση έχει ήδη αρχίσει να επικοινωνείται στα μέσα αλλά εγώ δεν έχω προλάβει ακόμη να ποστάρω κάτι. Φανταστείτε έχω τρελαθεί από τη δουλειά.

Αυτή η πρόταση ήρθε το Δεκέμβρη, σε μια πολύ ιδιαίτερη στιγμή της ζωής μου για διάφορους προσωπικούς και οικογενειακούς λόγους. Μεσολάβησαν πολλά και συνειδητοποίησα ότι το μόνο πράγμα που έχω στην κατοχή μου είναι ένα σπίτι στη Σάμο, στο χωριό της μητέρας μου .

Eγώ, όπως σου είπα, γεννήθηκα στον Πειραιά αλλά οι προπαππούδες στη Σμύρνη. Η γιαγιά κρατάει από Κωνσταντινούπολη και από την άλλη πλευρά από τη Σάμο που και εκεί, τώρα που ψάχνω και πήγα πιο πίσω, ήρθαν από το Αϊβαλί, δηλαδή μετοίκησαν. Η ταινία The man on the left αφορά, την μουσική πορεία του ρεμπέτη και βιολιστή Νίκου Συρίγου του Σαντορινιού, του πατέρα της γιαγιάς μου, του προπάππου μου. Η γιαγιά μου είναι φυτό και πεθαίνει ενώ κάνω την έρευνα, λίγο πριν ολοκληρώσω την ταινία και εκεί ας πούμε όπως…

… Κτυπάει το τηλέφωνο.

Μ.Τ. …Και εν τέλει τι είναι αυτό που έχει μείνει, και με ένα τρόπο είναι πολύ κοντά σε αυτό που θέλω να κάνω στη Σάμο. Γιατί και εκεί μετά από όλα όσα συνέβησαν συνειδητοποίησα ότι υπάρχει η μοναδική μου ιδιοκτησία και κληρονομιά, ένα σπίτι που έχω στο ορεινό χωριό Κοσμαδαίοι στο Καρλόβασι, στη Σάμο, που άνηκε στους παππούδες μου, το οποίο δεν υπάρχει πια, έχει πέσει. Δεν έχω τίποτα, αλλά έχω! Ένα οικόπεδο με ότι έχει απομείνει. Έμαθα, δεν το ήξερα τότε, ότι έχει απομείνει ένα τοιχαλάκι τόσο δα, από το σπίτι τότε. Παρ όλα αυτά, λίγο λίγο, μόλις με κάλεσε η Κατερίνα το είχα στο μυαλό μου, δηλαδή όλα γυρνούσαν γύρω από την έννοια της κληρονομιάς, αλλά με ένα πιο μεταφορικό τρόπο. Δηλαδή κληρονομούμε τραύματα οικογενειακά, συλλογικά τραύματα, βλέπε Σμύρνη, βλέπε εμφύλιος.

Κληρονομούμε τις επιθυμίες των δικών μας, κληρονομούμε ένα όνομα, φυσικά χαρακτηριστικά και βέβαια μαζί και όλα αυτά τα γνωστά κληρονομικά ζητήματα που τίθενται στην Ελλάδα. Ήθελα να χτίσω ένα σπονδυλωτό αφήγημα πάνω στην έννοια της κληρονομιάς, άυλης και μη, και αυτό κάπως σκοπεύω να κάνω, δεν έχω κάνει ακόμα το τελικό ραντεβού με την Κατερίνα και την Ιόλη, για να τους πω πού έχω φτάσει, θα γίνει μέσα στις επόμενες μέρες.

Γ.Τ. Πότε ξεκινάει αυτό;

Μ.Τ. Ξεκινάει στις 6 Αύγουστου. Είμαι σε ένα πυρετό παραγωγής, τώρα απολαμβάνω ένα πολύ ωραίο διάλειμμα μαζί σας αλλά κατά τα άλλα χαμός, μόνο ο Κώστας τα ζει αυτά δίπλα μου.

Γ.Τ. Τι θα κάνεις αυτή την φορά, θα κάνεις πάλι ένα βίντεο ή μια νέα εγκατάσταση;

Maria Tsagkari, 'The man on the left, Μονοκάναλη ταινία, έγχρωμη με ήχο, 24’ 44’’,

Μ.Τ. Θα δείξω, εκτός από τα καινούργια έργα, το 'The man on the left, από την έκθεση για «το ρεμπέτικο», και επίσης το έργο με τίτλο Μια μέρα, που έκανα πέρσι στη Χίο, στην έκθεση Το Παρελθόν είναι μια Ξένη Χώρα, σε επιμέλεια του Άκη Κόκκινου, που έλαβε χώρα στο Τέμενος Χαμηδιέ και στα Οθωμανικά Λουτρά, μέσα στο Κάστρο της Χίου.

Μαρία Τσάγκαρη, Μια μέρα, 2023

Τζάμια αποσπασμένα από το Ναό Ευαγγελίστριας στον Πειραιά, ξυλόγλυπτες βάσεις. Φωτο: Μαρία Τσάγκαρη

Τα Οθωμανικά λουτρά, έχουν πάψει να χρησιμοποιούνται πάνω από έναν αιώνα, αλλά αμέσως μετά τη μικρασιατική καταστροφή φιλοξένησαν τους πρόσφυγες. Όπως ξέρουμε, σε αυτά τα νησιά, Χίος, Σάμος ήταν τεράστιο το προσφυγικό κύμα μετά την καταστροφή. Λοιπόν αυτός ο χώρος φιλοξένησε τους πρόσφυγες. Εμένα ο παππούς μου, ο άντρας της γιαγιάς μου για την οποία έκανα το ρεμπέτικο, ήρθε από εκεί, ο δικός του πατέρας στη μικρασιατική καταστροφή ντύθηκε γυναίκα πήρε τα 2 μωρά στην αγκαλιά και πήδηξαν σε μια βάρκα και πήγαν στη Χίο. Μείνανε στη Χίο, δηλαδή εγώ έχω συγγενείς στα Καρδάμυλα και από εκεί άλλοι φύγανε για Αμερική και για Πειραιά. Εγώ γεννήθηκα στον Πειραιά. Αλλά μου φάνηκε καταπληκτική αυτή η σύνδεση: απ’ τη Σμύρνη στη Χίο και από τη Χίο στον Πειραιά.

Εκεί αρχίζω κάπως να συλλέγω διάφορα στοιχεία που είχα καιρό στο μυαλό μου αλλά και κάποια επιπλέον από προφορικές ιστορίες. Για τα πράγματα που επέλεξαν να πάρουν μαζί τους, εκείνη τη φοβερή στιγμή, οι περισσότεροι επέλεξαν να πάρουν μια εικόνα. Μία εικόνα αντί για ένα προσωπικό αντικείμενο. Θα μπορούσαν να είχαν πάρει οτιδήποτε άλλο.

ήταν σαν να αιωρούνται τα φιλιά στον αέρα

Μαρία Τσάγκαρη, Μια μέρα, 2023

φωτο: Νίκος Αλεξόπουλος

Οπότε εγώ τι έκανα; Συνεργάστηκα με έναν Παππά από το Ναό της Ευαγγελίστριας στον Πειραιά, έναν πολύ ανοιχτόμυαλο άνθρωπο που σέβεται την τέχνη. Πήγα και του εξήγησα τι σκέφτομαι να κάνω. Ήθελα να πάω με έναν συντηρητή, εγώ είμαι συντηρήτρια στο πρώτο πτυχίο, ήθελα να πάω λοιπόν με ένα συντηρητή και να μου επιτρέψει να αποσπάσω από πολύ σημαντικές εικόνες τα αυθεντικά τους τζάμια και να τα αντικαταστήσω με καινούργια, άθικτα.

Μαρία Τσάγκαρη, Μια μέρα, 2023

Τζάμια αποσπασμένα από το Ναό Ευαγγελίστριας στον Πειραιά, ξυλόγλυπτες βάσεις.

Ανάθεση νέου έργου για την έκθεση Το Παρελθόν Είναι μια Ξένη Χώρα, επιμέλεια: Άκης Κόκκινος, Τέμενος Χαμηδιέ και Οθωμανικά Λουτρά, Κάστρο της Χίου. φωτο: Νίκος Αλεξόπουλος.

Τζάμια από εικόνες σημαντικές που έχουν ταξιδέψει σε διάφορα μέρη και τα λοιπά και τα λοιπά. Λοιπόν σκεπτόμενη όλες αυτές τις ιστορίες, για τις εικόνες που επέλεξαν να πάρουν οι περισσότεροι, και οι οποίες ταξίδεψαν και έχουν βρεθεί σε όλα τα μέρη της Ελλάδας, από την Σμύρνη, όντως πήρα αυτά τα αυθεντικά τζάμια. Γιατί εμένα με ενδιέφεραν τα φιλιά και τα αγγίγματα που μέσα στο φως ήταν σα να αιωρούνται. Και μέσα στα Λουτρά με αυτό το καταπληκτικό φως που έπεφτε, ήταν σαν να αιωρούνται τα φιλιά στον αέρα, ας πούμε, που είναι όλη αυτή η έκφραση της θρησκευτικής πίστης, μια άλλη πίστη, δηλαδή μια βαθιά συγκίνηση, πώς μεταφέρεται όλη αυτή η συγκίνηση απλά.

Και μετά έγραψα, έγραψα έτσι ας πούμε 3 στίχους, κείμενο να το πω;

«απλά ελπίζω πως μια μέρα όλα θα βγάλουν νόημα», «μια μέρα που οι λέξεις θα χάσουν όλα τους τα δόντια», « μια μέρα που οι ιστορίες θα εξεγερθούν και θα αυτοτραγουδιούνται». 

Και πήγα και βρήκα έναν παραδοσιακό, απίθανο ξυλογλύπτη και του είπα θέλω αυτό να το σκαλίσουμε σε μασίφ ξύλο, με μια πολύ ιδιαίτερη γραμματοσειρά η οποία σχεδιάστηκε γύρω από τα φιλιά και τα αγγίγματα. Γιατί ήθελα αυτές οι 3 φράσεις να κρατάνε κάθε τζάμι, να είναι η ξυλόγλυπτη βάση για κάθε ένα από αυτά τα αποσπασμένα τζάμια.

Μαρία Τσάγκαρη, Μια μέρα, 2023

Τζάμια αποσπασμένα από το Ναό Ευαγγελίστριας στον Πειραιά, ξυλόγλυπτες βάσεις

φωτο: Νίκος Αλεξόπουλος

Μια ξυλόγλυπτη βάση και το τζάμι, που ούτε που φαίνεται δηλαδή, πρέπει να το προσέξεις όπως το κοιτάς.

Το έργο αυτό θα το δείξω στη Σάμο, νομίζω ότι είναι καταπληκτική η σχέση του με το Ρεμπέτικο, ήμουνα σε οίστρο με το που μου πρότειναν την έκθεση στη Σάμο κάπως τρελάθηκα. Είχα σκεφτεί επτά καινούργια έργα, που όλα αυτονομούνται, αλλά όλα χτίζουνε σπονδύλους, γύρω από την έννοια της κληρονομιάς.

Μαρία Τσαγκαρη, One day,  Σάμος 2024

Η έννοια του ανήκειν στο νέο έργο στην Σάμο

Δηλαδή εν τέλει, εγώ τι κληρονόμησα; Σκεπτόμουν, ένα σπίτι που δεν υπάρχει, τις άπειρες ιστορίες για τη γιαγιά μου, τον παππού μου, το χωριό και όλη την Σάμο, κληρονόμησα όλη τη μουσική παράδοση που τη λατρεύω, παρότι δεν έχει μουσική παράδοση. Είναι όλα όσα κουβάλησαν οι Μικρασιάτες και μετουσιώθηκαν σε κάτι άλλο απ’ όλους τους ντόπιους μουσικούς.

Και ακόμη ένα οικογενειακό τραύμα. Αυτό το κληρονόμησα για τα καλά. Η μαμά μου γεννήθηκε στη Σάμο, μεγάλωσε και έρχεται στον Πειραιά είναι τότε αρραβωνιασμένη με τον πατέρα μου. Στις 22 Αυγούστου του 1980, είναι 28 χρονών, χτυπάει το τηλέφωνο και της λένε ότι πέθαναν και οι δύο σου γονείς και ο σκύλος σας και η γάτα σας, όλοι μαζί ταυτόχρονα, έφυγαν από δηλητηρίαση, στη Σάμο.

Η μαμά μου περνάει όλο αυτό το σοκ και το πένθος, όντας έγκυος σε μένα και κληρονομώ αυτό το τραύμα, θεωρώ, όταν πια συνδέω τις ημερομηνίες, γιατί ποτέ δεν το είχα σκεφτεί έτσι, ότι τί έζησε αυτή η γυναίκα, ήταν 28 χρονών, παιδί ας πούμε ακόμα, πώς το άντεξε; Οι γονείς της ήταν νεότατοι! Δηλητηριάστηκαν, φύγανε όλοι μαζί. Η αλήθεια είναι ότι αυτό είναι ένα μεγάλο τραύμα για την οικογένεια, που δεν αντέχει νομίζω κανείς να το συζητάει, όλοι το ξέρουμε, αλλά σπάνια αναφέρονται στο γεγονός. Άπειρες ιστορίες γύρω από αυτούς, κανείς δεν μιλάει για αυτό. Δεν το αντέχει. Οπότε αυτά που θα κάνω εγώ τα έργα στην ουσία…

Γ.Τ. Τα επτά.

Μ.Τ. Όχι επτά. Συγκρατήθηκα!

Γ.Τ. Γιατί έχεις ακόμη και δύο έργα πολύ δυνατά, συν επτά πάει εννιά.

Μ.Τ. Δεν γίνεται, δεν γίνεται, μαζί με την Ήρα κάνω την έκθεση. Τέσσερα είναι τα καινούργια, και τα άλλα θα τα κάνω, θα τα κάνω σύντομα, γιατί αλλιώς θα φύγει αυτό.

Γ.Τ. Κάνε τα επτά και δείξε τα τέσσερα, ούτως ή άλλως πάντα υπάρχει μια συνέχεια.

ΜΤ. Δεν προλαβαίνω,… ξεκινάω λοιπόν από τη σκέψη, (θα συντομεύσω γιατί δεν θέλω να νιώθω ότι σας έχω κουράσει)

Γ.Τ. Δεν μας έχεις κουράσει είναι ωραία. Είναι συναρπαστικές αυτές οι περιγραφές, ακριβώς επειδή είσαι και στη φάση τώρα που τα πλάθεις όλα αυτά.

Μ.Τ. Τώρα είναι άπλαστα, όλα αυτά που σας λέω, τα λέω για πρώτη φορά

[…] Εκκινώ λοιπόν, από όλες αυτές τις ιστορίες που έχω ακούσει για το σπίτι.

Πάω στη Σάμο και έχω στο μυαλό μου 4 κατευθύνσεις, τέσσερα πράγματα θέλω να ερευνήσω.

Γ.Τ. Βρίσκεις το σπίτι.

Μ.Τ. Καλά το σπίτι το ξέρω, το ξέρω πολύ καλά, αλλοίμονο.

Γ.Τ. Τα ίχνη του σπιτιού.

Μ.Τ. Τα ίχνη του σπιτιού και ότι έχει μείνει στη μέση, ένα τίποτα.

Γ.Τ. Τι πήρες δηλαδή εσύ;

Μ.Τ. Τίποτα αυτό λέω, όμως είναι άλλα αυτά που πήρα… περιμένετε να δείτε γιατί είναι συγκινητικό νομίζω αυτό, έχω αγωνία πως θα βγει αλλά η ίδια η χειρονομία νομίζω ότι έχει πάρα πολύ νόημα. Τί πήρα τελικά εγώ…

αλλά έχω και τα πάντα! νομίζω ότι ο πλούτος αυτών των ιστοριών κάτι έκαναν, θέλω να πω, σε όλα τα ξαδέρφια, κάτι μας άφησαν…

Γ.Τ. Οι σχέσεις με τα ξαδέλφια πώς είναι;

Μ.Τ. Μια χαρά.

Γ.Τ. Άρα λοιπόν εδώ, το περιβάλλον είναι φιλικό ή οικογενειακό θα έλεγα.

Μ.Τ. Φιλικότατο. Εγώ λοιπόν πήρα το όνομα της γιαγιάς αυτής

Γ.Τ. Και έχεις εξ αδιαιρέτου ποσοστό ας πούμε.

Μ.Τ. Μαζί με την αδελφή μου το έχουμε. Ένα οικοπεδάκι αυτόνομο. […] Έχουν γίνει λοιπόν και όλα αυτά με τους γονείς μου και εγώ συνειδητοποιώ ότι είμαι τελείως στον αέρα και εν τέλει δεν έχω τίποτα δικό μου, στην ιδιοκτησία μου.

Άρχισα πάλι να σκέφτομαι γύρω από την έννοια του ανήκειν, περί ιδιοκτησίας, θολών συνόρων εντός και εκτός. Σκέφτομαι από την άλλη, πόσο πολύ θα ’θελα να έχω γνωρίσει αυτή τη γυναίκα και τον παππού, αλλά ειδικά αυτή τη γυναίκα που πήρα και το όνομά της, και που γέλαγε ασταμάτητα, ήταν μια γυναίκα με ένα τρανταχτό γέλιο.

Και επιστρέφω σε μια σκέψη που είχα παλαιότερα γύρω από τη γραφολογία η οποία είναι μια κοινωνική επιστήμη που με ενδιαφέρει πάρα πολύ. Πάω λοιπόν στο ελληνικό ινστιτούτο γραφολογίας τους εξηγώ την κατάσταση, γιατί η αναλυτική γραφολογία στοιχειοθετεί την προσωπικότητα του ατόμου μέσα από το γραφικό του χαρακτήρα και γίνεται αποδεκτή και στα δικαστήρια και τα λοιπά και τα λοιπά, όταν αυτή χρησιμοποιείται ας πούμε για τέτοιους λόγους. Λοιπόν πάω στην Σάμο, στα σπίτια θείων και βρίσκω, επειδή η γιαγιά μου ήταν αγράμματη, δεν είχε πάει σχολείο, βρίσκω μια μοναδική υπογραφή. Λοιπόν, το ένα πράγμα που κάνω είναι πως καταθέτω στο ινστιτούτο γραφολογίας από 3 διαφορετικές περιόδους το δικό μου γραφικό χαρακτήρα της μητέρας μου και της γιαγιάς, το μοναδικό πράγμα που υπάρχει, αυτή την υπογραφή, με σκοπό αφενός να γνωρίσω τη γιαγιά μέσα από τον τρόπο που έγραφε. Να γνωρίσω αυτό το πρόσωπο μέσα από την γραφή του και από την άλλη να δω την εξέλιξη των γυναικών στην οικογένεια, μέσα από το γραφικό τους χαρακτήρα

Η πρώτη εγκατάσταση που θα κάνω αφορά το εξής:

Επισκέφτηκα θείους, τους πάντες, τους ηχογραφούσα, συνεντεύξεις, καταγραφές, τεκμηρίωση, ήθελα μεταξύ άλλων την πλήρη περιγραφή του σπιτιού, του χώρου. Οπότε, μετά από μήνες δουλειάς άρχισα να φαντασιώνομαι εμένα ή κάποιον άλλο μπαίνοντας σε αυτό το χώρο. Πώς κινούμαι, πόσα μέτρα είναι, πόσο απέχει το παράθυρο από το τζάκι, άρα εκεί ήταν το γραμμόφωνο, η σκάλα απέχει τόσο, πόσο μεγάλα ήταν τα σκαλοπάτια της, πάτημα, ρίχτι, ανεβαίνεις πάνω, έχει φως, τι γίνεται; Και αρχίζω λοιπόν να χτίζω ένα κείμενο, μια φαντασιακή περιγραφή του σπιτιού με βάση όλες τις ιστορίες που έχω ακούσει απ’ όλους τους συγγενείς. Τη γιαγιά δεν τη γνώρισα ποτέ, το σπίτι ήταν των παππούδων μου. Ο παππούς μου πολέμησε στη μάχη του Ελ Αλαμέιν. Για μια μεγάλη περίοδο το σπίτι έγινε καφενείο.

Το ένα έργο λοιπόν είναι μια εγκατάσταση, σαν κοσμήματα από μπρούντζο, συνδεδεμένα μεταξύ τους με αλυσίδες, όλη αυτή η φαντασιακή περιγραφή ενός χώρου σε μορφή οδηγιών στο θεατή. Κατεβαίνεις τη σκάλα, είσαι στην αυλή, η κληματαριά σκεπάζει τα πάντα, και συνεχίζεις, κατεβαίνεις, σαν να δίνεις οδηγίες σε κάποιον να περιηγηθεί σε αυτό το σπίτι, μέσα σε οποιοδήποτε σπίτι.

Σχέδια και φωτογραφίες που συνδέονταν με το σπίτι _Η οικογένεια πριν το μεγάλο δυστύχημα_Αύγουστος '75

Σχέδια του σπιτιού σε διαφορετικές χρονικές περιόδους

Και τι κάνω; Tο κύριο έργο κατ’ εμέ της έκθεσης, είναι ότι πάω, βρίσκω το σπίτι, έχουν μείνει δύο μικρά τοιχία, παίρνω δύο εργάτες, τα γκρεμίζουμε, παίρνω τις πέτρες, τις συνθλίβουμε σε μάντρα, σε μέγεθος χαλικιού και από αυτά θα φτιάξω κάποια γλυπτά.

Σύνθλιψη των πετρών, υλικού κατασκευής του σπιτιού, σε συνεργασία με ντόπιους τεχνίτες πέτρας, Σάμος 2024 

Άρα τι κάνω; Το σπίτι πια δεν έχει καμία αξία, ούτε οικονομική, ούτε ιστορική, αλλά για μένα έχει μεγάλη συναισθηματική και μετουσιώνω την αξία του σε καλλιτεχνική. Δηλαδή από τις συνθλιμμένες πέτρες και το σπίτι των παππούδων μου θα γίνουν τώρα αυτά τα γλυπτά και θα αποκτήσουν μια άλλη αξία. Οπότε ναι, κάτι το έκανα τελικά αυτό το σπίτι που δεν υπήρχε, κάτι θα το κάνω.

Επεξεργασία των γλυπτών σε συνεργασία με ντόπιους τεχνίτες πέτρας

The heritage, 2024, λεπτομέρεια

The heritage, 2024, λεπτομέρεια_2

The heritage, 2024, Εκεί που κάνουν τα πουλιά φωλιές / Where the birds build their nests

Γ.Τ. Σε καλό δρόμο είσαι…

Από τα εγκαίνια της έκθεσης, στο Art Space στο Πυθαγόρειο της Σάμου, 06 08 2024

Με δεδομένο ότι η δημοσίευση αυτή πραγματοποιείται δυόμιση μήνες μετά την συζήτησή μας και λίγες ημέρες μετά τα εγκαίνια τη έκθεσης με τίτλο Flying too close to the sun, στο Art Space στο Πυθαγόρειο της Σάμου, δίνεται η δυνατότητα να δημοσιευτούν και πρόσφατες φωτογραφίες από τα έργα που ευγενικά παραχωρήθηκαν από την Μαρία Τσάγκαρη.

Από τις φωτογραφίες αυτές ξεχώρισα το ακόλουθο έργο Mother που προφανώς προέκυψε στην πορεία και δεν αναφέρθηκε στην κουβέντα μας.

Maria Tsagkari_Mother_2024

Και ζήτησα από την Μαρία Τσάγκαρη να μου γράψει ένα σχετικό κείμενο, μετά την ολοκλήρωση της έκθεσης που είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό ως προς τους προβληματισμούς της και το οποίο παραθέτω αυτούσιο στην συνέχεια με επιλεγμένο δικό μου τίτλο:

...άυλες διαγενεακές μεταβιβάσεις εμπειριών, βιωμάτων, τραυμάτων, πράξεων και επιθυμιών...

"Το έργο με τίτλο Mother είναι μια φωτογραφία που συμπληρώνει την αρχική μου ιδέα περί διαγενεακής μεταβίβασης, άυλων πρωτίστως στοιχείων, που καθορίζουν και διαμορφώνουν την ταυτότητά μας. Ταυτόχρονα συμπληρώνει και την αρχική μου σκέψη γύρω από την σύγκριση των γραφικών χαρακτήρων των γυναικών της οικογένειας.

Η δική μου γραφή γίνεται η εγκατάσταση Εκεί που κάνουν τα πουλιά φωλιές / Where the birds build their nests (δανείζεται τον τίτλο της από τον στίχο ενός Μικρασιάτικου τραγουδιού) και διαμορφώνει μια φαντασιακή περιήγηση σ’ ένα σπίτι δεν υπάρχει πια. Η γραφή της γιαγιάς γίνεται η γλυπτική εγκατάσταση The heritage και αποτελείται από 5 γλυπτά που παίρνουν τη μορφή τους από το μοναδικό γραπτό στοιχείο που βρήκα από την γιαγιά μου. Δεδομένου πως δεν πήγε ποτέ σχολείο και δεν ήξερε να γράφει, κατά την πρώτη μου επίσκεψη στη Σάμο, ανακάλυψα το μοναδικό ίχνος γραφής, μια τρεμάμενη υπογραφή σε ένα συμβόλαιο, σε ένα έγγραφο που επικυρώνει το ιδιοκτησιακό καθεστώς.

Διερευνώντας σχεδιαστικά το μοναδικό γραπτό κληρονομημένο στοιχείο και απομονώνοντας κάποια γράμματα απ’ την υπογραφή, αυτά μεγεθύνονται προβάλλοντας τις ατέλειές τους, μετατρέπονται σε όγκους που χάνουν τη σύνδεση τους με το λόγο, τα σημαίνοντα και τη γλώσσα και αποκτούν μια σχέση με το χώρο αλλά και το χρόνο. Τα γράμματα ξεγλιστρώντας από τη ροή της γλώσσας παύουν να σημαίνουν και το γκρεμισμένο σπίτι γίνεται ένα σύνολο πέτρινων γλυπτών, ένα κατακερματισμένο σώμα, όγκοι που εκτείνονται στο χώρο, αρχαία κατάλοιπα σχέσεων και ακατοίκητα κληροδοτήματα.

Δημιουργημένα από το υλικό του σπιτιού, τα γράμματά της διαπερνούν το χρόνο και τους ρόλους του σπιτιού, ένα μαντρί που έγινε σπίτι, που έγινε καφενείο, που ξαναέγινε σπίτι, που έγινε ένα «ι», ένα «α», ένα σίγμα, σαν κατάληξη μιας λέξης άγνωστης.

Της μητέρας δεν εμφανίζεται η γραφή αλλά το μέρος του σώματος που την επιτελεί. Στη φωτογραφία εμφανίζομαι εγώ ως διάδοχος, ως κληρονόμος ιστοριών και η εικόνα συγκεντρώνει το βλέμμα στα χέρια μου, όπου τα δάχτυλά μου φορούν τα δάχτυλα της μητέρας μου. Δημιουργημένα από πολλαπλά καλούπια των χεριών της, τα τελικά αντικείμενα έχουν επαργυρωθεί και τα δάχτυλά της λειτουργούν ως θήκες για τα δικά μου δάχτυλα.

Η φωτογραφία έχει ως σημείο αναφοράς τις κούφιες, ολόχρυσες θήκες των άνω και κάτω άκρων από την Αρχαία Αίγυπτο, αυτά τα μοναδικά ίχνη της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς, που φορούσαν στους Φαραώ για την προστασία των άνω και κάτω άκρων στην πορεία τους προς την μεταθανάτια ζωή. Εδώ όμως τα δάχτυλα επιτελούν έναν άλλο ρόλο καθώς υπενθυμίζουν τις αέναες και ακούσιες διαδοχές. Τις άυλες διαγενεακές μεταβιβάσεις εμπειριών, βιωμάτων, τραυμάτων, πράξεων και επιθυμιών καθώς και τον τρόπο που αυτές εκδηλώνονται μέσα από τα αντικείμενα ενεργοποιώντας τους μηχανισμούς της μνήμης."

Συνεχίζεται …

 Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση