Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΝΤΕΚΩ
ΚΑΙ Ο ΝΕΟΣ ΦΩΤΙΣΜΟΣ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ
Το συναρπαστικό και επίπονο ταξίδι της υλοποίησης
Ελευθερία Ντεκώ, φωτό Δημήτρης Βλαικος, / Ακρόπολη, Φωτογραφία: Γαβριήλ Παπαδιώτης / Αρχείo: Ελευθερία Ντεκώ
Γνωρίζουμε όλοι την Ελευθερία Ντεκώ και την σχέση της, το πάθος της θα έλεγα με τους φωτισμούς εκδηλώσεων, θεατρικών παραστάσεων, εκθέσεων, κτιρίων και μνημείων, βραβευμένη επανειλημμένα με διεθνή βραβεία που της έχουν εξασφαλίσει μια διεθνή φήμη μαζί με την ομάδα της. Με αφορμή τις τελετές έναρξης και λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, όπου ως διευθύντρια και σχεδιάστρια φωτισμών, μας μάγεψε δίπλα στον Δημήτρη Παπαϊωάννου και της απονεμήθηκε το βραβείο Emmy, η Ελευθερία έγινε σε όλους μας γνωστή, σαν ένας δικός μας άνθρωπος, ανάμεσα σε εικαστικούς, ανθρώπους του θεάτρου, αρχιτέκτονες αλλά και στο ευρύτερο κοινό.
Ιδιαίτερα εμάς τους αρχιτέκτονες, μας προκάλεσε τον Σεπτέμβριο του 2008, με την τολμηρή για την εποχή εικαστική επέμβαση που πραγματοποίησε στην όψη του κτιρίου, στην λεωφόρο Αμαλίας 14.
Κτίριο Γραφείων | Αμαλίας 14
Ένα κτίριο που σχεδίασε την δεκαετία του ΄70 ο Αλέξανδρος Τομπάζης για την Ε.Τ.Ε.Β.Α. και στην συνέχεια πέρασε στα χέρια του Ιδρύματος Ωνάση. Εναλλασσόμενες αποχρώσεις, μέσα στον κάνναβο της όψης, με την παλιά ακόμη τεχνολογία με λάμπες φθορισμού, ζωντάνεψαν το κτίριο, και μας κίνησαν το ενδιαφέρον προκαλώντας παράλληλα και πολλές συζητήσεις και ερωτηματικά για τις επεμβάσεις των σχεδιαστών φωτισμού στα έργα της αρχιτεκτονικής.
Κτίριο Γραφείων | Αμαλίας 14
Σήμερα 13 χρόνια μετά οι επεμβάσεις αυτές είναι πλέον δεδομένες και πρόσφατα η Ελευθερία Ντεκώ είχε την τύχη να αναλάβει τον σχεδιασμό για τον φωτισμό στις όψεις της νέας επέκτασης του Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών Έλευθέριος Βενιζέλος, που σχεδίασαν οι Αγγελική Αθανασιάδου, Κατερίνα Βασιλάκου και Γιάννης Ρωμάνος των γραφείων AVW Architecture και Αλέξανδρου Ν. Τομπάζη, και βέβαια να χειριστεί το κορυφαίο της εγχείρημα για τον φωτισμό ανάδειξης της Ακρόπολης.
Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών, φωτο Γιώργης Γερόλυμος
Δεν έχουμε όμως συνειδητοποιήσει όλα αυτά τα χρόνια τον μόχθο, την μέθοδο και την τεράστια πνευματική και σωματική ενέργεια που καταβάλει για την υλοποίηση όλων αυτών των έργων που έχει στο ενεργητικό της.
Ακόμη και εγώ που έχω μαζί της μια προσωπική σχέση - γνωριστήκαμε το καλοκαίρι του 2009 σε ανέμελες διακοπές στο νησί που γεννήθηκε στην Τήνο από όπου και η φωτογραφία της - και έχω παρακολουθήσει από κοντά την δουλειά της, δεν μπορούσα να φανταστώ τι προηγείται πριν το τελικό αποτέλεσμα, που πολύ συχνά αποτελεί αντικείμενο διακρίσεων.
Ελευθερία Ντεκώ , Τήνος, Κουμάρος, 12 Αυγ. 2009
Το συνειδητοποίησα με αφορμή την 7η Διεθνή Συνάντηση για την Αποκατάσταση των Μνημείων Ακροπόλεως που πραγματοποιήθηκε στις 11-12 & 13 Νοεμβρίου 2021 στο Μουσείο της Ακρόπολης, με θέμα "Τα αναστηλωτικά έργα στην Ακρόπολη. Τα νέα προγράμματα" που κατάφερα να παρακολουθήσω διαδικτυακά από το Λονδίνο και ξεχώρισα τις εισηγήσεις για τον φωτισμό ανάδειξης της Ακρόπολης του αρχιτέκτονα Δημοσθένη Σβολόπουλου, προϊστάμενου της Διεύθυνσης Αναστήλωσης των Αρχαίων Μνημείων και της σχεδιάστριας φωτισμού Ελευθερίας Ντεκώ.
Πέρα από τις προσωπικές μου θετικές εκτιμήσεις από αποσπασματικές και περιορισμένες οπτικές του μνημείου, και παράλληλα με την μεγάλη θεαματική δημοσιότητα που δόθηκε από τα μέσα, διάβασα και άκουσα επιφυλακτικές και συγκρατημένες απόψεις για τον νέο φωτισμό που με έβαλαν σε σκέψεις. Συμφώνησα βέβαια με την άποψη του Νίκου Σταμπολίδη, στην εφημερίδα Καθημερινή της 1 10 2020 που εύστοχα σημειώνει ότι «ένας φωτισμός που έγινε πριν από κάποια χρόνια δεν πρέπει να δεσμεύει τις επόμενες γενιές ως «νόμος». «Κάθε γενιά μπορεί να δημιουργήσει κάτι δικό της. Όσον αφορά το ίδιο το αποτέλεσμα, πρέπει να το δούμε, να το ξαναδούμε, να το συνηθίσουμε και, κυρίως, να το κρίνουμε με όλες τις διαβαθμίσεις του στον χώρο αλλά και στον χρόνο».
Αφίσα ΗΧΟΣ ΚΑΙ ΦΩΣ 1977. Σχεδιαστής σύνθεσης ο Κ. Βήττος για τον EOT.
Ας ξεχάσουμε λοιπόν τις εποχές του τουριστικού «Ήχος και Φως» και του μέσα στο χρόνο σταδιακά υποβαθμισμένου φωτισμού του Pierre Bideau από το 2004, παλαιότερης τεχνολογίας και ας διαβάσουμε πιο προσεκτικά την πραγματικά περιπετειώδη, επίπονη και επιστημονικά και καλλιτεχνικά τεκμηριωμένη διαδικασία που προηγήθηκε για να κατανοήσουμε και να απολαύσουμε το τελικό αποτέλεσμα. Αυτός είναι ο στόχος αυτής της ανάρτησης.
Δημοσθένης Σβολόπουλος
Θα ξεκινήσω με τον επίλογο της εισήγησης του Δημοσθένη Σβολόπουλου που πραγματικά επί σειρά ετών γράφει ιστορία στο Υπουργείο Πολιτισμού με το ήθος του, την επιμονή και την προσήλωσή του σε σταθερές αξίες. Αφού ανέλυσε ιστορικά το θέμα, αναφέρθηκε στις νέες προδιαγραφές και την συνεργασία με την Ελευθερία Ντεκώ και τους συνεργάτες, της ομάδας Lighting and Design, την εξασφάλιση της Χορηγίας του Ιδρύματος Ωνάση, καθώς και τις εγκρίσεις από το ΚΑΣ κατέληξε με την φράση: «Ένα έξοχο αισθητικό αποτέλεσμα όπου μέσω του Φωτός αναδύθηκε η Ψυχή των Μνημείων».
Στην συνέχεια παραθέτω μια ελεύθερη καταγραφή της εισήγησης της Ελευθερίας Ντεκώ. Θεωρώ ότι η περιγραφή της διαδρομής, του ταξιδιού για την πραγματοποίηση μιας μελέτης είναι πια δεδομένο ότι συμβάλει στην καλύτερη δυνατή κατανόηση και τελικά και απόλαυση ενός έργου. Το φωτογραφικό υλικό παραχώρησε η Ντεκώ από το αρχείο της και είναι των φωτογράφων Γαβριήλ Παπαδιώτη, Στέλιου Τζετζια και Σταύρου Χαμπάκη.
Διαπιστώσεις
Η μελέτη του 2004 του Pierre Bideau δεν περιελάμβανε τα Προπύλαια, το Ναό της Αθηνάς Νίκης και τα μνημεία της Νότιας Κλιτύος. Παράλληλα όλα αυτά τα χρόνια προέκυψαν αλλοιώσεις τόσο στα φωτιστικά, όσο και στον φωτισμό, που οφειλόταν στην φυσική φθορά των φωτιστικών, ή στην δυσκολία εύρεσης αντικατάστασης λαμπτήρων, καθώς και από τις αναπόφευκτες μετακινήσεις των φωτιστικών σωμάτων λόγω των έργων.
Όταν τον Ιανουάριο του 2020 ανατέθηκε στην ομάδα η μελέτη, ο χρόνος για την εκπόνησή της, όπως δυστυχώς συνήθως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια με τις δημόσιες υπηρεσίες, ήταν μόνο 45 μέρες, και έπρεπε να πραγματοποιηθεί σύμφωνα με τις προδιαγραφές και τις οδηγίες της Υπηρεσίας. Ευτυχώς που μεσολάβησε ο εγκλεισμός λόγω πανδημίας και έτσι κερδήθηκε χρόνος.
Το πρώτο πράγμα που ξεκίνησαν οι μελετητές ήταν η συστηματική παρατήρηση της υφιστάμενης κατάστασης για τον εντοπισμό θετικών και αρνητικών σημείων της προηγούμενης πρότασης.
Διαπιστώθηκε μια μεγάλη ανομοιομορφία στην ένταση του φωτισμού, και παράλληλα το κίτρινο έως πορτοκαλί φως αλλοίωνε την υλικότητα των μνημείων και των όγκων.
Ο προηγούμενος θερμός φωτισμός σε κάθε περίπτωση χαρακτηριζόταν από μία δραματική θεατρικότητα, που ίσως ήταν πιο ελκυστικός, ως μία ατμοσφαιρική εικόνα που στην ουσία είχε περισσότερο να κάνει με την λογική του παλαιότερου ‘ήχος και φως, που εντυπωσίαζε μέσα από πολλαπλότητες χρωμάτων, που στην ουσία αλλοίωναν το χαρακτήρα του μνημείου.
Ένα άλλο δυσάρεστο χαρακτηριστικό οφειλόταν στην τεχνολογία εκείνης της εποχής των προβολέων. Κατά την έναρξη του φωτισμού με τη δύση του ήλιου οι προβολείς για περίπου 5 λεπτά έπαιρναν αυτό το πράσινο χρώμα που κρίθηκε ότι δεν ήταν αποδεκτό.
Αλλά προβλήματα ήταν η άναρχη καλωδίωση, η θάμπωση, και μια μεγάλη αισθητική φλυαρία από πολλά διαφορετικά σε μέγεθος και σχήμα φωτιστικά σώματα.
Διαπιστώθηκαν ποικιλία εντάσεων από πολύ χαμηλές 22 Lux σε κάποιες περιοχές, έως 1800 Lux. (με αποτέλεσμα περιοχές έντονα υποφωτισμένες ή έντονα υπερφωτισμένες). Μετρήθηκαν όλες οι επιφάνειες, ακόμη και αυτές που φαίνονται από την εσωτερική πλευρά και φωτογραφήθηκαν όλα τα μνημεία.
Ο στόχος
Ο στόχος της νέας μελέτης ήταν η ανάδειξη των μνημείων και του άμεσου περιβάλλοντός τους, με τρόπο που να καθιστά άμεσα αντιληπτό τον όγκο, τις γλυπτικές λεπτομέρειες, την γεωμετρία του κάθε μέρους που απαρτίζει το μνημειακό αυτό σύνολο, από κάθε ορατό σημείο της πόλης και από ποικίλες αποστάσεις. Πολύ σημαντικό επίσης ήταν ο εκσυγχρονισμός της εγκατάστασης και την καλωδίωσης, η χρήση τελευταίας τεχνολογίας φωτιστικών σωμάτων και όλα αυτά ήταν απαραίτητα για την εξασφάλιση και της ποιότητας αλλά και της διάρκειας στον χρόνο του επιθυμητού αποτελέσματος.
Για την καλύτερη δυνατή επεξεργασία της μελέτης και την πραγματοποίηση των φωτομετρικών μετρήσεων, δημιουργήθηκε ψηφιακά 3διάστατο μοντέλο του Παρθενώνα και του βράχου, καθώς και για το Ερέχθειο, τα Προπύλαια και τη Νίκη.
Ο βράχος, τα τείχη και τα μνημεία
Μέσα από την συστηματική διαδικασία παρατήρησης, διαπιστώθηκε ότι στον προηγούμενο φωτισμό δεν ήταν διακριτές οι 3 ζώνες: ο βράχος, τα τείχη και τα μνημεία. Το φως έπεφτε αδιάκριτα στο μνημείο με την ίδια ένταση και το ίδιο πορτοκαλί-κίτρινο χρώμα που φώτιζε όλες τις ζώνες. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να μην είναι εύληπτη η εικόνα του συνόλου, είτε από κοντά είτε από μακρυά.
Καταγράφοντας την υπάρχουσα κατάσταση
Κρίθηκε λοιπόν σκόπιμο, να γίνει αντιληπτό το ανάγλυφο του βράχου, που αποτελεί την στέρεη βάση των αρχαίων οικοδομημάτων και ταυτόχρονα ένα σημαντικό στοιχείο φύσης, από τα ελάχιστα που ξεπροβάλουν στο αθηναϊκό αστικό τοπίο, με την ένταση του φωτισμού σε χαμηλά επίπεδα που να μην υπερβαίνει αυτόν των μνημείων και να τα ανταγωνίζεται στο νυχτερινό τοπίο.
Ενώ, ο φωτισμός των τειχών, θα μπορούσε να είναι σε ψηλότερη ένταση από αυτή του βράχου και με μικρή διαφοροποίηση όσον αφορά την θερμοκρασία του λευκού. Έτσι, θα αναδεικνυόταν η γεωμετρία, το χρώμα του φυσικού τους υλικού και η αυτόνομη δομή τους.
Αυτές οι επιλογές κρίθηκαν και συσχετίστηκαν με την υφιστάμενη κατάσταση μέσα από απεικονίσεις στο 3διάστατο ψηφιακό μοντέλο.
Παράλληλα, χρησιμοποιώντας επιτόπου αντίστοιχους προβολείς απ’ αυτούς που υπήρχαν διαθέσιμοι, επιβεβαιώθηκε η επιλογή της μελετητικής ομάδας, ότι ο βράχος θα έπρεπε να φωτιστεί με ένα πιο λευκό χρώμα σε σχέση με τα τείχη, που θα ήταν πιο θερμό και σε μεγαλύτερη ένταση.
Μία καινοτόμα πρόταση που εκτός των άλλων επιβεβαιώθηκε και με ένα βίντεο το οποίο προετοιμάστηκε και προβλήθηκε για τις σχετικές εγκρίσεις από το ΚΑΣ.
Το βίντεο διάρκειας 2΄22΄΄
Ειδικά για τα μνημεία και για την ανάδειξη των ειδικών χαρακτηριστικών τους, της γεωμετρίας τους, το ανάγλυφο και το υλικό, αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθούν φωτιστικά νέας τεχνολογίας, ειδικά για την Ακρόπολη, τα οποία είχαν την δυνατότητα εναλλαγής θερμοκρασίας και χρώματος από 2700 Κ έως 4800 Κ καλύπτοντας όλα τη γκάμα του λευκού από το ψυχρό μέχρι το θερμό.
Η αναγλυφότητα των κιόνων και η εξασφάλιση της αίσθησης του βάθους
Η ανάδειξη της αναγλυφότητας των κιόνων που δεν είχε εξασφαλιστεί στην υφιστάμενη κατάσταση, απαιτούσε καλή γωνία εστίασης και τοποθέτηση των φωτιστικών σωμάτων στις κατάλληλες θέσεις, καθώς και τη χρήση θερμού και ψυχρού χρώματος σε συνδυασμό, με τρόπο που θα αναδείκνυε τον όγκο, το βάθος, καθώς και τα επίπεδα της αρχιτεκτονικής.
ΠΡΙΝ
ΚΑΙ ΜΕΤΑ
Σε όλα τα μνημεία πραγματοποιήθηκαν πειραματικές δοκιμές για την εξασφάλιση της αίσθησης του βάθους, συσχετίζοντας ψυχρό και θερμό φως εναλλάξ στο μπροστινό και το πίσω επίπεδο καταγράφοντας τα αποτελέσματα με τις αντίστοιχες μετρήσεις.
Οι καταγραφές αυτές που γινόντουσαν την νύχτα, το επόμενο πρωί στο γραφείο δοκιμαζόντουσαν ψηφιακά στο φωτομετρικό μοντέλο, χωρίς βέβαια να αγνοείται ότι ορισμένες φορές οι υπολογιστές ψεύδονται και θα πρέπει τα ψηφιακά μοντέλα να συσχετίζονται και από την προσωπική εμπειρία.
Εικόνες κατά την διάρκεια των επί τόπου δοκιμών
Κατά την διάρκεια των επί τόπου δοκιμών, διερευνήθηκαν και τα αποτελέσματα των πειραματισμών, από διάφορα σημεία της πόλης, αναζητώντας μια χρυσή τομή στην ένταση του φωτισμού για το καλλίτερο δυνατό αποτέλεσμα και από τις δύο οπτικές προσεγγίσεις.
Αξιοποιήθηκαν οι δυνατότητες της νέας τεχνολογίας των φωτιστικών, όπου υπήρχε η δυνατότητα να ρυθμιστούν για το καθένα χωριστά τόσο η ένταση όσο και η θερμοκρασία, και έτσι προέκυψε και η διαφορετική προσέγγιση για κάθε μνημείο. Χρησιμοποιήθηκαν 12 αποχρώσεις του λευκού σε συνδυασμό του μέσα έξω, αλλά και σε συνδυασμό ή μάλλον αντίθεση το Ερέχθειο από τον Παρθενώνα, ο Παρθενώνας από τα Προπύλαια κλπ. Το πιο θερμό λευκό το κέρδισε ο Παρθενώνας.
Αντιμετωπίστηκαν επίσης και τα μνημεία της Νότιας Κλιτύος τα οποία δεν εξέχουν από το περιβάλλον τους, αλλά εντάσσονται σε αυτό. Εντελώς ανάλογα αντιμετωπίστηκε και ο Ναός του Ηφαίστου.
Αρχαίο θέατρο Διονύσου
Μνημείο του Θρασύλου
ο Ναός του Ηφαίστου.
Ιδιαίτερο βάρος δόθηκε στην αισθητική των φωτιστικών σωμάτων μια και είναι ορατά μπροστά στα μνημεία από τους επισκέπτες και δεν πρέπει να ενοχλούν. Επιλέχθηκαν φωτιστικά σώματα, τα μικρότερα δυνατόν σε μέγεθος, με λιτά σχήματα, και η επιλογή του χρώματος έγινε ανάλογα με τη θέση τους.
Εκπονήθηκαν λεπτομερή αναλυτικά σχέδια, άλλαξε πλήρως η καλωδίωση και η εγκατάσταση στο βράχο της Ακρόπολης και στα λοιπά μνημεία. Οι εργασίες απεγκατάστασης και εγκατάστασης του νέου φωτισμού, πραγματοποιήθηκαν απρόσκοπτα πάνω στο βράχο, μια και συνέπεσαν με τις ημέρες της πανδημίας που ο αρχαιολογικός χώρος ήταν κλειστός. Χυτεύτηκαν νέες βάσεις.
Με την επέμβαση αυτή προέκυψε 60% εξοικονόμηση ενέργειας. Μειώθηκαν τα φωτιστικά σώματα σε σχέση με τα περισσότερα μνημεία. Η διάρκεια ζωής των λαμπτήρων είναι από 50.000 – 120.000 ώρες.
Τελικά, εκτιμώ ότι έχοντας κατά νου όλα όσα απασχόλησαν την μελετητική ομάδα και κατανοώντας τους προβληματισμούς της, έχουμε την δυνατότητα σε ικανό χρόνο να περιπλανηθούμε τις νύχτες στην πόλη και να απολαύσουμε και αυτή την νεότερη εκδοχή φωτισμού της Ακρόπολης. Έτσι όπως απολαμβάνουμε τις διαφορετικές εκτελέσεις μουσικών έργων από διαφορετικούς μαέστρους, ορχήστρες και ερμηνευτές, σεβόμενοι τον μόχθο της προετοιμασίας και αξιολογώντας το αποτέλεσμα σύμφωνα με τις εκάστοτε αρχές και τις προδιαγραφές που τίθενται.
Σε αυτές τις περιπλανήσεις θα είναι χρήσιμες και οι ακόλουθες εικόνες από τις φωτογραφίσεις του τελικού αποτελέσματος:
Σύντομο Βιογραφικό σημείωμα
Η Ελευθερία Ντεκώ έχει φωτίσει περισσότερες από 450 παραστάσεις για θέατρο, μουσική, χορό, μιούζικαλ, όπερα και εικαστικές εγκαταστάσεις, κι έχει σχεδιάσει τον αρχιτεκτονικό φωτισμό πλέον των 150 κτιρίων, δημόσιων και ιδιωτικών χώρων, μουσείων, πολιτιστικών κέντρων, κ.α. στην Ελλάδα και το εξωτερικό, αποσπώντας καθ’ όλη την διάρκεια της σταδιοδρομίας της εξαιρετικές κριτικές και βραβεία για την προσφορά της στον θεατρικό και αρχιτεκτονικό φωτισμό.
Η διδακτική της προσφορά και εμπειρία μετράει 30 χρόνια και αρχίζει από το 1990 όπου δίδαξε Θεατρικό Φωτισμό (Stage Lighting Design) στο Πανεπιστήμιο της Ν. Υόρκης (1990-92). Το 2005 εκλέχτηκε παμψηφεί ως επίκουρη καθηγήτρια και δίδαξε επί 15 χρόνια θεατρικό φωτισμό στο Αριστοτέλειο Παν/μιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) στο Τμήμα Θεάτρου της Σχολής Καλών Τεχνών, δημιουργώντας για πρώτη φορά στην Ελλάδα την κατεύθυνση θεατρικού φωτισμού και εισάγοντας την διδασκαλία του στο Ελληνικό Πανεπιστήμιο. Έχει επίσης διδάξει Σχεδιασμό αρχιτεκτονικού φωτισμού (2012-14) στο Μεταπτυχιακό τμήμα της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ). Κι έχει δώσει πολυάριθμες διαλέξεις και ομιλίες σε διεθνή συνέδρια για τον αρχιτεκτονικό και θεατρικό φωτισμό.
Συμμετείχε στους Ολυμπιακούς Αγώνες ΑΘΗΝΑ 2004 ως μέλος της δημιουργικής ομάδας και Διευθύντρια και Σχεδιάστρια Φωτισμών των Τελετών ΄Έναρξης και Λήξης. Για τους φωτισμούς στην Τελετή Έναρξης απέσπασε το διεθνές βραβείο EMMY, καθιστώντας την, την πρώτη Ελληνίδα με αυτή την διεθνή διάκριση.
Τον Σεπτέμβριο του 2020 ολοκλήρωσε την μελέτη του νέου φωτισμού της Ακρόπολης και των 17 αρχαίων μνημείων της, τα οποία προβλήθηκαν παγκοσμίως αποσπώντας διθυραμβικά σχόλια και 4 διεθνή βραβεία. Την ίδια περίοδο ολοκλήρωσε με την ομάδα της και τον φωτισμό της νέας επέκτασης του Διεθνή Αερολιμένα Ελευθέριος Βενιζέλος της Αθήνας.
