ΣΚΕΨΕΙΣ ΕΚ ΤΩΝ «ΕΣΩ»

η έκπληξη της 4ης ημερίδας στην Στέγη

Από την παρουσίαση της Ρένας Σακελλαρίδου (Photo Math Studio) 

Φέτος αποφάσισα τελικά να πάω και εγώ στην 4η ημερίδα με τίτλο ΕΣΩ για την αρχιτεκτονική και το design, που φιλοξενήθηκε την Τετάρτη 18 Φεβρουαρίου, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Πλήρωσα το σχετικά ακριβό εισιτήριο, βομβαρδίστηκα στο φουαγιέ από τους χορηγούς, που μας φόρτωσαν με τσάντες με προσπέκτους και κάθισα στην θέση μου για να παρακολουθήσω το σόου. Να όμως που τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά από ότι περίμενα. Μέσα σε ένα έντονο εμπορικό κλίμα προώθησης προϊόντων και σχολών, που μου δημιούργησε αμηχανία, κάποιες ομιλίες κατάφεραν να ξεχωρίσουν με κορυφαία κατά την προσωπική μου άποψη, την διάλεξη της Ρένας Σακελαρίδου. 

Ρένα Σακελλαρίδου (Photo Math Studio, detail) 

Η Ρένα συνιδρύτρια με την Μόρφω Παπανικολάου του αρχιτεκτονικού γραφείου Sparch, με μια συναρπαστική αφήγηση κατάφερε να μας υποβάλει σε μια τελείως διαφορετική ατμόσφαιρα, θα τολμούσα να πω μυσταγωγική. Μας εκμυστηρεύτηκε με αυτόν τον ήρεμο δικό της τρόπο, μια προσωπική διαδρομή για τον σχεδιασμό του κτιρίου γραφείων της Ακαδημίας Αθηνών στην γωνία της οδού Σίνα και Βησσαρίωνος. 

Μια διαδρομή που ξεκινά από «ένα βιβλίο κλειστό, ένα βιβλίο που ανοίγει» στα χεριά της και αποτελεί πηγή έμπνευσης και συνεχίζεται μέσα από μια γοητευτική επεξεργασία και αλλεπάλληλες δυσκολίες, για να καταλήξει τελικά σε ένα πραγματικά εξαιρετικό αποτέλεσμα. 

SPARCH ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΟΥ / ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, 

ΚΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ 

1ο ΒΡΑΒΕΙΟ, Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός 

Η παρουσίαση αυτής της διαδρομής με σκίτσα και μακέτες, με τόλμη, εμπόδια και απογοητεύσεις, πλημμύρισε την αίθουσα με μια ευαισθησία και συγκίνηση γιατί τελικά το ταξίδι της δημιουργίας είναι τελικά η ουσία της αρχιτεκτονικής. 

SPARCH ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΟΥ / ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ, 

ΚΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ 

1ο ΒΡΑΒΕΙΟ, Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός 

Το έργο αυτό παρουσιάστηκε δημόσια για πρώτη φορά στην Ελλάδα (είχε δημοσιευτεί μια μόνο εικόνα  σε αυτό το blog τον Μάϊο του 2013) και αντιμετωπίζει δυσκολίες για την ανέγερσή του. Εύχομαι πραγματκά να πραγματοποιηθεί. 

Πρόδρομος Νικηφορίδης (  Photo Math Studio, detail) 

Από τις υπόλοιπες παρουσιάσεις ξεχώρισα φυσικά την παρουσίαση του Πρόδρομου Νικηφορίδη και του Bernard Cuomo, που μίλησαν ως «δύο ξένοι στην ίδια πόλη», για την πολύ γνωστή πλέον και πετυχημένη νέα παραλία στην Θεσσαλονίκη, που διεκδικεί για φέτος και το βραβείο Miew Van de Rohe. 

Γιώργης Γερόλυμπος (Photo Math Studio, detail) 

Επίσης τον Γιώργη Γερόλυμπο που με έναν λόγο ποιητικό παρουσίασε το δικό του ταξίδι «from the air» στα καλάθια των γερανών του εργοταξίου του Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, από όπου καταγράφει φωτογραφικά την δική του ιστορία. 

Δημήτρης Κολλιαδήμας ( Photo Math Studio, detail) 

Βρήκα ενδιαφέρουσες τις γραφιστικές αναζητήσεις στο χώρο της οπτικής ταυτότητας, του Δημήτρη Κολλιαδήμα, που καλύπτουν ένα ευρύ δημιουργικό φάσμα με μια ξεχωριστή απλότητα.  

Και απόλαυσα το χιούμορ και την αμεσότητα του Σταύρου Παπαγιάννη και του Γιώργου Κυριαζή (STADEDESIGNOFFICE),  που τελικά με τις πολλάπλές τους  προσεγγίσεις στον εσωτερικό χώρο, ήταν και  οι μόνοι  εντός θέματος, σχετικά με τον τίτλο «ΕΣΩ». 

Γιώργος Κυριαζής, Σταύρος Παπαγιάννης ( Photo Math Studio, detail) 

Ο αρχισυντάκτη του archisearch.gr Σταύρος Μαρτίνος, που είχε από σκηνής, όλη την ευθύνη της παρουσίασης, του συντονισμού και της διατύπωσης των ηλεκτρονικών ερωτημάτων του κοινού, και ο Βασίλης Μπαρτζώκας από τα παρασκήνια και την αίθουσα, έκαναν το κατά δύναμη για την επιτυχία του εγχειρήματος. 

 Ο Σταύρος Μαρτίνος

 ο Βασίλης Μπαρτζώκας 

ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΤΖΟΥΡΑΚΗΣ – ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ 1954-2014

του Δημήτρη Φιλιππίδη

Αν είναι να μιλήσει κανείς για την αναδρομική έκθεση του Μιχάλη Κατζουράκη, που εγκαινιάστηκε στις 28.1. στο Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς, αρκεί ίσως να ξεκινήσει από το εξώφυλλο του απίστευτα συμπυκνωμένου καταλόγου της. 

Εκεί, τρέχουν πέρα για πέρα πέντε λωρίδες φιλμ από έγχρωμες φωτογραφίες, με προσεκτικά διαλεγμένες συνθέσεις από ξύλινες ή μεταλλικές επιφάνειες, όπου είναι καταγραμμένα τα σημάδια φθοράς του χρόνου ή ανθρώπινων επεμβάσεων. 

Κοινά τους στοιχεία είναι ότι είναι άχρονες, γεωγραφικά απροσδιόριστες, και απόλυτα χρηστικές χωρίς ίχνος αισθητικής επιτήδευσης. Δεν αποτελούν συνειδητά έργα τέχνης κάποιου δημιουργού.

Ο Μιχάλης Κατζουράκης φωτογραφίζει χαρακτηριστικά κάτι στην Ανδαλουσία, μέσα στο περιβάλλον "του". Φωτό Δημήτρης Φιλιππίδης

Σε όποιον έτυχε να ταξιδέψει κάπου μαζί με τον Κατζουράκη, είναι αδύνατο να μην εντυπωσιάστηκε από τον τρόπο που εκείνος κινείται, όπου βρεθεί ανάμεσα σε μνημεία ή σε παλιά κομμάτια της πόλης, αποστρέφοντας το βλέμμα από τα γνώριμα και οικεία και ψάχνοντας με μανία να καταγράψει τα «άχρηστα» θέματα που οι άλλοι παραβλέπουν. Δηλώνοντας πως τα αξιοθέατα δείχνουν καλύτερα στα βιβλία, ο ίδιος χάνεται σε άγνωστους παράδρομους, κυνηγώντας μια διαφορετική λεία.

Αυτή είναι η πρώτη ύλη του Κατζουράκη, που με αυτή την έκθεση κάνει μια αναδρομή σε εικαστικό έργο εξήντα ετών. Όπως γράφει ο επιμελητής της έκθεσης, Χριστόφορος Μαρίνος, «ο Μιχάλης Κατζουράκης περπατά στην πόλη συλλέγοντας ίχνη που βρίσκονται διάσπαρτα μέσα της». 

Στο χέρι κρατά μια φωτογραφική μηχανή και ό,τι επιλέγει να φωτογραφίσει έχει ήδη αυτόματα μετατραπεί σε πίνακα μέσα στο μυαλό του. Το αστικό τοπίο είναι το έναυσμα αλλά η «μεταποίησή» του σε έργο έχει στην πραγματικότητα προηγηθεί: το μάτι του Κατζουράκη, συνεχίζει ο Χ. Μαρίνος, «πέφτει, σχεδόν εμμονικά» σε συγκεκριμένα θέματα. Άρα, συμπληρώνουμε, δεν πηγαίνει ποτέ στην τύχη, είναι σαν να γνωρίζει τι θα συναντήσει και απλά το περιμένει να συμβεί.

 Μιχάλης Κατζουράκης, 

Corbin A, 2008 Λάδι σε MDF και λουκέτο

Η αναδρομική αυτή έκθεση του Κατζουράκη έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά. Δομείται θεματικά και αποκαλύπτει τα μυστικά της δημιουργίας. Σύμφωνα με το πρώτο, η έκθεση υποδιαιρείται σε 17 θεματικές ενότητες που παρατάσσονται άσχετα από τη χρονική τους σειρά. Κυριαρχούν έτσι τα θέματα κι όχι η όποια «διαχρονική εξέλιξη» του καλλιτέχνη, όπως συνηθίζεται. Σύμφωνα με το δεύτερο, και πιο σημαντικό, σε κάθε ενότητα εκτίθενται τα «πρότυπα» (αφορμές) μαζί με τα «έργα» (παραλλαγές). Δίνεται έτσι η ευκαιρία στον επισκέπτη να κάνει άμεσα, υποτίθεται, συγκρίσεις και αναγωγές ανάμεσα σε πραγματικότητα και τέχνη. 

Βέβαια, αυτή η μέθοδος είναι παγιδευμένη από τον ίδιο τον Κατζουράκη, καθώς δεν ισχύει απόλυτα στην πράξη. Τα όρια ανάμεσα σε «αφορμή» και «έργο» συχνά συγχέονται, και στις πιο ενδιαφέρουσες μάλιστα περιπτώσεις, εξαφανίζονται εντελώς. Η ίδια η φωτογράφιση, άλλωστε, είναι αυτούσιο «έργο». Παίζοντας έτσι με άρτιες τεχνικές και σε διαρκή πειραματισμό και αναζήτηση, πάντα μέσα στα σύγχρονα διεθνή ρεύματα, ο Κατζουράκης εντυπωσιάζει με μια έκθεση που θα θυμόμαστε για πολύ καιρό.

Δ. Φιλιππίδης

Η ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

σχόλια και προτάσεις για τον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που ενέκρινε το ΚΑΣ

ανησυχίες για το προσωρινό πωλητήριο

Την Τρίτη 20 Ιανουαρίου λίγες μόνο ημέρες πρίν τις εκλογές, και με την απουσία της Λίνας Μενδώνη, πάρθηκε μια ιστορική απόφαση από το ΚΑΣ. Αποφασίστηκε να αποκατασταθεί η πρόσβαση στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης, μέσω της μοναδικής παγκοσμίως διαδρομής Πικιώνη, που είχε καταργηθεί από τους Ξεναγούς γιατί έτσι τους βόλευε και παράλληλα εγκρίθηκε ομόφωνα το πλαίσιο αρχών, που θα ληφθεί υπόψη για τη διατύπωση των προδιαγραφών διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού με στόχο τον ανασχεδιασμό των εγκαταστάσεων εξυπηρέτησης των επισκεπτών στην είσοδο της Ακρόπολης. 

Χάρηκα πραγματικά για  την απόφαση αυτή,  που ανταποκρίνεται στις προτάσεις που είχα διατυπώσει σε αυτό το μπλογκ τον Μάρτιο του 2014 σε σχετική ανάρτηση με τίτλο: 

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ: ΠΕΡΙ ΠΩΛΗΤΗΡΙΩΝ – ΕΚΔΟΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΔΙΑΣΠΑΡΤΩΝ ΚΤΙΡΙΩΝ 

σκέψεις με αφορμή την Νο 29. Έγκριση ή μη χωροθέτησης νέας εφήμερης κατασκευής-πωλητηρίου στον αρχαιολογικό χώρο Ακρόπολης. 

Άποψη από ψηλά της περιοχής της εισόδου του αρχαιολογικού χώρου της Ακρόπολης 

1. Πωλητήριο, 2. Εκδοτήριο Εισιτηρίων, 3. Ταχυδρομείο, Καντίνα 4. Κτίριο Ιματιοθήκης επισκεπτών και παλαιές εγκαταστάσεις Η/Μ εγκαταστάσεις του «Ήχος και Φως», 5. Κεντρική είσοδος αρχαιολογικού χώρου, 6. Κτίριο Αρχιφυλακείου - Τουαλέτες κοινού. 

Όλα αυτά ακούγονται πραγματικά πολύ ενδιαφέροντα, ιδιαίτερα μάλιστα γιατί οι υπηρεσίες του Υπουργείου φαίνεται ότι δούλεψαν με σοβαρότητα και το ΚΑΣ με την θερμή υποστήριξη του Γιώργου Πανέτσου, τόλμησε να ξεπεράσει τις γνωστές συντηρητικές απόψεις για την  εκ των εν όντων αντιμετώπιση των προβλημάτων. Θα ήθελα όμως να διατυπώσω τις ανησυχίες μου, μια και στο Δελτίο Τύπου υπάρχει και η παράλληλη έγκριση για την δημιουργία προσωρινού πωλητηρίου. Ελπίζω να μην επαληθευτεί το «Ουδέν μονιμώτερον του προσωρινού». 

Απευθυνόμενος και στην νέα ηγεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, επιτρέψτε μου να διατυπώσω στην συνέχεια κάποιες σκέψεις για την προετοιμασία του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού: 

Κατ αρχήν εκείνο που θεωρώ σημαντικό για ένα διεθνή διαγωνισμό είναι να εξασφαλιστούν οι διαδικασίες και οι προϋποθέσεις για να προκύψει ένα αποτέλεσμα διεθνούς εμβέλειας και αποδοχής όπως π.χ. ισχύει για τις νέες εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης του κοινού στον αρχαιολογικό χώρο του Stonehedge. H χαρισματική αυτή λύση που επιλέχθηκε δημοσιεύτηκε σε όλο τον διεθνή τύπο, τα αρχιτεκτονικά sites και περιοδικά. 

Αρχιτεκτονικό Γραφείο Denton Corker Marshall , Κέντρο εξυπηρέτησης επισκεπτών Stonehedge, 2013 

Δύο είναι εκτιμώ οι βασικές προϋποθέσεις για μια τέτοια επιτυχή έκβαση αυτού του σημαντικού αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, που πληροφορούμαι θα γίνει σε δύο φάσεις. Η μια αφορά την προκήρυξη και η άλλη την κριτική επιτροπή. 

Πιο αναλυτικά η προκήρυξη πέρα από τις προδιαγραφές και τις απαιτήσεις του διαγωνισμού πρέπει να επιτρέπει στους μελετητές να διατυπώσουν ελεύθερα προτάσεις και ιδέες για το σύνολο της επέμβασης. Παράλληλα πρέπει να δίνει τα πλήρη απαιτούμενα στοιχεία της υφιστάμενης κατάστασης και όχι να τα ζητά από τους μελετητές. Ακριβή και πλήρη τοπογραφικά, αεροφωτογραφίες και υλικό υπόβασης σε ψηφιακή μορφή που να μπορεί να αξιοποιηθεί από όλους τους μελετητές. Πρέπει επίσης να δοθεί ικανός χρόνος τουλάχιστο 6 μηνών για κάθε φάση και βέβαια να οριστούν ελκυστικά βραβεία ικανού ύψους, αντάξια της σοβαρότητας και όχι του μεγέθους του έργου, που θα προσελκύσουν σοβαρούς μελετητές από όλο τον κόσμο. 

Όσο για την κριτική επιτροπή προτείνω να περιοριστούν  οι «γνωστοί, αξιόλογοι και αξιότιμοι» του Υπουργείου Πολιτισμού και άλλοι ακαδημαϊκοί που αναμφισβήτητα όλοι εκτιμούμε, αλλά θεωρώ ότι δυστυχώς συχνά περνούν σε μια φάση αβασάνιστης αποδοχής της μετριότητας, που χαρακτηρίζει κάποιες από τις πρόσφατες επιλογές του Υπουργείου. 

Κανείς δυστυχώς δεν αντέδρασε για το άθλιο ανοσιούργημα πωλητήριο στο θέατρο της Επιδαύρου (φωτό) που δυστυχώς ευλογήθηκε και από τα ΚΑΣ. Οι «γνωστοί και σεβαστοί» παρέμειναν απαθείς για μια επιλογή που έπρεπε άμεσα να κινητοποιηθούν για την κατεδάφισή του. 

Το νέο Εκδοτήριο εισιτηρίων στον Αρχαιολογικό χώρο του Θεάτρου της Επιδαύρου 

Θα πρέπει λοιπόν να αναζητηθούν νέα πρόσωπα, νέοι άνθρωποι, αρχιτέκτονες, αρχαιολόγοι, εικαστικοί, άνθρωποι του θεάτρου, σκηνογράφοι αλλά και λογοτέχνες. Άνθρωποι που με το έργο τους συνδυάζουν την τόλμη και την ευαισθησία αλλά και την βαθειά γνώση του τόπου και της ελληνικής γραμματείας και ιστορίας. Άνθρωποι που μπορούν να ταράξουν τα νερά με τις επιλογές τους και μπορούν να βάλουν σε γόνιμους προβληματισμούς την παλιά και ώριμη γενιά 

Αρχιτεκτονικό Γραφείο Denton Corker Marshall , Κέντρο εξυπηρέτησης επισκεπτών Stonehedge,2013  

Ας λειτουργήσουμε λοιπόν με τόλμη και ας εμπιστευτούμε σαν κριτές καταξιωμένους χαρισματικούς και πολλά υποσχόμενους νέους. 

Για να είμαι πιο σαφής θα τολμούσα ενδεικτικά να προτείνω : 

· Τον νέο και βραβευμένο αρχιτέκτονα Τηλέμαχο Ανδριανόπουλο 

· Την Εύα Μανιδάκη αρχιτέκτονα και χαρισματική σκηνογράφο που με την δουλειά της σέβεται τους ελληνικούς αρχαιολογικούς χώρους (Επίδαυρος Ηρώδειο κλπ) 

· Τον νέο σκηνοθέτη Δημήτρη Καραντζά, που εκτός από τις πετυχημένες σκηνοθεσίες του με έργα του Δημήτρη Δημητριάδη με την παράστασή του «Ελένη» στην Επίδαυρο έδωσε δείγματα γραφής επιλέγοντας την αφοπλιστική απλότητα.

· Έναν από τους αρχιτέκτονες John Denton, Barrie Marshall του γραφείου Denton, Corker, Marshall που κέρδισαν το βραβείο για το κτίριο εξυπηρετήσεων επισκεπτών στο σημαντικό αρχαιολογικό χώρο Stonehedge στο Ηνωμένο Βασίλειο, και που θα μπορούσαν να συμβάλλουν ουσιαστικά στην σύνταξη των προδιαγραφών του έργου.

Αρχιτεκτονικό Γραφείο Denton Corker Marshall , Κέντρο εξυπηρέτησης επισκεπτών Stonehedge,

Και βέβαια αμέσως όλοι θα θέσετε θέμα αξεπέραστων δυσκολιών λόγω της νομοθεσίας για τους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς,  όπου τα κριτήρια επιλογής της κριτικής επιτροπής είναι δεσμευτικά. Αξίζει όμως να το προσπαθήσουμε για αυτό το μοναδικό έργο που θα δεχθεί στο μέλλον εκατομμύρια επισκεπτών. Είναι θέμα μιας τολμηρής και προχωρημένης πολιτικής επιλογής... 

Για να δείτε την προηγούνενη σχετική ανάρτηση κάντε ΚΛΙΚ εδώ

«ΑΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΤΑ ΡΕΥΜΑΤΑ»: ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΟΜΩΝΥΜΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΩΝ ΤΑΣΟΥ ΜΠΙΡΗ ΚΑΙ ΣΤΕΛΙΟΥ ΓΙΑΜΑΡΕΛΟΥ

έναρξη ενός διαλόγου 

μέσα από ενστάσεις, ευλογίες και ομολογίες

Η αίσθησή μου μέσα στο αμφιθέατρο της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης ήταν σαν να βρισκόμουν σε μια συγκέντρωση υπερηλίκων για να μιλήσουν για τα λάθη του παρελθόντος. Ίσως συνέβαλε ο φωτισμός της θλιβερής αυτής αίθουσας μα πιο πολύ ήταν η αίσθηση μιας προσπάθειας αποενοχοποίησης, ή διάσωσης από την παντελώς αδέξια και αμήχανη διαχείριση της επέλασης του μεταμοντέρνου στις σχολές αρχιτεκτονικής και ειδικά του ΕΜΠ και από τις συνέπειες στο δομημένο περιβάλλον, αυτού του τόπου. 

Δημήτρης Πορφύριος αρχιτέκτων, 

κτίριο Ιnteramerican στην Λεωφόρο Συγγρού

Ειπώθηκαν πολλά σε αυτή την παρουσίαση του βιβλίου, αποφεύχθει όμως η αποκάλυψη της ουσίας και κυρίως η προβολή και ο σχολιασμός εικόνων σχετικών δειγμάτων και παραδειγμάτων. Αποκρύπτονται εντέχνως τα αποτελέσματα αυτού του αδέξιου χειρισμού του μεταμοντέρνου κυρίως στην ελληνική επαρχία, όπου συχνά φλερτάρει με το κιτς. 

Καρδίτσα, 30 ΙΧ 2010 

Εκεί όπου νέοι αρχιτέκτονες, απόφοιτοι αρχιτεκτονικών σχολων από την Ελλάδα και την Ιταλία, όπως επεσήμανε ο Ανδρέας Κούρκουλας, λειτούργησαν αβίαστα σαν καταναλωτές εικόνων και όχι σαν δημιουργοί. Γιατί σε αυτή την βάση κινήθηκε η αρχιτεκτονική παιδεία. Οι σχολές αρχιτεκτόνων απέφυγαν να κινηθούν κριτικά, κρύβοντας την σκόνη κάτω από το χαλί και σήμερα είναι βέβαιο ότι η αρχιτεκτονική αυτή κυρίως στην επαρχία και στην περιφέρεια, πλήρως απαξιωμένη και συχνά γελοία είναι σαφώς χειρότερη από εκείνη που πριν την επέλαση των νέων τότε αρχιτεκτόνων πραγματοποιούσαν οι τοπικοί πολιτικοί μηχανικοί και υπομηχανικοί αναπαράγοντας απλά μοντέλα του μοντέρνου κινήματος εμπλουτισμένα με τοπικά στοιχεία όπου μέσα στον χρόνο αφομοιώθηκαν σε κάθε τόπο. 

Σε κάθε περίπτωση η παρουσίαση του βιβλιου των Τάσου Μπίρη και Στέλιου Γιαμαρέλου με τίτλο «αχαρτογράφητα ρεύματα», σε συνεργασία με το Hellenic American College, από τις εκδόσεις Μελάνι (συγχαρητήρια στην Πόπη Γκανά που ενέταξε την Αρχιτεκτονική στην θεματολογία των εξαιρετικών εκδόσεών της) είχε ενδιαφέρον και σε κάθε περίπτωση άνοιξε έναν ευρύτερο διάλογο, αμφιβάλλω όμως κατά πόσον θα συνεχιστεί. Είναι βέβαιο όμως ότι το σημαντικό αυτό βιβλίο αποτελεί ένα σημαντικό έναυσμα διαλόγου και εντάσεται στην ουσιώδη βιβλιογραφία. 

Σχολιάζοντας τους ομιλητές του πάνελ, θα προσπεράσω τον σεβαστό Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα και τον Μάνο Στεφανίδη (Ιστορικός Τέχνης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας Τέχνης ΕΚΠΑ), που ευγενικά επικεντρώθηκαν στη ανάδειξη της διδασκαλίας του Τάσου Μπίρη, στην αξία του βιβλίου, και αντιμετώπισαν εξ απαλών ονύχων την ουσία του θέματος. 

Ο Κώστας Γκιζελής (αρχιτέκτων, στενός φίλος του Τάσου Μπίρη), έκανε μια πολύ ενδιαφέρουσα αναφορά στον Ελληνικό Μοντερνισμό επικεντρωμένος κυρίως στην δεκαετία του ΄60, σε όλες του τις εκφάνσεις και έθεσε σοβαρά ερωτήματα σχετικά με την σχέση της αρχιτεκτονικής με τον γλυπτικό διάκοσμο καταλήγοντας ότι η αρχιτεκτονική και διδασκαλία είναι πράξεις αγάπης. Μπορείτε να διαβάσετε το κέιμενό του κάνοντας ΚΛΙΚ εδώ

Ο Πάνος Τσακόπουλος, προσεκτικά προετοιμασμένος και διαβασμένος, σχολιάζοντας το βιβλίο, μίλησε για μια εξιδανίκευση της όλης κατάστασης σε σχέση με το μεταμοντέρνο και διατύπωσε τις δικές του τεκμηριωμένες ενστάσεις. Ελπίζω το πολύ ενδιαφέρον κέιμενό του να το δημοσιεύσει στο περιοδικό Ελληνικές Κατασκευές. 

Ο Στέλιος Γιαμαρέλος, υποψήφιος διαδάκτορας στην Bartlett School of Architecture, UCL, όπως επισημάνει και στην εισαγωγή του βιβλίου αποφάσισε «να εκτεθεί και να αναμετρηθεί και με τον δικό του ναρκισσισμό» και εκτιμώ ότι το έπραξε επάξια.  Σε κάθε περίπτωση οφείλουμε να αναγνωρίσουμε την θετική αυτή πρωτοβουλία του.

Ο Τάσος Μπίρης πάντα συναρπαστικός και έμπρακτα κοντά στους νέους, επικεντρώθηκε στο τέλος της παρουσίασης στην αξία του βιωματικού λόγου που μπορεί να μην φαίνεται τεκμηριωμένος, αλλά στηρίζεται στο ειδικό βάρος που φέρει ο ομιλών όπως προκύπτει μέσα από έργο του. Το έργο μάλιστα τόνισε λέει πολύ περισσότερα και η όποια αδυναμία του βιωματικού λόγου αναπληρώνεται από την σαφήνεια του του αρχιτεκτονικού έργου. Θα συμφωνήσω μαζί του ότι «ο αμιγής θεωρητικός λόγος βρίσκεται σε μια συμπληρωματική σχέση και όχι σε αντιπαλότητα με τον βιωματικό λόγο». 

Κλείνοντας ο Μπίρης παραδέχθηκε ότι τελικά ενυπάρχουν μέσα του ένας εξπρεσιονισμός και ένας μυστικισμός, μαζί με την αυστηρότητα του μοντερνισμού. Πρόκειται είπε για δυνάμεις αντιμαχόμενες που φέρουμε μέσα μας. Ευχόμενος να ανοίξει επί τέλους η συζήτηση. 

Αφήνω για το τέλος την Δήμητρα Βογιατζάκη (αρχιτέκτων, μεταπτυχιακή σπουδάστρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.), που ανέβασε το κλίμα της βραδυάς με μια νεανική φρεσκάδα και ένα κείμενο ζωντανό και τεκμηριωμένο. Η παρουσία νέων αρχιτεκτόνων τελευταία, σε συνέδρια, διαλέξεις και άλλες συγκεντρώσεις μας αιφνιδιάζει θετικά και ίσως ήρθε η ώρα να αντιστραφεί η ηλικιακή σχέση των ομιλούντων, χωρίς βέβαια να υποβαθμίζω την αξία της ωριμότητας, που συχνά όμως ευλογεί τα γένια της… 

Δεν κατάφερα ακόμη να ολοκληρώσω την ανάγνωση του βιβλίου. Σε κάθε περίπτωση από την πρώτη προσέγγιση του νέου αυτό βιβλίου οι εντυπώσεις είναι θετικές χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν εγείρονται ερωτήματα. Άλλωστε νομίζω αυτός είναι και ο στόχος. 

Παραθέτω στην συνέχεια το κείμενο της Δήμητρας Βογιατζάκη, όπως μάλιστα η ίδια εικονογράφησε ειδικά για αυτό το μπλογκ. 

Αχαρτογράφητα Ρεύματα

Παρουσίαση του Βιβλίου του Τάσου Μπίρη και του Στέλιου Γιαμαρέλου 

από τη Δήμητρα Βογιατζάκη 

Ελληνοαμερικάνικη Ένωση, 15 Ιανουαρίου 2015 

Είχα την σπάνια τύχη να είμαι από τους τελευταίους φοιτητές/τριες της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ που άκουσαν τον Τάσο Μπίρη να διδάσκει και ταυτόχρονα από τους πρώτους/ες που είδαν τον Στέλιο Γιαμαρέλο ως επικουρικό διδάσκοντα, προτού ξεκινήσει την πορεία του στο εξωτερικό. Τυπικά δεν υπήρξα φοιτήτρια κανενός, τους γνώρισα αμφοτέρους “διαγωνίως”, μέσα από το μύθο τους. 

Για την συνέχεια κάντε ΚΛΙΚ εδώ 

ΜΑΡΙΑ ΛΟΪΖΙΔΟΥ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ: «ΤΟ ΕΚΚΡΕΜΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟ»

2ο Βραβείο 

στον Αρχιτεκτονικό / Καλλιτεχνικό Διαγωνισμό 

για τη Διαμόρφωση του Μνημειακού Χώρου 

στη Ναυτική Βάση στο Μαρί, στην Κύπρο το 2013.

Μαρία Λοϊζίδου, Γιώργος Τριανταφύλλου, Στρατής Σωκράτης, στην οδό Βαλαωρίτου, 6 Δεκέμβριου 2014 ( φωτο Δημήτρης Φιλιππίδης) 

Όλα ξεκίνησαν πίνοντας ένα καφέ γνωριμίας στην οδό Βαλαωρίτου. Σάββατο πρωί με τον Δημήτρη Φιλιππίδη βρεθήκαμε στον γνωστό πεζόδρομο για μια συζήτηση εφ΄ όλης της ύλης, με την γνωστή εικαστικό Μαρία Λοϊζίδου και τον αρχιτέκτονα σύντροφο της Στρατή Σωκράτη, που μόλις είχαν φτάσει από την Κύπρο. 

Σήμερα με χαρά δημοσιεύω το απόσταγμα αυτής της συνάντησης. Μέσα στην πραγματικά θερμή ατμόσφαιρα μιας πολύωρης συζήτησης εκείνο που πραγματικά μου κίνησε περισσότερο το ενδιαφέρον είναι η συμμετοχή του ζευγαριού σε έναν ιδιότυπο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό στην Κύπρο. Ένα διαγωνισμό για μια επέμβαση σε έναν στρατιωτικού χαρακτήρα χώρο όπου πολύ πρόσφατα σημαδεύτηκε με μία πρωτοφανή «εξ αμελείας» ανατίναξη εκρηκτικών με 13 νεκρούς. 

Τόσο το θέμα μα κυρίως ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίστηκαν την πρότασή τους μια εικαστικός και ένας αρχιτέκτονας, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον ακριβώς γιατί η συμμετοχή τους ξεκινά με δεδομένο ότι θεωρούν "εντελώς άστοχη την πρωτοβουλία του Υπουργείου Άμυνας να προχωρήσει στην προκήρυξη διαγωνισμού για τους πεσόντες στην έκρηξη, όταν ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης του χαμού τους ήταν δικό του". 

Προτείνονται μία σειρά από ιδιότυπες, ευαίσθητες και αιρετικές θα έλεγα επιλογές, όπως η ενδυνάμωση του αστικού χαρακτήρα της επέμβασης με τη διαμόρφωση ενός τμήματος του «Εκκρεμούς Μνημείου» που θα μετακινείται τη βδομάδα που θα προηγείται κάθε ετήσιας μνημόνευσης, μπροστά σε χώρους Κυβερνητικής Διοίκησης και σε δημόσιους χώρους. 

Διαβάστε στην συνέχεια την αναλυτική παρουσίαση της πρότασης όπως την προετοίμασαν οι μελετητές ειδικά για αυτό το blog 

Το «Εκκρεμές Μνημείο»

Το «Εκκρεμές Μνημείο» είναι ο τίτλος της βραβευμένης με 2ο βραβείο, πρότασης μας στον Αρχιτεκτονικό / Καλλιτεχνικό Διαγωνισμό για τη Διαμόρφωση του Μνημειακού Χώρου στη Ναυτική Βάση Ευάγγελου Φλωράκη στο Μαρί, 2013. Το «Εκκρεμές Μνημείο» αναφέρεται στη σχέση μνημόνευσης των 13 θυμάτων της έκρηξης μέσα από την ενεργή εμπλοκή του χρήστη. Προσκαλεί διαφορετικούς χρήστες και διαμορφώνει δημιουργική κριτική για τη ενίσχυση της κοινωνίας των πολιτών στον Κυπριακό χώρο απέναντι σε παρόμοιου είδους καταστροφικά γεγονότα. 

Το Εκκρεμές Μνημείο, προτείνει όπως διευρυνθεί η σημασία μνημόνευσης των δεκατριών θυμάτων της έκρηξης έτσι ώστε να σχολιάσει κριτικά την αδυναμία του Κυπριακού Κράτους να διαχειριστεί την κατάσταση που κατέληξε στην πολύνεκρη έκρηξη με τον θάνατο 13 ανθρώπων και τη καταστροφή τόσο του τοπίου όσο και μέρους του νέου ηλεκτροπαραγωγικού σταθμού. 

Στις 11 Ιουλίου του 2011, συνέβηκε μια καταστροφική έκρηξη στη Ναυτική Βάση Ευάγγελου Φλωράκη, περιοχή Μαρί, στην Κύπρο. 98 εμπορευματοκιβώτια γεμάτα με εκρηκτική ύλη τα οποία είχαν κατασχεθεί, από την Κυπριακή Δημοκρατία με απόφαση των Ηνωμένων Εθνών, σε πλοίο που κατευθυνόταν στη Συρία από το Ιράν πήραν φωτιά και εκράγηκαν σκοτώνοντας 13 άτομα που βρίσκονταν εκεί για την κατάσβεση της πυρκαγιάς. Οι διαστάσεις της έκρηξης ήταν τεράστιες με αποτέλεσμα να καταστραφεί ένα μεγάλο τμήμα του παρακείμενου και πρόσφατα κατασκευασμένου κύριου Ηλεκτροπαραγωγικού Σταθμού στο νησί. Επίσης, κάηκε η φυσική βλάστηση στην ευρύτερη περιοχή, μετατρέποντας την σε κρανίου τόπο. Η Κύπρος, για ένα πολύ μεγάλο διάστημα, έπρεπε να διαχειριστεί την έλλειψη ηλεκτρικής ενέργειας μέσα στην καρδιά ενός πολύ ζεστού καλοκαιριού. Ταυτόχρονα οι Κύπριοι προσπαθούσαν να κατανοήσουν γιατί τα 98 εμπορευματοκιβώτια ήταν «σταθμευμένα» προσωρινά για δύο έτη δίπλα στην πιο πολύτιμη υποδομή του νησιού και πως οι περισσότεροι υπεύθυνοι τόσο της πολιτείας όσο και του στρατού, να μην είχαν κάνει σωστά τη δουλεία τους. Πολλοί από εμάς συνειδητοποιούσαμε τη συστημική αποτυχία διακυβέρνησης από το Κυπριακό Κράτος που πάει πίσω στη γέννηση του στη δεκαετία του 1960 και ξανακοιτάξαμε την έκρηξη ως ένα από τα συμπτώματα της αποτυχίας διακυβέρνησης. Προσβλέπαμε μάταια, σε δημόσια συζήτηση της αποτυχίας με κριτική ματιά για το τι πήγε λάθος. Όταν προκηρύχτηκε ο διαγωνισμός από το Υπουργείο Άμυνας, ο Υπουργός του ήταν υπόδικος για την ευθύνη του για την έκρηξη. Καταδικάστηκε αργότερα σε φυλάκιση, όπως και άλλοι αξιωματούχοι. 

Θεωρήσαμε λοιπόν, άστοχη την πρωτοβουλία του Υπουργείου Άμυνας να προχωρήσει στην προκήρυξη διαγωνισμού για τους πεσόντες στην έκρηξη, όταν ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης του χαμού τους ήταν δικό του, (μέσα από την πρόταση μας εισηγηθήκαμε ότι το μνημείο έπρεπε να είχε αστικό παρά στρατιωτικό χαρακτήρα και ήταν ευθύνη του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού να αναλάμβανε τέτοιο ρόλο με το χώρο του Μνημείου να αποστρατικοποιείται και να δοθεί στο δημόσιο). Θεωρήσαμε επίσης ότι η μνημόνευση για την καταστροφή έπρεπε να ήταν γενικευμένη ξεπερνώντας τόσο την αυτονόητη μνημόνευση των 13 αδικοχαμένων όσο και τη δημιουργία ενός δύσκολα προσπελάσιμου μνημείου μέσα στη Ναυτική Βάση. 

Η συμμετοχή μας στο διαγωνισμό σχολιάζει σχεδιαστικά με κριτικά δημιουργικό τρόπο τα πιο πάνω και να αναδείξει τον πολιτικό ρόλο που έχει η αρχιτεκτονική πρακτική στην παραγωγή δημόσιας συζήτησης γύρω από δημόσια θέματα όπως το ατύχημα στο Μαρί. Ο στόχος μας, που τον πετύχαμε, ήταν να προτείνουμε μια υλοποιήσιμη πρόταση μέσα στους όρους εντολής του διαγωνισμού. 

Πιο κάτω περιγράφουμε τους τρεις άξονες σχεδιασμού του «Εκκρεμούς Μνημείου»: 

 1. Μεταξύ των τοπίων κατοίκησης των δεκατριών θυμάτων πριν το θάνατο τους και του τραυματισμένου τοπίου της έκρηξης. 

 2. Μεταξύ του αστικού τοπίου/κυβερνητικών κτιρίων όπου προτείνεται να «σταθμεύει» το κινητό τμήμα του «Εκκρεμούς Μνημείου» και του φυσικού τοπίου στο Μαρί όπου διαμορφώνεται το σταθερό τμήμα του Μνημείου και φιλοξενεί το κινητό. 

 3. Μεταξύ της ζωής που προτείνεται να αναβιώσει στο χώρο της έκρηξης με καταλύτη την πρόταση και του κατεστραμμένου τοπίου. Η αναβίωση βασίζεται πάνω στη μνήμη της αρχικής κατάστασης του φυσικού τοπίου πριν ακόμα τοποθετηθούν τα 98 εμπορευματοκιβώτια με τα εκρηκτικά και του τοπίου στο οποίο κατοικούσε ο κάθε πεσόντας 

τα δεκατρία θύματα μνημονεύονται μέσα από αναφορές 

και στοιχεία των τοπίων κατοίκησης τους. 

Με βάση τον πρώτο άξονα προτείνεται όπως τα δεκατρία θύματα μνημονεύονται μέσα από αναφορές και στοιχεία των τοπίων κατοίκησης τους. Είναι με αυτό τον τρόπο με τον οποίο η ευρύτερη Κύπρος συμμετέχει στη διαμόρφωση του Μνημείου. Ταυτόχρονα, δίνεται έμφαση στη δύναμη του τοπίου να αντιστέκεται ακόμα και σε τέτοιου είδους καταστροφές αλλά και της Κυπριακής Παράδοσης να καταγράφει τέτοιας φύσης γεγονότα μέσα από τα τοπωνύμια του Κυπριακού τοπίου. Οι παραδοσιακές πρακτικές ονομασίας των τοπίων βασίζονταν πάνω σε γεωλογικά χαρακτηριστικά, αλλά ακόμα πιο σχετικό με το θέμα του διαγωνισμού, με προηγούμενες χρήσεις του τόπου, (μάντρα του κουφού, κοιμίστρα του Γερόλεμου, χαλόσπιτα) και αξιομνημόνευτων γεγονότων για τους κατοίκους που δεν ήταν πάντα ευχάριστα (καμένος, πομπάρτες, φονιάς). Έχει δημιουργηθεί μια τράπεζα τοπωνυμίων με την καταγραφή των τοπωνυμίων των τοπίων κατοίκησης των 13 θυμάτων. 

μνημόνευση του ατυχήματος, με τη βοήθεια ενός πτυχωμένου μεταλλικού διαφράγματος, που γίνεται πορώδες με την αφαίρεση των γραμμάτων των τοπωνυμίων σε διαφορετικά μεγέθη 

Προτείνεται όπως αυτή η τράπεζα τροφοδοτήσει τη διαδικασία «επανα-τοπολόγησης» του τραυματισμένου τοπίου στο Μαρί με διαδραστικό τρόπο μνημόνευσης του ατυχήματος, με τη βοήθεια ενός πτυχωμένου μεταλλικού διαφράγματος, που γίνεται πορώδες με την αφαίρεση των γραμμάτων των τοπωνυμίων σε διαφορετικά μεγέθη. Από την εσωτερική πλευρά του διαφράγματος ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία να παρατηρήσει ταυτόχρονα το τοπίο μέσα από το κενό που αφήνουν οι λέξεις, αλλά και να διαβάσει τις λέξεις που έχουν έμμεση σχέση με το ατύχημα και τα δεκατρία θύματα. 

 Τόσο η ιεράρχηση του μεγέθους των τοπωνυμίων που προτείνονται για να χρησιμοποιηθούν όσο και τα είδη των φυτών, ως μια χειρονομία επανέναρξης της ζωής, θα μπορούσε να γίνει με την ενεργή συμμετοχή των συγγενών των θυμάτων. Αυτό που φαίνεται στην πρόταση είναι μια ένδειξη στο τι θα μπορούσε να προκύψει μετά από μια τέτοια διαδικασία. 

Η διαδικασία μνημόνευσης προτείνεται όπως αποκτήσει αστικό χαρακτήρα. Είναι για αυτό το λόγο που προτείναμε και συνεχίζουμε να θεωρούμε εφικτό, όπως ο Αγωνοθέτης μετά την υλοποίηση του μνημείου, προχωρήσει ως συμβολική χειρονομία, στην αποστρατικοποίηση του μνημειακού χώρου και τον παραχωρήσει στο Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, επιτρέποντας την απρόσκοπτη δημόσια πρόσβαση στο χώρο. Πιστεύουμε ότι αυτό θα έπρεπε να συμπεριλαμβανόταν στους όρους εντολής του διαγωνισμού. 

Η ενδυνάμωση του αστικού χαρακτήρα του «Εκκρεμή Μνημείου» γίνεται με τη διαμόρφωση ενός τμήματος του «Εκκρεμούς Μνημείου» που θα μετακινείται τη βδομάδα που θα προηγείται κάθε ετήσιας μνημόνευσης, μπροστά σε χώρους Κυβερνητικής Διοίκησης και σε δημόσιους χώρους. Ο ρόλος του θα ήταν να χρησιμοποιείται τόσο ως πλατφόρμα για δημόσιους λόγους αλλά και ως κινητό αρχείο του ατυχήματος. 

Η κατασκευή του μνημείου χρησιμοποιεί ανακυκλώσιμα υλικά, όπως η κινητή πλατφόρμα που αποτελείται από επαναχρησιμοποιημένο σιασί παλιού στρατιωτικού Land Rover που θα μπορούσε να βρεθεί σε νεκροταφεία αυτοκινήτων ή σε κάποιο στρατόπεδο, (μια συμβολική χειρονομία αστικοποίησης στρατιωτικών υποδομών), πάνω στο οποίο στηρίζεται η ξύλινη πλατφόρμα με ανακλινόμενες επιφάνειες που δημιουργούν τη ράμπα εισόδου, το δάπεδο αλλά και τμήμα της κάθετης επιφάνειας του σταθερού μνημείου. Μέσα στην πλατφόρμα δημιουργούνται εσοχές στις οποίες τοποθετούνται τεκμήρια του ατυχήματος. Τα μεταλλικά απομεινάρια από την έκρηξη λιώνουν και χύνονται σε καλούπια κύβων 10Χ10Χ10εκ. οι οποίοι τοποθετούνται μέσα στις εσοχές με πληροφορίες της προέλευσης τους. Ο όγκος χωροθετείται με τέτοιο τρόπο ώστε να λειτουργεί ως τρισδιάστατο πλαίσιο παρατήρησης του κρατήρα της έκρηξης. Η κινητή πλατφόρμα χρησιμοποιείται για δημόσιες δραστηριότητες και μετατρέπεται σε ιερό για τις θρησκευτικές τελετουργίες στο χώρο της έκρηξης. Οι εσοχές χρησιμοποιούνται και για τη φύλαξη των ιερών σκευών που χρειάζονται για τη σχετική λειτουργία. 

Ο τρίτος άξονας διαμορφώνεται γύρω από την αντιπαράθεση του κατεστραμμένου τοπίου και της αναζωογόνησης του. Το κατεστραμμένο τοπίο θα εκπροσωπείται από το γυμνό από φύτευση τεράστιο κρατήρα της έκρηξης που οι επιφάνειες του θα συμπιεστούν και θα στρωθούν με στερεοποιημένης, αντιδιαβρωτικής μορφής χώματος. 

Η πρόταση οργανώνει τον ενδιάμεσο χρόνο μέχρι το «τελικό τοπίο ». Μέσα από ένα δίκτυο άρδευσης με πέντε γραμμές δημιουργούνται οι αρχικές χαράξεις στο κατεστραμμένο τοπίο. Καταλήγουν σε οάσεις που θα δημιουργηθούν με τη μεταφύτευση των φυτών από τα τοπία των 13 θυμάτων. Φυτεύονται φυτά που προϋπήρχαν στην περιοχή και συντηρούνται κάποια που φύτρωσαν ξανά μετά την έκρηξη. Οι πηγές του νερού βασίζονται τόσο στο νερό του διασωθέντος ντεπόζιτου όσο και στο βρόχινο νερό που θα συλλέγεται από τον κρατήρα της έκρηξης. 

Η αντίθεση μεταξύ του νεκρού τοπίου της έκρηξης και του αναζωογονημένου τοπίου συγκεντρώνεται στην περιοχή του κρατήρα, όπου η γύμνια του αντιπαρατίθεται με τη ζωή της παρακείμενης όασης. Είναι σε αυτή την όαση που προτείνεται όπως τοποθετηθούν 98 μελίσσια. Θα λειτουργούν συμβολικά ως «Δείκτης Ζωής» σε αντιπαράθεση με τα 98 “containers” με τα εκρηκτικά και θα βοηθήσουν στην αναδημιουργία του φυσικού τοπίου. 

Είναι για αυτό το λόγο που επιλέγεται ως επικοινωνιακό σύμβολο της αστικής μνημόνευσης του ατυχήματος στο Μαρί, οι μέλισσες σε κύκλο. Αυτό το σύμβολο χαράσσεται στην κινητή πλατφόρμα, τοποθετείται σε πινακίδα στον αυτοκινητόδρομο, αλλά και φοριέται στα πέττα των πολιτικών και στρατιωτικών στις δημόσιες τους εμφανίσεις τη βδομάδα που προηγείται της Ετήσιας Τελετουργίας. 

Ομάδα Μελέτης: ΑΑ & U For Architecture, Art and Urbanism 

www.aaplusu.com

Υπεύθυνος Αρχιτέκτονας: Σωκράτης Στρατής 

Εικαστικός: Μαρία Λοϊζίδου 

Συνεργάτης: Riccardo Urbano, αρχιτέκτονας 

Βοηθός: Μαρία Προκοπίου, αρχιτέκτονας 

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγένθυση