Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΕΙΤΑΙ

 __________________________________________


Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ 

ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΕΙΤΑΙ

Πρώτη δημοσίευση 
σε συνέχειες

φωτ: Αντώνης Χάλαρης

Με τον αρχιτέκτονα Βασίλη Γιαννάκη μας συνδέει μια ζεστή φιλία που αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια, όταν εντάχθηκε στην γνωστή «παρέα του Οικονόμου» στην οποία συμμετέχει ανελλιπώς. Ο Βασίλης υπήρξε επίσης στενός φίλος και συνεργάτης στο ίδιο γραφείο, με τον Μίμη Φατούρο, οπότε ο κύκλος κλείνει, μια και με τον Μίμη η σχέση μου κρατάει από τα φοιτητικά μου χρόνια και από τότε μου μιλούσε με τα καλύτερα λόγια για τον Βασίλη, όχι μόνο για τις αρχιτεκτονικές του ικανότητες αλλά και για το πάθος του για την βυζαντινή μουσική αλλά και την ψαλτική, μια και έχει μαθητεύσει δίπλα σε σημαντικούς δασκάλους, και κυρίως για το ήθος του.

Ο Βασίλης Γιαννάκης γεννήθηκε το 1933, σπούδασε αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ (1951-56), όπου συνέχισε ως επιμελητής. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Harvard University, υπηρέτησε στην υπηρεσία οικισμού, στον ΕΟT, διατηρώντας παράλληλα αρχιτεκτονικό γραφείο με σημαντικά έργα, διακρίσεις και δημοσιεύσεις.

Βασίλης Γιαννάκης, Σπήλαιο Κουτούκι Παιανίας, 1976, Η Πλατεία

Μία συναρπαστική διαδρομή που μου έχει κινήσει το ενδιαφέρον και ήδη έχει προηγηθεί σχετική ανάρτηση σε αυτό το μπλογκ, για μια συγκεκριμένη περίοδο με τίτλο: «Συζητώντας για τον Ε.Ο.Τ./το πρόγραμμα για τους παραδοσιακούς οικισμούς». Μέσα από τις συζητήσεις μας ανακάλυπτα σιγά -σιγά ότι από τα παιδικά του χρόνια ο Γιαννάκης, μένοντας στην περιοχή Κυπριάδου στην Αθήνα, είχε την τύχη να βρεθεί δίπλα σε σημαντικούς ανθρώπους όπως με τον Δημήτρη Πικιώνη , τον Γιάννη Τσαρούχη που αργότερα σχεδίασε το νυφικό της γυναίκας του, τον Φώτη Κόντογλου, τον Σπύρο Παπαλουκά, τον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, τον Διαμαντή Διαμαντόπουλο, τον Νίκο Μητσάκη, τον Λυκούργο Αγγελόπουλο, τον Σίμωνα Καρρά και τόσους άλλους σημαντικούς ανθρώπους του πολιτισμού, που προφανώς τον έχουν καθορίσει.


Δημήτρης Πικιώνης, Βασίλης Γιαννάκης

Το ενδιαφέρον μου κορυφώθηκε όταν έμαθα ότι τα τελευταία χρόνια ο Γιαννάκης έγραφε για την ζωή του και τα βιώματά του με στόχο να τα διηγηθεί στον γιο του.

Σήμερα έχω την χαρά να παρουσιάσω ένα πρώτο απόσπασμα από το ανέκδοτο αυτό κείμενο του Βασίλη Γιαννάκη που μόλις ολοκληρώθηκε και τον ευχαριστώ πολύ που μου το εμπιστεύτηκε. Ένα κείμενο που ήρθε στα χέρια μου ολοκληρωμένο με μια πλούσια εικονογράφηση και αναφορές σε σπάνιες ιστορικές στιγμές από την ελληνική πραγματικότητα, και θα μπορούσε να αποτελέσει μια ενδιαφέρουσα έκδοση, κάτι που εύχομαι και ελπίζω να πραγματοποιηθεί σε αυτή την δύσκολη εποχή που διανύουμε.

Παραθέτω στην συνέχεια ένα πρώτο απόσπασμα και θα ακολουθήσουν και άλλα, σε τακτικές συμπληρωματικές αναρτήσεις.





Γεννήθηκα με "μάσκα"

Γεννήθηκα στην Αθήνα το 1933, 18 Φεβρουαρίου, ημέρα Σάββατο, γύρω στα μεσάνυχτα, στο σπίτι μας στα Πατήσια, οδός Μαρκορά 32, συνοικία Κυπριάδου. Γεννήθηκα με "μάσκα", γεγονός που η λαϊκή παράδοση θεωρεί ότι φέρνει μεγάλη τύχη. Όμως τη μάσκα αυτή την έκλεψε μια γειτόνισσα, προφανώς για να ευνοηθεί εκείνη από την αγαθή τύχη. Ξημερώνοντας Κυριακή, στις πέντε η ώρα, γεννήθηκε ο Τάσος ο Πικιώνης. Η οικογένεια Πικιώνη έμενε τότε στο σπίτι του Αντάκη που ήταν απέναντι από το σπίτι το δικό μας. Τη γέννηση του Τάσου μας την ανήγγειλε κάποιος από τους Πικιώνη φωνάζοντας μέσα στα ξημερώματα από τη βεράντα τους. Και οι δύο γέννες ήσαν αναμενόμενες γιατί η μάνα μου και η κα Αλεξάνδρα κοιλοπονούσαν μαζί (τα παραπάνω αναφέρονται όπως μου τα είχε διηγηθεί η μάνα μου).

Σπύρος Παπαλουκάς: Συνοικία Κυπριάδου
φωτ: criticeduc.com

Γιάννης Τσαρούχης: Συνοικία Κυπριάδου

φωτ: criticeduc.com

τα αποτελέσματα των εισαγωγικών εξετάσεων

Χρόνια αργότερα (Σεπτέμβρης του '51) η μετάδοση της πληροφορίας γινόταν ακόμη με τον ίδιο τρόπο. Ήταν μεσημέρι τρείς η ώρα όταν ακούστηκε έξω από το σπίτι μας κάποιος να φωνάζει δυνατά- σχεδόν να ουρλιάζει-αναγγέλλοντας κάποιο σημαντικό γεγονός. Χωρίς να έχω πολυκαταλάβει γιατί ακριβώς επρόκειτο βγήκα στη βεράντα και αντίκρισα τον Ίωνα τον Πικιώνη να στέκεται έξω στο πλαϊνό αδόμητο οικόπεδο, πλάι στη μπροστινή βεράντα του σπιτιού μας και να μου αναγγέλλει με όλη τη δύναμη της φωνής του και του σώματός του, ότι είχαν βγει τα αποτελέσματα των εισαγωγικών εξετάσεων στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου και 'γω ήμουνα ανάμεσα στους επιτυχόντες. Καλά δεν είναι δυνατό να περιγράψω τι έγινε!

Συνοικία Κυπριάδου φωτ: criticeduc.com

Το σπίτι και το εργαστήρι του ζωγράφου Σπύρου Παπαλουκά. Μελέτη Δ. Πικιώνη
φωτ: criticeduc.com

Το σπίτι και το Εργαστήρι της γλύπτριας Φρόσως Ευθυμιάδου-Μενεγάκη. Μελέτη Δ.Πικιώνη
φωτ: Pinterest

Ο Πικιώνης, ήταν η αιτία που έγινα αρχιτέκτων.

Πιο κάτω θα περιγράψω και άλλα περιστατικά επικοινωνίας με αυτόν τον κάπως πρωτόγονο τρόπο, κάτι που δίνει μια εικόνα του περιβάλλοντος της γειτονιάς μας την εποχή εκείνη.

Δεν ξέρω τι άλλες τύχες ή ατυχίες είχα στη ζωή μου , όμως θεωρώ μέγιστη τύχη και εύνοια το γεγονός ότι μεγάλωσα σε αυτή τη γειτονιά που ζούσε ο Πικιώνης. Ο Πικιώνης, γείτονας, φίλος και ταγός, ήταν η αιτία που έγινα αρχιτέκτων.

Οικία Κοκκινοπούλου. Στο πάνω πάτωμα έμενε ο Πικιώνης
φωτ: Google

Πατέρας μου ήταν ο Νικόλαος Γιαννάκης γεννημένος το 1903 στο Μαρκόπουλο Αττικής, πρώτος γιος του Διονυσίου Ισιδώρου Γιαννάκη και της Σοφίας το γένος Δημητρίου Δρίτσα. Από πρόχειρη έρευνα που έκανα προκύπτει ότι το επώνυμο Γιαννάκης είναι ηπειρώτικο και συναντάται στην περιοχή της Πρέβεζας. Μου έχουν πει ότι στις Παπαδάτες Πρεβέζης το επώνυμο "Γιαννάκης" έχουν σχεδόν οι μισοί από τους κατοίκους του χωριού. Είναι γνωστό ότι οι αρβανίτες της Αττικής, της νοτιοανατολικής Εύβοιας και της βόριας Πελοποννήσου έχουν κατέβει από την Ήπειρο ( βλπ. και το βιβλίο του Κώστα Μπίρη " Αρβανίτες. Οι δωριείς του νεώτερου ελληνισμού. Η ιστορία των Ελλήνων Αρβανιτών", Μέλισσα, 1998).
Εικάζεται ότι από τις Παπαδάτες οι Γιαννάκηδες κατέβηκαν προς τη νότια Ελλάδα, αλλά πήγαν και στα Ιόνια Νησιά όπου επίσης συναντάμε το επώνυμο Γιαννάκης.

Ο παππούς Διονύσης Γιαννάκης και πρώτη αριστερά η γιαγιά Σοφία Δρίτσα-Γιαννάκη

Ο παππούς μου έκλεψε τη γιαγιά μου

Μάνα μου ήταν η Ελένη Κωτσαρίδου, γεννημένη στα Άνω Δολιανά Κυνουρίας, δέκατο όγδοο τέκνο του Βασίλη Κωτσαρίδου και της Σταματίνας το γένος Καλλίτση. Η κυρούλα ( η γιαγιά ) της μάνας μου ήταν από τον Άγιο Ανδρέα, πρώτο χωριό μπαίνοντας στην Τσακωνιά και επίνειο του Πραστού, της πρωτεύουσα της Τσακωνιάς. Η μάνα μου ήταν πολύ περήφανη που είχε τσακώνικες ρίζες, τραγουδούσε μάλιστα κάποια σπάνια τσακώνικα τραγούδια. Ο παππούς μου ο Βασίλης είχε γεννηθεί το 1846, έκλεψε δε τη γιαγιά μου τη Σταματίνα από το μπαλκόνι του 1ου ορόφου του πατρικού της στον Άγιο Πέτρο και την πήγε στο χωριό του, τα Άνω Δολιανά, όπου και την παντρεύτηκε. Το επώνυμο Κωτσαρίδης θυμίζει Ήπειρο. Αν το συνδυάσει κανείς και με την ονομασία του χωριού (Δολιανά) τότε πλησιάζει πολύ στην άποψη ότι τα Δολιανά Κυνουρίας δημιουργήθηκαν από ηπειρώτες κτιστάδες που κατέβηκαν από τα Δολιανά Πωγωνίου της Ηπείρου.



Ο παππούς Βασίλης Κωτσαρίδης και η γιαγιά η Σταματίνα Καλλίτση-Κωτσαρίδη

Ο πατέρας μου έφυγε από το Μαρκόπουλο και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1927. Η οικογένεια της μάνας μου εγκαταστάθηκε στην Αθήνα γύρω στα 1917. Η οικογένεια Κωτσαρίδου έμενε στο Μεταξουργείο, στη γειτονιά των πελοποννήσιων, δυτικά της ΒΙΟ. Ο πατέρας μου είχε ανοίξει εκεί μαγαζί που πουλούσε κρασί στις ταβέρνες και συγχρόνως παρακολουθούσε και τη Μέση Εμπορική Σχολή. Εκεί γνωρίστηκαν με τη μητέρα μου.

Ο πατέρας μου ήταν ένας συναισθηματικός και ευαίσθητος άνθρωπος. Είχε πολύ καλή φωνή τενόρου. Κυρίως έψελνε και ήταν δεινός χορευτής. Χόρευε με ιδιαίτερο ρυθμικό στυλ και ευλυγισία τα συρτά και τα καλαματιανά.

Ο πατέρας μου με τον γιό μου  Νίκο μωρό, 

Η μάνα μου στην Αίγινα

Το οξύ και πολυεπίπεδο μυαλό στην οικογένειά μας ήταν η μητέρα μου. Η μάνα μας είχε τελειώσει το Σχολαρχείο, μολαταύτα ήξερε καλά ελληνικά και είχε καλό "λέγειν". Σ'αυτό σίγουρα είχε συντελέσει το γεγονός ότι ασχολιόταν, όπως και όλη η οικογένεια Κωτσαρίδη, με τα εκκλησιαστικά Γράμματα, που αποτελούν μεγάλο και ευρύ πεδίο εκμάθησης και μόρφωσης.

Πρώτο τέκνο της οικογένειάς μας ήταν ο Διονύσης. Ήταν μηχανολόγος- ηλεκτρολόγος μηχανικός ΕΜΠ, Διευθυντής Δοκιμών στο εργοστάσιο παραγωγής Ηλεκτρικών Καλωδίων FULGOR. Είχε γεννηθεί το 1930 και πέθανε το 1966.

Δεύτερο τέκνο είμαι εγώ και τρίτο η Ματίνα (Σταματίνα), που εργάστηκε ως διακοσμήτρια, με σπουδες στις Σχολές Δοξιάδη (ΑΤΙ).

Ο παππούς Διονύσης Γιαννάκης ήταν γεωργός, αμπελουργός κυρίως. Το επάγγελμα του παππού του Βασίλη, όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, ήταν εμπειρικός συμβολαιογράφος.

Ο παππούς ο Βασίλης, δεδομένου ότι είχε πέντε ή έξι κόρες και καμιά δεκαριά αγόρια, αγόραζε οικόπεδα για να τους προικίσει. Ένα από αυτά τα οικόπεδα, που βρισκόταν στη Συνοικία Κυπριάδου, το είχε πάρει προίκα η μάνα μας. Εκεί το1933-34 οι γονείς μου οικοδόμησαν μια μονοκατοικία, το σπίτι που μεγάλωσα. Το 1959 το σπίτι αυτό κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκε μια νέα μονοκατοικία, μεγαλύτερη και με σύγχρονες ανέσεις. Η νέα αυτή κατοικία κατασκευάστηκε με δικιά μου μελέτη και με δικιά μου αυτεπιστασία.

Την οικοδομική άδεια για την πρώτη κατοικία είχε βγάλει ο αρχιτέκτων Γιώργος Βαλάτας, σίγουρα κατά παράκληση του Πικιώνη.

Χαρακτηριστικό στοιχείο του οικοπέδου, που από περιβαλλοντική και πολιτιστική ευαισθησία διατηρήθηκε, είναι ένα τμήμα του Αδριάνειου Υδραγωγείου ( θολωτός αγωγός ) που έρχεται από την Καλογρέζα και διασχίζει κατά πλάτος το οικόπεδο.

Ο θολωτός αγωγός του Αδριάνειου Υδραγωγείου που διασχίζει την πίσω αυλή του πατρικού μου
φωτ: Google

Το αρχικό σπίτι είχε μεγάλη αυλή. Ένα τμήμα της αυλής ήταν καλυμμένο με κρεβατίνα (κληματαριά). Στο πίσω μέρος της αυλής ήταν το κοτέτσι και στη μεσημβρινή μεσοτοιχία ακουμπούσε η "ρεμίτζα", το ξύλινο υπόστεγο με τα βαρέλια, όπου ο πατέρας μου μετέφερε το μούστο που παρήγαγε από τα αμπέλια του και τον έκανε κρασί. Ο πατέρας μου είχε μια καλή περιουσία σε αμπέλια που είχε κληρονομήσει από τον παππού μου. Η παραγωγή ήταν περίπου είκοσι κάρα μούστο το χρόνο ( ένα κάρο μούστος ήταν 513 κιλά ). Το μούστο αυτόν ο πατέρας μου δεν τον πούλαγε στους "έμπορους" γιατί πρώτο αυτοί ήσαν κακοπληρωτές και δεύτερο έπιανε καλύτερη τιμή σε κρασί. Μετέφερε το μούστο στα βαρέλια του και τον έκανε κρασί -ρετσίνα Μεσογείων. Το κρασί του πατέρα μου ήταν περιζήτητο. Χρησιμοποιούσε μόνο ρετσίνι, δηλ. ήταν απόλυτα βιολογικό. Το κρασί το πουλούσε χονδρικά σε ταβέρνες. Έδινε όμως και σε γνωστούς και φίλους με τους οποίους πολύ συχνά τα κουτσόπινε.

Το κρασί αυτό ήταν που τον κράτησε ζωντανό στη διάρκεια των Δεκεμβριανών του '44.



το μαγαζάκι

Ο πατέρας ήταν "βασιλικός", από τους "ελιά ελιά και Κώτσο βασιλιά". Το '44 η ευρύτερη περιοχή "Πατήσια, Γαλάτσι, Λαμπρινή", στην οποία ανήκει και η συνοικία Κυπριάδου που ήταν το σπίτι μας, ελεγχόταν από τον ΕΛΑΣ και την ΟΠΛΑ. Τα διυλιστήρια της ΟΥΛΕΝ όπου είχαν γίνει οι γνωστές ωμότητες απήχαν από το σπίτι μας περίπου ένα χιλιόμετρο.

Κάθε βράδυ, λοιπόν, μαζευόντουσαν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ στο παλιό το μαγαζάκι και ο πατέρας μου τους κέρναγε ρετσίνα. Ήταν χειμώνας και η ρετσίνα αποτελούσε πολύτιμο αγαθό. Με τη ρετσίνα ο πατέρας μου, παρότι δεξιός, κατάφερε να "την βγάλει καθαρή" στα Δεκεμβριανά. Να σημειωθεί ότι την περίοδο εκείνη η οικογένεια μας είχε για λόγους ασφάλειας διασπαστεί στα τρία. Ο πατέρας μας είχε μείνει μόνος για να φυλάει το σπίτι μας στην Κυπριάδου. Η μάνα μας με την αδελφή μου είχαν πάει και μένανε μαζί με τη γιαγιάς μας στο Μαρκόπουλο και ο αδελφός μου και εγώ είχαμε ξεμείνει στην κατοικία της οικογένειας του θείου μας Βαγγέλη Κωτσαρίδη, πρώην συνταγματάρχη Χωροφυλακής που δεν ζούσε πια, η οποία έμενε σένα επιταγμένο διαμέρισμα του ΟΔΕΠ στην οδό Κορνάρου στην περιοχή της πλατείας Συντάγματος.

Ο πατέρας μου ήταν δημόσιος υπάλληλος . Στην περίοδο της Κατοχής (1940-1944 ) για να προσθέτει κάτι στο μισθό του που έχανε συνεχώς την αγοραστική του αξία λόγω πληθωρισμού, κατασκεύασε στην πρόσοψη του σπιτιού μας, στον πλαϊνό ακάλυπτο χώρο του οικοπέδου και σε επαφή με το σπίτι, ένα μικρό μαγαζάκι 2.00×2,50 μ. Το μαγαζάκι λειτούργησε για έξι μήνες περίπου ως Περίπτερο.

Πουλούσε τσιγάρα, χαρτικά, καραμέλες κ.τ.τ. Τις εφημερίδες (αν έβγαιναν τότε- δεν θυμάμαι) τις πουλούσαν οι πλανόδιοι εφημεριδοπώλες , με την ειδική πέτσινη λουρίδα που κρεμόταν από τη μέση τους, έκανε θηλιά και μέσα σαυτήν θήκιαζαν τις εφημερίδες με τάξη κατά ονομασία. Το ντελάλισμα του εφημεριδοπώλη ,"εφημερίδεεες", αποτελούσε μία από εκείνες τις πηγές ήχου που λειτουργούσαν ως "αντιληπτικές μηχανές" της πυκνότητας και της μορφής του χώρου της γειτονιάς μας. Είχαμε τόσο πολύ εθιστεί έτσι, ώστε με το άκουσμά του και μόνο γινόταν αντιληπτό σε ποιο σημείο βρισκόταν ο εφημεριδοπώλης.

Πλανόδιος εφημεριδοπώλης
φωτ: blogs.sch.gr & tanea.gr

Άλλες τέτοιες πηγές ήσαν οι μενιδιάτες μανάβηδες με τα γαϊδουράκια τους φορτωμένα με κάθε είδους ζαρζαβατικά, οι γανοτζήδες , οι παλιατζήδες κ.λπ.

Πλανόδιος μανάβης
φωτ: Google

Πλανόδιος γανωτζής
φωτ: http://krasodad.blogspot.com/2015/11/blog-post_31.html



Κάτοψη του πατρικού μου με το μαγαζάκι (σχέδιο Βασ. Γιαννάκη)

Αξονομετρικό του πατρικού μου με το μαγαζάκι (σχέδιο Βασ. Γιαννάκη)

Όταν το μαγαζάκι έπαψε να λειτουργεί ως Περίπτερο, λειτουργούσε ως καπηλειό, όπου ο πατέρας μου μάζευε  τους φίλους του απολαμβάνοντας τη ρετσίνα του, που ήταν κατά την ομολογία όλων πραγματικό κεχριμπάρι.


η "παραγωγή" της ταινίας

Το μαγαζάκι αργότερα λειτούργησε ως αναγνωστήριο και ησυχαστήριο δικό μου κυρίως. Εκεί μελετούσα, έγραφα ποιήματα και συνέθετα μουσική για φωνή και πιάνο. Εκεί μαζί με τον Τάσο Πικιώνη δημιουργούσαμε τις "ταινίες" για τον κινηματογράφο που παίζαμε για τους φίλους μας και άλλα μικρότερα παιδιά της γειτονιάς. Είχαμε βρεί μια παλιά μηχανή προβολής διαφανειών. Έφερνε ο Τάσος από το σχεδιαστήριο του πατέρα του χοντρό διαφανές χαρτί το οποίο το κόβαμε σε λουρίδες με πλάτος κινηματογραφικής ταινίας για να περνάει στη μηχανή.

Πάνω στο διαφανές χαρτί σχεδιάζαμε με πολύ ψιλό πενάκι εικόνα-εικόνα τις μινιατούρες για τις διάφορες ιστορίες-έργα. Ύστερα καλούσαμε τους θεατές μας και προβάλαμε σε μια οθόνη-συνήθως ένα λευκό σεντόνι- την ταινία που είχαμε σχεδιάσει. Η διαδικασία της δημιουργίας και της προβολής επαναλαμβανόταν δυο με τρείς φορές τη βδομάδα. Στο διάλλειμα προσφέραμε και πουτίγκα που τη φτιάχναμε μόνοι μας με ψίχα φρέσκο ψωμί και σταφίδες. Οι προβολές γινόντουσαν στην αυλή του σπιτιού μου.

Στην περίπτωση του "κινηματογράφου" εκείνο που ήταν άκρως δημιουργικό και μας έδινε πολύ μεγάλη ευχαρίστηση ήταν η "παραγωγή" της ταινίας. Στη αρχή στήναμε ένα σενάριο και μετά στη διάρκεια που σχεδιάζαμε τις εικόνες (24×36 χιστ.) στο διαφανές χαρτί με την ομιλία, το τραγούδι, τους βρυχηθμούς, τις κραυγές, τους ήχους, τους θορύβους και τα σχόλια ( πυροβολισμοί, αερομαχίες, στρατιωτικά παραγγέλματα κ.τ.τ.) δημιουργούσαμε το ηχητικό περιβάλλον που ήταν απαραίτητο για την ολοκλήρωση της αντιληπτικής διαδικασία της "προβολής". Δηλαδή δημιουργούσαμε ένα οπτικοακουσικό περιβάλλον παρόμοιο με εκείνο που βιώναμε στους κινηματογράφους.

Καμέλια. Θερινός κινηματογράφος 

 Στεφάνι και τσέρκι
φωτ: Google φωτ: https://iselida.gr/index.php/anamniseis/item/2244-an-peis-se-ena-paidi-simera-gia-to-paixnidi-tserki

Το καλοκαίρι του 1951, χρονιά που προετοιμαζόμουνα για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο Πολυτεχνείο, το μαγαζάκι είχε την τιμητική του, αφού διάβαζα εκεί μέρα-νύχτα. Καμιά φορά μάλιστα έπαιρνα και κάνα υπνάκο εκεί μέσα. Όταν αναλογίζομαι εκείνο το καλοκαίρι μούρχεται στη μύτη η βαρβατίλα που γέμιζε το χώρο.

Η γειτονιά

Τα σπίτια στη γειτονιά ήσαν μονώροφες ή διώροφες μονοκατοικίες ή και διπλοκατοικίες κτισμένες με βάση το πανταχόθεν ελεύθερο σύστημα, με αυλές και πρασιές φυτεμένες με ψηλά δέντρα και χαμηλούς θάμνους, με ημιϋπαίθριους χώρους, με πέργκολες-συνήθως κληματαριές-που δημιουργούσαν το καλοκαίρι ένα δροσερό μικροκλίμα. Οι περισσότεροι δρόμοι δεν ήσαν ασφαλτοστρωμένοι. Οι ριζιμιοί βράχοι προεξείχαν και οι πεζοί για να τους παρακάμψουν είχαν δημιουργήσει ανάμεσά τους οφιοειδή μονοπάτια. Πολλά οικόπεδα ήσαν άκτιστα, χωρίς οικοδομές. Το μεγαλύτερο από αυτά ήταν ιδιοκτησία του ΜΤΠΥ που είχε εμβαδόν πάνω από δέκα στρέμματα. Τα οικόπεδα αυτά ήταν το πεδίο του παιχνιδιού της παρέας. Το προσφιλές παιχνίδι της παρέας-παιδιά 10-16 ετών- ήταν το "τσέρκι". Παίρναμε τα σιδερένια στεφάνια που συγκρατούσαν τις ντούγες από τα βαρέλια του πατέρα μου, κάνανε τσέρκια από χοντρό σύρμα, περνάγαμε τη θηλιά του τσερκιού στο στεφάνι και τρέχαμε οδηγώντας τα στεφάνια μέσα στα μονοπάτια. Το τρέξιμο συνήθως συνοδευόταν από διάφορες ιαχές, πολλές φορές μάλιστα γινόντουσαν και "μάχες" με επακόλουθο βέβαια τους μικροτραυματισμούς.

Για την παρέα μας η γειτονιά μας -μια περιοχή 2,0×2,0 χιλμ.-λειτουργούσε ως ένα μεγάλο πεδίο παιχνιδιού σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, όπως στο πέταγμα του αετού την Καθαρά Δευτέρα, η περιοχή αυτή διευρυνόταν και συμπεριλάμβανε τις γύρω περιοχές, το Γαλάτσι, τον Περισσό, την Καλογρέζα, την Λαμπρινή, τον Ποδονίφτη κ.ά. Και αυτές οι περιοχές δεν είχαν ολοκληρωτικά οικοδομηθεί. Μάλιστα σε πολλές από αυτές υπήρχαν μεγάλοι λαχανόκηποι, όπως του Προμπονά στη Χαλκηδόνα και δάση, όπως το δάσος στη περιοχή της ΟΥΛΕΝ, τη σημερινή Λαμπρινή ( το πευκοδάσος της Λαμπρινής υλοτομήθηκε στη διάρκεια της Κατοχής από τους γύρω κατοίκους και τα ξύλα χρησιμοποιήθηκαν ως καυσόξυλα ).

Η Ομορφεκκλησιά στην περιοχή της ΟΥΛΕΝ
φωτ: https://www.orthodoxianewsagency.gr/

Είναι άξιο να σημειωθεί ότι, παρότι το πεδίο του παιχνιδιού μας εκτεινόταν σε μια τόσο μεγάλη περιοχή, οι γονείς μας δεν ανησυχούσαν γιαυτήν την απομάκρυνσή από τα σπίτια μας. Ήξεραν ότι η παρέα κάπου έχει στήσει παιχνίδι και δεν υπήρχε φόβος ή ανησυχία. Ήξεραν ακόμη ότι αν πεινούσαμε θα βρίσκαμε τροφή σε κάποιο γειτονικό σπίτι, στου Πικιώνη, στου Ματσάκη, στου Μαριελόπουλου, στου Κοτσίφη ή στου Βλαχοστέργιου, για να αναφέρω μερικά.

Τα καλοκαίρια η οικογένεια ζούσε κάτω από την κληματαριά, την κρεβατίνα. Το τμήμα αυτό της αυλής λειτουργούσε από το πρωί μέχρι τις πρώτες νυχτερινές ώρες ως Καθημερινό και Τραπεζαρία, τη δε νύχτα ως ενιαίο Υπνοδωμάτιο. Το βράδυ στρωνόντουσαν 5-6 ντιβάνια τα οποία το πρωί μαζευόντουσαν και ο χώρος έμενε ελεύθερος (αργότερα όταν έγινα αρχιτέκτων θα μάθαινα ότι ο Περικλής Γιαννόπουλος είχε γράψει ότι "εν Ελλάδι ο βίος είναι υπαίθριος" ).




Σε κατάσταση υπνοβασίας 

Το οικόπεδο του σπιτιού μας ήταν περιμαντρωμένο. Η μάντρα είχε ύψος γύρω στα 2.20μ. Τι αίσθημα ιδιωτικού χώρου ενδιάμεσου μεταξύ του απόλυτα ιδιωτικού-εσωτερικού και του δημόσιου χώρου, του δρόμου, παρέχουν αυτοί οι ψηλοί μαντρότοιχοι. Στο πάνω μέρος του μαντρότοιχου είχε κατασκευαστεί σαμαράκι, η γνωστή δύρριχτη διαμόρφωση της κατάληξης του μαντρότοιχου για την απορροή των ομβρίων. Ένα από τα ζωηρά και ομολογουμένως επικίνδυνα παιχνίδια που παίζαμε ήταν να σαλτάρουμε πάνω στο σαμαράκι και να τρέχουμε με το ένα πέλμα των ποδιών μας να πατάει στη μια κεκλιμένη πλευρά του και το άλλο στην άλλη. Και να σκεφτεί κανείς ότι η κλίση των επιφανειών αυτών ήταν μεγάλη, 45% περίπου. Και από κάτω η μάνα μας να ωρύεται και να πεθαίνει από το φόβο. Ο πατέρας μου μας είχε διηγηθεί ότι μια καλοκαιριάτικη νύχτα ενώ βρισκόμουνα σε κατάσταση υπνοβασίας πήδηξα πάνω στο σαμαράκι της μάντρας και άρχισα να τρέχω το ίδιο όπως έκανα με τους φίλους μου τη μέρα ξύπνιος, εκείνος δε από κάτω σταυροκοπιότανε και παρακολουθούσε σιωπηρός ( λένε πως δεν πρέπει να σε ξυπνάνε όταν βρίσκεσαι σε κατάσταση υπνοβασίας ). Αφού έτρεξα μερικά λεπτά κατέβηκα και ξάπλωσα πάλι στο κρεβάτι μου σαν να μην είχε συμβεί τίποτα.

Μαντρότοιχος με σαμαράκι 


Υπνοβάτης φωτ: shape.gr

Στο πλαίσιο των λειτουργιών διαβίωσης που κάλυπτε το σκιασμένο από την κληματαριά τμήμα της αυλής ήταν και εκείνη του Εργαστηρίου Παιχνιδιών. Χρησιμοποιώντας ως πάγκο ένα κομμάτι ατόφιο μάρμαρο, διαστάσεων 030×0,30×0,90μ., κάποιο σκαλοπάτι που είχε ξεμείνει από την κατασκευή του σπιτιού, γινόντουσαν όλα τα μαστορέματα. Εκεί πάνω σ'αυτόν το μαγικό πάγκο φτιάχναμε κάθε είδους παιχνίδια: αυτοκινητάκια ΙΧ και φορτηγάκια με βαρέλια για τη μεταφορά μούστου, ξύλινα πατίνια με ρουλεμάν για ρόδες κ.λπ. Εκεί είχαν σκαλιστεί οι καραγκιόζηδες για τις παραστάσεις που αναφέρονται πιο κάτω και βεβαίως είχε κατασκευαστεί το περιβόητο καροτσάκι.


Το καροτσάκι


"Το καροτσάκι" Ζωγραφιά Βασίλη Γιαννάκη

Το καροτσάκι αυτό είχε τέσσερες ρόδες και είχε κατασκευαστεί στα πρότυπα των μικρών τετράτροχων παιχνιδιών-καροτσακιών που κατασκευάζαμε από σύρμα. Το καροτσάκι είχε ένα σασί και πάνω στο σασί ήταν στερεωμένο ένα ξύλινο κιβώτιο-κασόνι από συσκευασία ουίσκι VAT με διαστάσεις περίπου 0.30×0,40×0,25 (Π×Μ×Υ), που είχα πάρει από τους φίλους μου άγγλους στρατιώτες, τον Jack και τον Freddy, που η μονάδα τους είχε εγκατασταθεί στην γειτονιά μας ( αυτά γινόντουσαν το 1944-45). Το σασί αποτελείτο από δύο μπετόβεργες Φ8 που συνδέονταν, μπρός και πίσω, με δύο άξονες από Φ8. Στον κάθε άξονα είχαν στερεωθεί δύο ρόδες από παιδικό αμαξίδιο.

Το καροτσάκι. Αξονομετρικό σχέδιο Βασίλη Γιαννάκη.

Ο μπροστινός άξονας ήταν μικρότερος από τον πίσω. Το τιμόνι αποτελούνταν και αυτό από μία μπετόβεργα Φ8 που στο κάτω μέρος ήταν συνδεδεμένη με το μπροστινό άξονα και στο πάνω μέρος ήταν συνδεδεμένη με μία μεγαλύτερη ρόδα ( Φ 22 ) που χρησίμευε ως βολάν. Η βέργα του τιμονιού, που έφτανε μέχρι το ύψος των χεριών μου, ενδιάμεσα ακουμπούσε σε μια ειδική εγκοπή που είχε δημιουργηθεί στο κασόνι για να μη μετακινείται. Στο πλάϊ του κιβωτίου ήταν στερεωμένο το σύστημα των ταχυτήτων, ένα ανάποδα καρφωμένο άδειο κουτί κονσέρβας, με μορφή ορθογώνιου παραλληλεπίπεδου και με τον πάτο προς τα πάνω, όπου είχα κόψει τη λαμαρίνα του πάτου έτσι, που να σχηματίζεται το πλέγμα-οι χαρακιές- των ταχυτήτων, όπως ακριβώς αυτό σχηματιζόταν στα κίτρινα λεωφορεία της Πάουερ, μέσα δε από αυτό περνούσε ένα χοντρό σύρμα δίκην λεβιέ. Το σύρμα του λεβιέ στην κάτω άκρη του ήταν καρφωμένο στο κιβώτιο και το πάνω άκρο ήταν διαμορφωμένο ως λαβή του λεβιέ Το λεβιέ κρατούσε σταθερό σε κάθε θέση του πλέγματος των ταχυτήτων ένα λάστιχο. Είχε κατασκευαστεί δηλ. ένα καροτσάκι με τέσσερις τροχούς που μπορούσες να το οδηγείς όρθιος, με τη βοήθεια του τιμονιού να διατηρείς την πορεία του ευθεία ή να το στρίβεις δεξιά και αριστερά και να αλλάζεις και "ταχύτητα".

Εγώ και το καροτσάκι μου. Στο βάθος η οικία Αντάκη, η πρώτη κατοικία της οικογένειας Πικιώνη

Όλο αυτό το κατασκεύασμα με το ισχυρό σασί, το ξύλινο κιβώτιο-καρότσα, το τιμόνι και το σύστημα των ταχυτήτων αποτελούσε μεν ένα ευφάνταστο παιδικό παιχνίδι, όμως ήταν και ένα πρακτικό μεταφορικό μέσο. Με τη μάνα μου πηγαίναμε μαζί στη Λαϊκή, φορτώναμε στο καροτσάκι τις σακούλες με τα ψώνια και τα μεταφέραμε στο σπίτι. Οποία αγαλλίαση και περηφάνια στα πρόσωπά μας. Στο δρόμο οι γειτόνισσες είχαν να λένε για το προνόμιο της μάνας μου να της μεταφέρει τα ψώνια ΙΧ φορτηγάκι (νομίζω ότι και το φορτηγάκι το φχαριστιόταν).

Αργότερα έφτιαξε και ο Τάσος ο Πικιώνης ένα παρόμοιο καροτσάκι, οπότε με τα δύο πλέον καροτσάκια πηγαίναμε μακρινές εκδρομές κατά τις οποίες επισκεπτόμαστε διάφορα αξιοθέατα, κάναμε πικ-νικ, παίζαμε μπάλα και άλλα παρόμοια. Αγαπημένος τόπος ήταν η περιοχή των διυλιστηρίων της ΟΥΛΕΝ, όπου βρίσκεται το κομψοτέχνημα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, η Ομορφεκκλησιά-ναός σταυροειδής μετά τρούλου του 12ου αιώνα, δηλ. διανύαμε μιαν απόσταση 3 χλμ. πηγαινέλα. 

Η Ομορφεκκλησιά στην περιοχή Γαλατσίου Πηγή: https://www.galatsi.gov.gr/building/omorfokklisia/

 
Τα καριοφίλια

Πριν το 1940 οι γονείς μου είχαν στη συλλογή τους και ορισμένα όπλα της εποχής του 1821, καριοφίλια, χατζάρες και πιστόλες. Αντικείμενα με συναισθηματική αλλά και πραγματική αξία, που υποθέτω ότι αρχικά ανήκαν στον παππού το Βασίλη. Όταν ήλθαν οι γερμανοί ο πατέρας μου έσκαψε ένα λάκκο στην αυλή και τα έθαψε για να μη τα βρούνε οι κατακτητές. Μετά, όταν απελευθερωθήκαμε και έφυγαν οι εχθροί, ξεθάψαμε τα όπλα και με μεγάλη μας έκπληξη είδαμε ότι είχαν διατηρηθεί μόνο τα μεταλλικά μέρη των όπλων, ενώ είχαν σαπίσει τα ξύλινα στοιχεία. Τα όπλα πετάχτηκαν δυστυχώς στα σκουπίδια. Η μάνα μας είχε ακόμη κληρονομιά από τον πατέρα της αρκετά αρχαία πήλινα λυχνάρια και αρχαία νομίσματα. Τα αγγεία καταστράφηκαν και αυτά όταν οι γονιοί μου στην προσπάθεια τους να τα διασώσουν από τους γερμανούς στην κατοχή τα θάψανε και αυτά στην αυλή. Τα νομίσματα γίνηκαν λεία των διαρρηκτών, όταν τον Ιούλιο του 2018 και ενώ εγώ ήμουνα στην Αίγινα διαρρήξαν το διαμέρισμα που έμενα στην Γαριβάλδη 33.

Στα καταφύγια

Με την έναρξη του ελληνο-ιταλικού πολέμου το 1940 πολλά από τα υπόγεια των σπιτιών της γειτονιάς είχαν μετατραπεί σε αντιαεροπορικά καταφύγια. Ένα από αυτά ήταν και το υπόγειο του σπιτιού της Κοκκινοπούλου, στη γωνία Μαρκορά και Βυηζινού, στον 1ο όροφο του οποίου έμενε η οικογένεια Πικιώνη. Τους χώρους των καταφυγίων τους ενίσχυαν εσωτερικά. Κολλητά με τους τοίχους και το νταβάνι είχαν κατασκευάσει δικτυώματα από χοντρά ξύλινα δοκάρια διατομής 22×22 εκ .για την περαιτέρω στατική ενίσχυση του χώρου και την καλύτερη αντιμετώπιση των κινδύνων από τους βομβαρδισμούς κυρίως του αεροδρομίου του Τατοίου από τα ιταλικά και τα γερμανικά αεροπλάνα.

Το εσωτερικό του καταφυγίου, με τις ενισχύσεις από χοντρά  δοκάρια. Σχέδιο Βασίλης Γιαννάκης.

Στο υπόγειο καταφύγιο μετά από κάθε συναγερμό μαζευόμασταν γύρω στα σαράντα άτομα. Οι βομβαρδισμοί συνήθως γινόντουσαν στη διάρκεια της νύχτας. Μια φορά μετά τη λήξη του συναγερμού και την αποχώρηση των γειτόνων που είχαν συγκεντρωθεί ακούσαμε φωνές απελπισίας από την κα Πικιώνη γιατί αναζητούσε το γιό της τον Τάσο, ηλικίας 7 ετών τότε και δεν τον έβρισκε. Σπεύσαμε λοιπόν να βοηθήσουμε στην αναζήτηση. Άλλωστε ο Τάσος ήταν ο κολλητός μου φίλος. Ύστερα από επίμονη και αγωνιώδη αναζήτηση εντοπίσαμε τον Τάσο να κοιμάται του καλού καιρού, σαν να μη συνέβαινε τίποτα, πάνω σένα διαγώνιο δοκάρι του δικτυώματος στατικής ενίσχυσης του υπογείου, πάνω δηλ. σένα δοκάρι πλάτους 22 εκ.

Ο πατέρας μου και μερικοί ακόμη "άντρες", όπως εγώ π.χ., δεν πηγαίναμε στο καταφύγιο αμέσως μετά το συναγερμό, καθυστερούσαμε λίγο για να δούμε τις εκρήξεις από τις βόμβες, τις φωτεινές ριπές από τα αντιαεροπορικά βλήματα ή την τυχόν κατάρριψη εχθρικών αεροπλάνων. Βέβαια η καθυστέρηση αυτή θα μπορούσε να είναι μοιραία. Οι αερομαχίες και οι βομβαρδισμοί γινόντουσαν κοντά μας, στο Τατόι. Την επόμενη μέρα η γειτονιά ήταν γεμάτη με θραύσματα από αντιαεροπορικά βλήματα. Στα παιδικά μας μάτια ήταν τόσο εντυπωσιακή η διασπορά των θραυσμάτων στους χώρους που παίζαμε, ώστε η συλλογή και η ταξινόμηση τους αποτελούσε το χόμπυ μας την εποχή εκείνη.

Στο ιδιωτικό του Μιχαήλ

Κάτω από την κληματαριά της αυλής που αναφέρθηκε πιο πάνω έχω φάει το ξύλο της ζωής μου. Ήταν Σεπτέμβρης του 1940, χρονιά που θα πήγαινα για πρώτη φορά στο σχολείο, στο Δημοτικό- τότε δεν υπήρχαν Νηπιαγωγεία. Ο αδελφός μου και τα Πικιωνάκια πήγαιναν στο ιδιωτικό του Μιχαήλ, που ήταν στο τέρμα Πατησίων. Επειδή όμως τα οικονομικά του σπιτιού μας δεν άντεχαν ο πατέρας μου με έγραψε στο δημόσιο σχολείο της γειτονιάς, στο 23ο Δημόσιο Δημοτικό Σχολείο Αθήνας, που βρισκόταν πιο κοντά από του Μιχαήλ, διαγωνίως απέναντι από το σπίτι-εργαστήριο της γλύπτριας Φρόσως Μενεγάκη-Ευφυμιάδου που είχε σχεδιάσει ο Πικιώνης. Όπως ήταν αναμενόμενο εγώ δεν ήθελα να πάω στο δημόσιο σχολείο, αλλά ήθελα να πάω στου Μιχαήλ, εκεί που πήγαινε η παλιοπαρέα και γιαυτό αντέδρασα έντονα , έκλαιγα και κτυπιόμουνα. Οι επίμονες παραινέσεις και προτροπές του πατέρα μου δεν έπιαναν τόπο. Τότε ο πατέρας μου έκοψε μια βέργα από την κληματαριά που ήταν ακόμη χλωρή και μου έδωσε ένα ξύλο που το θυμάμαι ακόμη.

Την πρώτη τάξη του δημοτικού την έβγαλα στο δημόσιο σχολείο. Από την εκεί μαθητεία μου θυμάμαι λίγα πράγματα. Θυμαμαι αμυδρά τη δασκάλα μας τη Ρωσσολίμου και ένα-δύο συμμαθητές μου. Εκείνο που θυμάμαι έντονα όμως είναι τις αντιδράσεις των γονιών μου, όταν εγώ ξεστόμιζα στο σπίτι τις βρωμοκουβέντες και τα…..γαλλικά που κυκλοφορούσαν στην τάξη. Οι γονείς μου ήσαν άνθρωποι με αρχές. Άνθρωποι που χωρίς να είναι θρησκόληπτοι εντρυφούσαν στα εκκλησιαστικά γράμματα και επομένως άνθρωποι που κρατούσαν τις ηθικές αξίες. Φαντασθείτε λοιπόν τις ενοχές τους όταν ο γιός τους που με τόσην επιμονή είχαν γράψει στο δημόσιο σχολείο μετέφερε στο σπίτι εκφράσεις που δεν ακούγονταν από εκείνους μέσα στο σπίτι μας. Τον επόμενο χρόνο δεν υπήρξε κανένας ενδοιασμός. Γράψανε και μένα στο ιδιωτικό σχολείο του Μιχαήλ.

Του Μιχαήλ ήταν ένα αυστηρό σχολείο μεν, αλλά μάθαμε "γράμματα". Όλα τα χρόνια είχαμε μιαν πολύ καλή δασκάλα, την κα Ματίνα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτή βάσταγε όλο το σχολείο.

Η κα Ματίνα έχαιρε της εκτίμησης όλων των γονέων, πολλοί από τους οποίους ήσαν καλλιτέχνες και διανοούμενοι, για τη βαθειά γνώση της ύλης του δημοτικού και την καλή μεταδοτικότητα στους μαθητές. Νομίζω ότι όλοι τη θυμόμαστε με αγάπη και με αναγνώριση της αξίας της για όσα μας έμαθε. Η Ματίνα ήταν και έμεινε ανύπαντρη. Όλοι προσδοκούσαμε ότι ο Μιχαήλ, που ήταν και αυτός ανύπαντρος, κάποτε θα την παντρευόταν, δεδομένου μάλιστα ότι για χρόνια ολάκερα η Ματίνα ήταν ο στυλοβάτης του σχολείου. Όμως ο Μιχαήλ παντρεύτηκε μιαν άλλη με πολλά λεφτά.

Θυμάμαι πολλά περιστατικά από τη ζωή στου Μιχαήλ. Θα αναφερθώ όμως μόνο στις σκανδαλιές και στα ευτράπελα. Μια φορά στην τάξη του Πέτρου του Πικιώνη ο μαθητής που καθόταν δίπλα του σηκώθηκε να πάει στον πίνακα και την ώρα που επέστρεφε στη θέση του ο Πέτρος έβαλε όρθιο πάνω στο κάθισμα τον κοντιλοφόρο με την πένα προς τα πάνω. Όταν ο συμμαθητής του Πέτρου κάθισε ο κοντιλοφόρος μπήκε μέστ'τον πισινό του και η τάξη ολόκληρη σηκώθηκε στο πόδι από τα ουρλιαχτά του και τις φωνές των μαθητών. Το επεισόδιο πήρε διαστάσεις, διαδόθηκε ακαριαία σε όλο το σχολείο, γίνηκαν διαβουλεύσεις, ο Πέτρος κλήθηκε στο Γραφείο του Μιχαήλ και έφαγε αποβολή μιας βδομάδας. Το τι τελικά έγινε με τον πισινό του συμμαθητή του Πέτρου ειλικρινά δε θυμάμαι!

Το σχολείο του Μιχαήλ ήταν μόνο Δημοτικό Σχολείο. Το σχολείο στεγαζόταν σε μια παλιά διώροφη βίλλα με υπόγειο που βρισκόταν μέσα σε μεγάλο οικόπεδο, που καταλάμβανε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο, στο τέρμα Πατησίων. Ένα μεγάλο τμήμα του οικοπέδου καλυπτόταν από μεγάλα πεύκα. Ακόμη υπήρχαν γήπεδα βόλεϋ-μπολ και μπάσκετ-μπολ καθώς και ικανός αύλειος χώρος.

Στη δική μας τάξη, εμπρός από την πρώτη σειρά των θρανίων και αμέσως μετά τον πίνακα, υπήρχε μια σειρά από χαμηλά σκαμνάκια, στα οποία έρχονταν και κάθονταν οι μαθητές της τελευταίας σειράς όταν δεν έβλεπαν καλά αυτά που γράφονταν στον πίνακα. Στις πρώτες σειρές κάθονταν συνήθως τα κορίτσια. Εγώ ήμουν μαθητής της τελευταίας σειράς. Μ'άρεσε. Με το πρόσχημα ότι δεν βλέπω καλά ζητούσα από τη δασκάλα μας τη Ματίνα να καθίσω μπροστά στα σκαμνάκια. Ο πραγματικός λόγος όμως ήταν άλλος. Ήθελα να καθίσω κοντά στα κορίτσια.

 Τα είχα φτιάξει με τη Σάντρα Λαμπριανίδη
 
Στην ΣΤ' Δημοτικού τα είχα φτιάξει με τη Σάντρα Λαμπριανίδη που έμενε κοντά μας στην οδό Ροστάν, περίπου 1 χλμ. από το σχολείο. Κάθε μεσημέρι που σχολάγαμε τη συνόδευα μέχρι το σπίτι της και μετά πήγαινα εγώ στο δικό μου. Αυτό το έμαθε μια φιλενάδα της που πιθανό να ζήλευε και το είπε στη δασκάλα μας και αυτή με τη σειρά της το είπε στο Μιχαήλ. Αυτός με κάλεσε στο Γραφείο του, μου ζήτησε εξηγήσεις, οργίστηκε με τις δικαιολογίες μου, πήρε τον χάρακα και με την αυστηρότητα και την βαρβαρότητα που τον διέκρινε άρχισε να με κτυπάει στις ανοικτές μου παλάμες, που ήσαν γεμάτες χιονίστρες. Ο πόνος ήταν ανυπόφερος. Το σχολείο γέμισε από τα ουρλιαχτά μου (τώρα που τα ξαναφέρνω στο μυαλό μου αναφωνώ: που είσαι Τριβιζά να δουν τα μάτια σου παιδική βία).

Μιαν άλλη φορά, όταν ήμουνα στη δεύτερη γυμνασίου, είχαμε πάει να παρακολουθήσουμε τις γυμναστικές επιδείξεις στο σχολείο του Μιχαήλ που πήγαινε η αδελφή μου. Καθόμουνα όρθιος και μπροστά μου στεκότανε όρθια επίσης μια φίλη της αδελφής μου, ένα πολύ όμορφο κορίτσι. Όσο λοιπόν παρακολουθούσαμε τις επιδείξεις η ερωτική αύρα ξεχείλιζε άφθονη και από τους δυο μας. Δεν χρειάζεται να σχολιάσω το πρωτόγνωρο και εξαίσιο εκείνο ερωτικό-παπαδιαμάντιο-σκίρτημα.


Κάναμε σκασιαρχείο

Όπως ίσως έχω αναφέρει ξανά στο δημοτικό ήμασταν συμμαθητές με τον Τάσο τον Πικιώνη. Κάθε Πέμπτη είχαμε Ιστορία, ένα μάθημα που δεν μας άρεσε. Πολλές Πέμπτες λοιπόν δεν πηγαίναμε στο σχολείο, κάναμε σκασιαρχείο. Πηγαίναμε και παίζαμε μπάλα στα νταμάρια του Περισσού. Καλό ίσως το σκασιαρχείο. Έλα όμως που στο τέλος του έτους έπρεπε να μάθουμε όλη την ύλη της Ιστορίας μαζί, κάπου 250 με 300 σελίδες. Για να τα βγάλουμε πέρα λοιπόν καθόμασταν και γράφαμε την διδαχθείσα ύλη σε περιλήψεις και έτσι αντί για τριακόσιες είχαμε να μελετήσουμε πολύ λιγότερες σελίδες.

Αυτή η διαδικασία όμως είχε και την ευεργετική της πλευρά Οι περιλήψεις συντάσσονταν συνήθως μέσα στο χώρο του σχεδιαστηρίου του Πικιώνη, όταν βέβαια δεν βρισκόταν εκεί αυτός. Ως πηγές για τη σύνταξη των περιλήψεων χρησιμοποιούσαμε, εκτός από το σχολικό βιβλίο, τις εγκυκλοπαίδειες και ό,τι άλλο σχετικό βιβλίο υπήρχε στις βιβλιοθήκες του Πικιώνη. Με τον τρόπο αυτό εμπλουτίζαμε τις γνώσεις μας. Το ψάχναμε το πράμα, δεν το ξεπετάγαμε χωρίς ενδιαφέρον. Στο τέλος ίσως έτσι να μαθαίναμε πιο καλά Ιστορία. Άλλωστε για να γράψεις μια περίληψη ενός κειμένου θα πρέπει πρώτα να έχεις διαβάσει το κείμενο αυτό. Επιπλέον επειδή ήμασταν δύο το συζητούσαμε πρώτα και μετά αποφασίζαμε τι θα γράψουμε ως περίληψη.

Από την άλλη όλη αυτή η διαδικασία ήταν για μένα ένα βύθισμα στο μυθικό εκείνο χώρο, βύθισμα στον κόσμο της τέχνης και της αρχιτεκτονικής, που ξεχείλιζε από πνευματική ευωδία και δημιουργούσε ένα περιβάλλον μυσταγωγικό μάλλον παρά ένα περιβάλλον απλού Σχεδιαστηρίου. Μάλιστα δεν ήσαν λίγες οι φορές που η διαδικασία της σύνταξης των περιλήψεων γινόταν αιτία να βρίσκομαι εκεί και να παρακολουθώ τις συζητήσεις που γινόντουσαν στις συναντήσεις που είχε ο Πικιώνης με φίλους του ζωγράφους, ποιητές, αρχιτέκτονες και άλλους ανθρώπους του πνεύματος.

Ονόματα συμμαθητών μου στο δημοτικό σχολείο θυμάμαι λίγα. Θυμάμαι το Γιάννη Ιορδάνογλου, τη Σάντρα Λαμπριανίδου και βεβαίως τα Πικιωνάκια. Γενικά θυμάμαι λίγα γεγονότα και ιστορίες σχετικά με το δημοτικό σχολείο από την περίοδο της γερμανο-ιταλικής κατοχής. Ίσως οι μεγάλης διάρκειας διακοπές της λειτουργίας των σχολείων, η διαμονή όλο το 1941 στο σπίτι της γιαγιάς μου στο Μαρκόπουλο Αττικής, η ένταση των όσων συνέβαιναν γύρω μου, το αίσθημα αυτοσυντήρησης και η προσπάθεια για την επιβίωση να είναι οι αιτίες που έχουν δημιουργήσει αυτό το κενό μνήμης σχετικά με το δημοτικό σχολείο.


Την περίοδο της γερμανο-ιταλικής κατοχής





Αντίθετα θυμάμαι πολύ έντονα τα γεγονότα της περιόδου αυτής, που έχουν σχέση με τον πόλεμο και την Κατοχή.

Θυμάμαι την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, το συνεχές σφύριγμα των σειρήνων που καλούσαν το λαό σε συναγερμό, τα ιταλικά αεροπλάνα που πετούσαν στον ουρανό και βομβάρδιζαν το αεροδρόμιο του Τατοϊου, τα αντιεροπορικά βλήματα που διέσχιζαν τον ουρανό μέσα στη νύχτα, τη βιασύνη μας και το τρέξιμο για να μπούμε στο καταφύγιο, τα διασκορπισμένα στους δρόμους και τα οικόπεδα θραύσματα από τα βλήματα κ.λπ. 

Θυμάμαι την καταραμένη δράση των ταγματασφαλιτών -δεν θα ξεχάσω ποτέ με τι ευκολία συνείδησης σκότωσαν μπροστά στα μάτια μας, μέρα μεσημέρι, έναν άνθρωπο (αριστερό ;), στη γωνία των οδών Πατησίων και Μαβίλη-τα συσσίτια του Ματσάκη, τη δυσκολία να βρούμε τροφή, που για μια μεγάλη περίοδο περιοριζόταν σε ένα ποτήρι του κρασιού μαύρη κορινθιακή σταφίδα τη μέρα κ.λπ.

Ουρές για  συσσίτιο στην Αθήνα. Πηγή: Κώστα Παράσχου, Η Κατοχή, φωτογραφικά τεκμήρια 1940-1944. Ερμής 1974

Ένα περιστατικό που θυμάμαι πολύ καλά είναι το ακόλουθο.

Ο πατέρας μου, όπως γράφω και πιο πάνω, παρήγαγε ικανή ποσότητα κρασιού, που ένα μέρος το είχε τότε αποθηκευμένο στο Μαρκόπουλο. Στην Αθήνα το χύμα κρασί πουλιόταν από τις Μάντρες, που πουλούσαν κάρβουνα και καυσόξυλα. Μια φορά λοιπόν ένας που είχε μιαν τέτοια Μάντρα (γωνία Αγ. Λάυρας και Λυκούδη) συμφώνησε με τον πατέρα μου να αγοράσει κρασί χονδρικώς. Φόρτωσε στο τρίκυκλο του ένα βαρέλι ξύλινο και όλοι μαζί, ο "έμπορας", ο πατέρας μου και εγώ, ανεβήκαμε στο τρίκυκλο και αναχωρήσαμε για το Μαρκόπουλο.




Οι άνθρωποι πέφτανε στο δρόμο από την ασιτία και τους μαζεύανε με τα καροτσάκια.Πηγή: Κώστα Παράσχου, Η Κατοχή, φωτογραφικά τεκμήρια 1940-1944. Ερμής 1974

 Ήταν η περίοδος του'41 με τη μεγάλη πείνα, τότε που οι άνθρωποι πέφτανε στο δρόμο από την ασιτία και τους μαζεύανε με τα καροτσάκια. Αφού γεμίσαμε το βαρέλι με κρασί ξεκινήσαμε για το δρόμο της επιστροφής. Μόλις βγήκαμε από το χωριό ο καρβουνιάρης- έμπορος, που είχε παρατηρήσει ότι στο χωριό οι άνθρωποι είχαν να φάνε και δεν πεινούσαν όπως στην Αθήνα, λέει στον πατέρα μου.

- Ρε συ που το πας το παιδί. Το παίρνεις από το χωριό που θα έχει να φάει και το πας στην Αθήνα να πεθάνει της πείνας;

- Μα πώς να γίνει τώρα απομακρυνθήκαμε, του απαντάει ο πατέρας μου. Και με ποια δικαιολογία θα το αφήσουμε;

Και ο καρβουνιάρης με αποφασιστικότητα και χωρίς δεύτερη κουβέντα σταματάει το τρίκυκλο, με κατεβάζει κάτω και μου λέει: Γύρνα πίσω στη γιαγιά σου και πες της ότι μας έχασες.

Έτσι κι'έγινε. Από την Κόλαση γύρισα στον Παράδεισο. Γύρισα πίσω στο σπίτι της γιαγιάς μου. Τώρα πόσοι πίστεψαν ότι εγώ πράγματι δεν είχα βρει τον πατέρα μου και τον καρβουνιάρη δεν με απασχολούσε. Δεν ήθελα καν να το σκέπτομαι. Εκείνο που προείχε ήταν ότι έπρεπε να επιβιώσω. Δεν ήταν μόνο ότι εγώ ο ίδιος είχα τροφή, αλλά και το γεγονός ότι έστελνα διάφορα τρόφιμα στους γονείς μου και τα αδέλφια μου στην Αθήνα.

Το τρίκυκλο χωρίς το βαρέλι


Αγροτικές εργασίες στο χωριό

Όσο έμεινα στο χωριό το '41, μου άρεσε να ανακατεύομαι με τις αγροτικές εργασίες. Μάθαινα πολλά πράγματα. Βοηθούσα τον παππού μου και τον θείο μου στη σπορά των χωραφιών με σιτάρι, ρεβίθια, βίκο κ.τ.τ., στο ξελάκωμα των αμπελιών , στο μποστάνι του Πρασά και στο περιβόλι της Βραώνας ( Βαυρώνας).

Εκεί στη Βαυρώνα, μπρος από την είσοδο του σημερινού αρχαιολογικού χώρου είχε κάνει τότε αναγκαστική προσγείωση ένα γερμανικό αεροπλάνο τύπου Junkers. Εμείς τα πιτσιρίκια είχαμε πιάσει φιλίες με τους φρουρούς του αεροπλάνου και μας άφηναν να μπαίνουμε μέσα και να παίζουμε. Ιστορίες δηλαδή απίστευτες. Ούτε ο Ρενουάρ και ο Κλεμάν δεν θα μπορούσαν να το έχουν φανταστεί.

Αεροπλάνο Junkers 

Μέσα στα τόσα έμαθα να ξεχωρίζω τα διάφορα χόρτα. Μαζί ήλθε και η "επιχείρηση χόρτα". Πήγαινα λοιπόν με το γαϊδούρι του παππού μου στ'αμπέλια και μάζευα χόρτα. Πολλά χόρτα, 1 έως 2 τσουβάλια δυο φορές την εβδομάδα. Φόρτωνα τα τσουβάλια στο γαϊδούρι και τα έφερνα στο σπίτι. Ο πατέρας μου, που εντωμεταξύ είχε αγοράσει ένα ποδήλατο, ερχόταν και εκείνος κάθε τρείς τέσσερις μέρες, φόρτωνε τα τσουβάλια με τα χόρτα στο ποδήλατο και τα πήγαινε στην Αθήνα για πούλημα. Με αυτόν τον τρόπο έβγαζε λίγα χρήματα που μετέτρεπε αμέσως σε είδος, επειδή η απώλεια της αξίας τους ήταν άμεση και μεγάλη εξαιτίας του μεγάλου πληθωρισμού.

Αναλογιζόμενος τα παραπάνω αλλά και άλλα πολλά αισθάνομαι εσωτερική ανάγκη και παρόρμηση να αποτίσω φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης στη μνήμη του πατέρα μας και της μητέρας μας βέβαια, για ό,τι κάνανε για τα παιδιά τους. Είχανε ως υπέρτατο ιδανικό να σπουδάσουνε τα παιδιά τους, να γίνουν άνθρωποι χρήσιμοι στην κοινωνία, όπως συνήθιζαν να λένε.

Μια φορά ο πατέρας μου έκανε την τακτική διαδρομή Μαρκόπουλο- Αθήνα. Το ποδήλατο ήταν φορτωμένο με δυο τσουβάλια χόρτα. Στο Λιόπεσι στην ανηφόρα μπροστά από την ταβέρνα του Κανάκη πήγαινε μπροστά ένα φορτηγό (γκαζοζέν) με μικρή ταχύτητα. Παρόλο τον ανήφορο και τα 38 του χρόνια ο πατέρας μου έβαλε τα δυνατά του, έφτασε το γκαζοζέν, άπλωσε το χέρι του και γατζώθηκε από την καρότσα για να βρεί βοήθεια στην ανηφόρα. Όμως χωρίς να το καταλάβει η μπροστινή ρόδα του ποδήλατου βρήκε στο φορτηγό και τότε ποδήλατο και ποδηλάτης βρέθηκαν ξαπλωμένοι στο κατάστρωμα του δρόμου. Εκτός του ότι υπήρξε κίνδυνος για τη ζωή του πατέρα μου, το ποδήλατο έπαθε σοβαρές ζημιές και βέβαια χάθηκε το εμπόρευμα. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, στο σπίτι έπεσε και το σχετικό οικογενειακό δούλεμα στον πατέρα μας.

Αυτοκίνητο γκαζοζέν, φωτ: 

η περίοδος του τρύγου 

Στο Μαρκόπουλο πήγα πάλι το καλοκαίρι του '44. Τον Οκτώβρη φύγανε οι γερμανοί και το Δεκέμβρη ξεκίνησε ο Εμφύλιος. Στην Αθήνα γυρίσαμε την Άνοιξη του '45.Την περίοδο αυτή η οικογένειά μας, εκτός από τον πατέρα μας, είχε εγκατασταθεί στο Μαρκόπουλο. Ο πατέρας μας είχε παραμείνει στην Αθήνα για να φυλάει το σπίτι, όπου όπως προανέφερα γλύτωσε τη ζωή του ένεκα του άκρατου οίνου που έρεε με αφθονία εκεί.

Στα χωριά των αμπελώνων με το σαββατιανό σταφύλι και το μούστο για την ονομαστή ρετσίνα των Μεσογείων η περίοδος του τρύγου έπαιρνε μορφή ιεροτελεστικών δρώμενων. Ξεκίναγε στις 14 Σεπτεμβρίου και βαστούσε περίπου ένα μήνα.

Η προετοιμασία όμως ξεκίναγε δυο-τρείς βδομάδες πιο μπροστά. Βγάζαν στην αυλή τα βαρέλια από το πατητήρι, τα ξεφούντωναν, τα καθαρίζανε και τα ξαναφούντωναν για να είναι έτοιμα και καθαρά να δεχτούν το νέο μούστο. Τα βαρέλια ήσαν από ντούγες δρύινες που σφίγγονταν μεταξύ τους με μεταλλικά στεφάνια-τσέρκια. Όσο τα βαρέλια στέκαν στην αυλή ανοικτά και ξεφούντωτα ήταν αγαπητό μας παιχνίδι να πηδάμε σαν γάτες από βαρέλι σε βαρέλι με τον παππού μας να μας κυνηγάει κραυγάζοντας γιατί λερώναμε τα βαρέλια, τους αυριανούς υποδοχείς του πολύτιμου νέκταρος των Μεσογείων.

Οι εργασίες της προετοιμασίας περιελάμβαναν, εκτός από τα βαρέλια, τον καθαρισμό του χώρου του πατητηριού και το πλύσιμο του πουρλακιού, του μεγάλου λάκκου συλλογής του μούστου, τον καθαρισμό όλων των βοηθητικών χώρων ( χαγιάτι, αχερώνας, στάβλος κ.λπ.) και καθαρισμό των αυλών, της μπρός και της πίσω. Στις εργασίες προετοιμασίας συμπεριλαμβανόταν ακόμη και ο ελαιοχρωματισμός της σούστας και το φρεσκάρισμα των διακοσμητικών μοτίβων των ταμπλάδων, δεδομένου ότι την περίοδο του τρύγου γινόταν μεγάλος συναγωνισμός ανάμεσα στους νοικοκύρηδες ποιός θα έχει την ωραιότερα χρωματισμένη σούστα. Καθαρισμός γινόταν και στα χάμουρα, στα εξαρτήματα των αλόγων και στις δερμάτινες επιφάνειες. Ακόμη γινόταν γυάλισμα των χάλκινων εξαρτημάτων και στόλιζαν τα άλογα και τα μουλάρια με νέα χαϊμαλιά και στολίδια.

Φούντωμα βαρελιού 

 Πλύσιμο-παιχνίδι

Η σούστα με τους εργάτες ξεκινούσε στις 5 τα ξημερώματα. Οι εργάτες με τους σβαρνάδες κόβανε τα σταφύλια από τα κλήματα και με τα κοφάκια μετάφεραν τα σταφύλια, γέμιζαν τα κοφίνια και στη συνέχεια ο αγωγιάτης υποβοηθούμενος φόρτωνε τα κοφίνια στη σούστα. Κάθε σούστα έπαιρνε 10 κοφίνια. Η φορτωμένη σούστα πήγαινε και ξεφόρτωνε τα σταφύλια στο πατητήρι, γύριζε στ'αμπέλι, φόρτωνε πάλι και η διαδικασία επαναλαμβανόταν μέχρι που σκοτείνιαζε.


Εργάτριες με κοφάκια μεταφέρουν σταφύλια για να γεμίσουν τα μεγάλα κοφίνια φωτ: irafina.gr

Μεταφορά σταφυλιών με γαϊδούρι. φωτ: xsaitas.blogspot.com


Σούστα φορτωμένη με κοφίνια γεμάτα με σταφύλια. 
Διακρίνονται ο αγωγιάτης κα οι εργάτριες φωτ.: facebook.com

Ο οργασμός στον κεντρικό δρόμο Μαρκόπουλο-Πόρτο Ράφτη 
στη διάρκεια του τρυγητού. φωτ: forkeratea.com

Για να μη χάνεται χρόνος οι πατητάδες πατούσαν τα σταφύλια το βράδυ. Όπως γίνεται αντιληπτό λοιπόν σε όλο το διάστημα που βαστούσε ο τρύγος το χωριό ξενύχταγε και ήταν στο ποδάρι σε εικοσιτετράωρη βάση. Η Πλατεία του χωριού, η Αγορά όπως κατά την αρχαία έκφραση αποκαλούσαν οι ντόπιοι το χώρο της πλατείας και των γύρω καφενείων και λοιπών καταστημάτων, έσφυζε από νοικοκυραίους, εργάτες, εμπόρους, μεταπράτες και άλλους που είχαν σχέση με τις διαδικασίες του τρυγητού και της παραγωγής του μούστου. Αν βάλει κανείς και τα ειδικά διαμορφωμένα φορτηγά αυτοκίνητα με τα βαρέλια, που έτρεχαν με μεγάλη ταχύτητα για να προλάβουν όσα το δυνατό περισσότερα αγώγια, μπορεί κανείς να έχει εναργή την εικόνα οργασμού και έντασης που υπήρχε στο χωριό.

Το οικιστικό περιβάλλον του χωριού για ένα περίπου μήνα άλλαζε μορφή και ποιότητα. Οι θόρυβοι, οι μυρωδιές, η ανθρώπινη επικοινωνία, οι οικονομικές συναλλαγές, η μορφή των δρόμων, η κίνηση των τροχοφόρων, ο χρόνος και ο ρυθμός της ζωής, όλα ήσαν διαφορετικά τώρα από τους άλλους μήνες. Όλα τώρα ήσαν βιαστικά. Η ηρεμία και το αργό πέρασμα του χρόνου ήσαν έννοιες ανύπαρκτες την περίοδο αυτή. Ακόμη και τα παιχνίδια μας ήσαν επηρεασμένα από τα δρώμενα του τρυγητού. Κατασκευάζαμε χειροποίητα φορτηγά αυτοκίνητα με βαρέλια και μεταφέραμε και 'μεις μούστο στους εμπόρους των Αθηνών. Καμιά φορά μάλιστα ο παππούς- μας μας έκανε τη χάρη και μας άφηνε να συμμετάσχουμε και 'μεις στο Πάτημα. Πατάγαμε τα σταφύλια, ανεβαίναμε πάνω στη χοντρή από κορμό δέντρου καμωμένη πλατφόρμα-τύπου σβάρνας κ.τ.τ .Ο τρύγος ήταν ο δέκατος τρίτος θεός για τους Μαρκοπουλιώτες.

Αριστερά. Πατητάδες πατάνε σταφύλια σε πατητήρι. Δεξιά. Η στροφυλιά φωτ: Π.Λιακάκος

Η μάνα μας για παιδαγωγικούς λόγους και για να μην τεμπελιάζουμε μας έστελνε εμένα και τον αδελφό μου να καλλιεργούμε τα κτήματα του πατέρα μας. Θα ήταν Φθινόπωρο του 1944 που είχαμε πάει σένα αμπέλι στη θέση Διμιτσίρι, φορτωμένοι με τις τσάπες και το ταγάρι με το κολατσό μας, για να ανοίξουμε γκουλουμάτσια. Το αμπέλι απείχε από το σπίτι μας 2 χλμ. περίπου. Εκεί λοιπόν που σκάβαμε ανενόχλητοι και αγναντεύοντας πού και πού τον κάμπο και το βουνό της Μερέντας, στους πρόποδες του οποίου στην αρχαιότητα υπήρχε ο Δήμος της Μεριμνούντος, ακριβώς από πάνω μας έκαναν την εμφάνισή τους συμμαχικά και γερμανικά αεροπλάνα που είχαν εμπλακεί σε αερομαχία. Από τη γαλήνη και το ρεμβασμό περάσαμε απότομα στο φόβο και τον τρόμο ενός περιβάλλοντος πολέμου. Και πού να κρυφτείς και πού να προστατευτείς. Τα κλήματα ήσαν χωρίς φύλλα και ούτε καν την οπτική επαφή δεν μπορούσαν να κόψουν. Τρέξαμε καμιά εκατοσταριά μέτρα και καθίσαμε κάτω από ένα σκίνο, μια κίνηση ενστικτώδης που δεν μας παρείχε βέβαια καμιά ασφάλεια.


Καλλιέργεια αμπελιών με την τσάπα- άνοιγμα γκουλουμάτσα

Αναφέροντας πιο πάνω το τραγίσιο ταγάρι με το κολατσιό, μου ήλθε η μυρωδιά που έπαιρνε το θεσπέσιο ζυμωτό σταρένιο ψωμί της γιαγιά μας από την επαφή του με το τραγίσιο ύφασμα και την βαμβακερή πετσέτα που ήταν τυλιγμένο και κόπηκαν τα γόνατά μου από την ανάμνηση. Και τί δε θα 'δινα να είχα ένα κομμάτι από 'κεινο το ψωμί.

Όταν το '44 μπαίνανε τα αγγλικά στρατεύματα στο χωριό, θυμάμαι τη μάνα μας να έχει χιμήξει και να έχει αγκαλιάσει έναν άγγλο στρατιώτη και να τον φυλάει για αρκετά λεπτά.

Την περίοδο αυτή είχα εγκλιματιστεί πλήρως στα ήθη και στα έθιμα του χωριού. Σε όποιο γάμο που γινόταν εγώ, ήμουν δεν ήμουν συγγενής με τους νεόνυμφους, ανέβαινα πάνω στ'άλογα και τα μουλάρια που μετέφεραν τα προικιά από το σπίτι της νύφης στο σπίτι του γαμπρού, για να πάρω το φίλεμα (χρήματα συνήθως) από το γαμπρό (σημειώνεται ότι κατά το έθιμο μόνο τα ξαδέλφια της νύφης, οι βλάμηδες ,είχαν αυτό το προνόμιο).


Μεταφορά προικιών στους δρόμους του χωριού
Πηγή: http://www.voirani.gr/index.php/themata/syllegoume-tin-istoria-mas/collections/381-skk-142

Μιαν άλλη φορά πήγαμε ο αδελφός μου και γω ως ψάλτες με τον παπά του χωριού στα σαρακατσαναίικα κονάκια που βρίσκονταν στην περιοχή του Άγιο Θανάση, εκεί που σήμερα έχει κατασκευαστεί ο νέος Ιππόδρομος, και κάναμε ένα γάμο. Τα ιδιαίτερα έθιμα των Σαρακατσαναίων προσέδιδαν σ'αυτό το έτσι και αλλιώς ιδιαίτερο οικιστικό περιβάλλον μιαν πρωτόγονη ατμόσφαιρα, σχεδόν εξωγήινη. Ήταν πραγματικά μια ιδιαίτερη εμπειρία.

κονάκι Σαρακατσαναίων φωτ: pinterest

Συνεχίζεται...




 




Δεκέμβρης του '44


Διανομή ρούχων της UNRRA στην Αθήνα

Αρχές Δεκέμβρη του '44 ο αδελφός μου και γω γυρίσαμε στην Αθήνα.

Σένα κτίριο πλάι στο παλιό Χρηματιστήριο της Σοφοκλέους η UNRRA μοίραζε ρούχα.Δεν θυμάμαι πώς και με ποια ιδιότητα βρεθήκαμε εκεί. Εκείνο που θυμάμαι όμως είναι ότι για πρώτη φορά στη ζωή μου φόρεσα ένα κατακαίνουργο κουστούμι από μάλλινο τουίντ ύφασμα. Το ίδιο και ο Διονύσης. Από την UNRA όμως αποκτήσαμε και ένα άλλο δώρο: Ψείρες! Ώσπου να έλθει η ώρα της παραλαβής των κουστουμιών περιμέναμε πολύ ώρα στην ουρά. Εκεί λοιπόν στο στριμωξίδι της ουράς κολλήσαμε ψείρες. Αφού πήραμε τα κουστούμια πήγαμε και κοιμηθήκαμε το βράδυ στο διαμέρισμα της οικογένειας του θείου μας Βαγγέλη Κωτσαρίδη, αδελφού της μάνας μας, στην οδό Κορνάρου 4. Η Κορνάρου είναι πάροδος της Ερμού στο ύψος του καταστήματος του Αλεξανδράκη. Όλο το βράδυ τα ξαδέλφια- μας μας ξεπλένανε με ξύδι για να απαλλαγούμε από τις ψείρες.

Κατάστημα Αλεξανδράκη

Την επόμενη μέρα κατά τις έντεκα το πρωί γέμισε η Ερμού από ιαχές. Ήσαν οι ιαχές από τους διαδηλωτές που συμμετείχαν στο συλλαλητήριο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Είχε προηγηθεί μνημόσυνο στη Μητρόπολη για τους πεσόντες αγωνιστές στη διάρκεια της κατοχής.


Μετά το μνημόσυνο ξεκίνησε διαδήλωση και πορεία προς την πλατεία Συντάγματος. Το πλήθος ήταν μεγάλο, σωστή λαοθάλασσα. Ανεβαίνοντας την Ερμού οι διαδηλωτές τραγουδούσαν το '' Αιώνια η μνήμη σε σας αδελφοί στον τίμιο που πέσατ' αγώνα ". Βγήκαμε έξω και ακολουθήσαμε το πλήθος μέχρι την πλατεία Συντάγματος. Την ώρα εκείνη άρχισαν να πέφτουν οι πρώτοι πυροβολισμοί και να σωριάζονται τα πρώτα θύματα. Η μοίρα μας είχε επιφυλάξει να γίνουμε μάρτυρες της έναρξης του Εμφύλιου.

έπαιρνε το λουτρό της μέσα στη σκάφη

Κατά την παραμονή μας στο διαμέρισμα της Κορνάρου συνέβαιναν διάφορα περιστατικά. Νά μερικά από αυτά.

Το διαμέρισμα που μέναμε ήταν ένα τμήμα από ένα μεγαλύτερο διαμέρισμα που ανήκε στον ΟΔΕΠ. Στο άλλο τμήμα έμενε μια άλλη οικογένεια. Τα δυο τμήματα τα χώριζε μια δίφυλλη χωνευτή συρόμενη πόρτα, όπου για μεγαλύτερη ασφάλεια τα ξαδέλφια μου είχαν τοποθετήσει εκεί το πιάνο της οικογένειας. Εμείς ήμασταν τρία αγόρια. Ο ξάδελφος μας ο Λάκης,14 ετών, ο αδελφός μου ο Διονύσης, επίσης 14 ετών και εγώ, 11 ετών. Κάποια στιγμή αντιληφθήκαμε ότι η κοπέλα της οικογένειας που έμενε στο διπλανό τμήμα του διαμερίσματος έπαιρνε το λουτρό της μέσα στη σκάφη, που έβαζε στο δωμάτιο ακριβώς πίσω από τη συρόμενη πόρτα. Εμείς βέβαια ως γνήσια αρσενικά, πιο πολύ ο αδελφός μου και ο ξάδελφος μου που ήσαν μεγαλύτεροι και σε κατάλληλη ηλικία, παραμονεύαμε πότε η δεσποινίς του διπλανού διαμερίσματος θα έκανε μπάνιο, οπότε σέρναμε όσο γινόταν πιο αθόρυβα το πιάνο και μέσα από την κλειδαρότρυπα απολαμβάναμε το θέαμα. Άλλες λεπτομέρειες δεν επιτρέπονται. Θυμάμαι ότι εγώ ως μικρότερος ήμουνα πάντα ριγμένος. Πρέπει να αναφερθεί ότι όσο και αν παίρναμε τις προφυλάξεις μας όλο και κάποια φασαρία γινόταν, ποιος θα κοιτάξει πρώτος, πόσο χρόνο κ.τ.τ. με αποτέλεσμα η δεσποινίς να έχει αντιληφθεί τι γινότανε. Ένεκα τούτου δε έπαιρνε ιδιαίτερες πόζες, παρέτεινε το χρόνο του λουτρού της κ.λπ. Με άλλα λόγια έδειχνε ότι το ευχαριστιόταν.

Η διαμονή μας στην Κορνάρου ήταν επεισοδιακή. Η Ερμού ήταν το πεδίο μάχης ανάμεσα στους άγγλους, που είχαν καταλάβει το χώρο εμπρός από τον άγνωστο στρατιώτη και τους αριστερούς που είχαν στρατοπεδεύσει στην περιοχή του Μοναστηρακίου. Τη μέρα η Ερμού ήταν υπό τον έλεγχο των άγγλων ενώ τη νύχτα οι αριστεροί ανέβαιναν την Ερμού, έφταναν μέχρι την πλατεία Συντάγματος και πραγματοποιούσαν επιθέσεις εναντίον των θέσεων των άγγλων.

Στο ίδιο διαμέρισμα είχε μετακομίσει στο διάστημα των Δεκεμβριανών και ο ξάδελφος μας Δημήτρης Παναγιωτόπουλος, που ήταν τότε λοχαγός και διοικητής της ανακτορικής φρουράς, προοδευτικός, προσωπικός φίλος και μετέπειτα συνεργάτης του Γεώργιου Παπανδρέου.


Στο Η' Γυμνάσιο Αρρένων


Τον Ιούνιο του 1945 τέλειωσα το Δημοτικό και γράφτηκα στο Η' Γυμνάσιο Αρρένων που ήταν στην περιοχή της πλατείας Κολιάτσου. Η εξαετία 1945-1951 ήταν η πρώτη μεστή περίοδος της ζωής μου, όχι μόνο σε γνώση αλλά και σε γεγονότα καi εντυπώσεις για τη ζωή. Η δεύτερη μεστή περίοδος ήταν η πενταετία 1951-1956 των σπουδών μου στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ.

Στο Η' Γυμνάσιο ευτύχησα να έχω καλούς καθηγητές-δασκάλους, φιλόλογους, μαθηματικούς, φυσικούς, χημικούς. Εκείνον όμως που θέλω να αναφέρω ιδιαίτερα είναι τον Γ. Υφαντίδη, τον καθηγητή μουσικής.

Ο Υφαντίδης για μένα υπήρξε πολύ αγαπητός και σημαντικός δάσκαλος, κατείχε εκτός από τη δυτική και τη βυζαντινή μουσική, εμένα δε με επέλεγε όλες τις χρονιές ως σολίστα στις εορταστικές εκδηλώσεις του Γυμνασίου. Με δίδαξε δυτική μουσική και πιάνο. Το γεγονός ότι εγώ είχα μιαν έφεση στη μουσική και κατείχα ήδη από τα πρώτα χρόνια του γυμνασίου τη βυζαντινή μουσική, είχε παίξει ρόλο στην πολύ καλή σχέση που είχε αναπτυχθεί μεταξύ μας.

Το Η' Γυμνάσιο είχε μια μεγάλη μικτή χορωδία που διήυθυνε ο Υφαντίδης. Στις περιόδους των εορτών των Χριστουγέννων και του Πάσχα το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας συνήθιζε να καλεί μαθητικές χορωδίες να τραγουδάνε στο Ραδιόφωνο. Ένα Πάσχα λοιπόν κάλεσε και τη χορωδία του γυμνασίου μας. Για να τραγουδήσουμε όμως, έπρεπε να κάνουμε οντισιόν μπροστά σε κάποια επιτροπή. Προετοιμαστήκαμε κατάλληλα και πήγαμε στους ραδιοθαλάμους του Ζαππείου για οντισιόν. Ο Υφαντίδης είχε κάνει ένα πρόγραμμα βυζαντινής μουσικής με ύμνους από τη Μεγάλη Εβδομάδα. Εκτός των άλλων εμένα μου έδωσε να ψάλλω μόνος μου το Κάθισμα του όρθρου της Μ. Τρίτης " Βουλευτήριον Σωτήρ" σε αργό ειρμολογικό μέλος, ένα μέλος δύσκολο που πρέπει να ξέρεις καλά βυζαντινή μουσική για να το ψάλλεις. Η υπόλοιπη χορωδία, περίπου 20 χορωδοί, κρατούσε Ίσο. Όταν τέλειωσε η οντισιόν βγήκαν έξω από το θάλαμο ελέγχου τα μέλη της επιτροπής και μας έδωσαν συγχαρητήρια για την υψηλή ποιότητα της εκτέλεσης. Αργότερα μάθαμε ότι δύο από τα μέλη αυτά ήσαν ο Φιλοκτήτης Οικονομίδης και ο Μανόλης Καλομοίρης.


Το Η' Γυμνάσιο Πηγή: Η Μηχανή του χρόνου

Το οικόπεδο του κτηριακού συγκροτήματος του Η' Γυμνασίου ήταν δωρεά του Μιχαήλ Νομικού. Το συγκρότημα κατασκευάστηκε στο τέλος της δεκαετίας του '20 και είχε μελετηθεί από τον αρχιτέκτονα Γ. Πάντζαρη με βάση τις προτάσεις-προδιαγραφές που εφαρμόστηκαν με το σημαντικό πρόγραμμα για τα νέα σχολικά κτίρια την περίοδο που ήταν υπουργός Παιδείας ο Γεώργιος Παπανδρέου. Το σχολικό συγκρότημα ήταν πλήρες. Εκτός από τις Αίθουσες Διδασκαλίας περιελάμβανε Αίθουσα Συγκεντρώσεων, Εργαστήρια, Υπόστεγα Γυμναστικής κλπ. Αργότερα (1934) στον αύλειο χώρο του σχολείου με σχέδια του Ν. Μητσάκη κατασκετάστηκε ένα μικρό παρεκκλήσιο που το αγιογράφησε ο Σπύρος Παπαλουκάς.

Το παρεκκλήσι με τις αγιογραφίες του Παπαλουκά στο Η΄Γυμνάσιο
φωτ: Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη. Πηγή: Έφη Αρβανίτου-Νάντια Παναγουλέα-Μάϊα Ρούτσου, "Η' Γυμνάσιο-Λύκειο, Εκπαιδευτήρια Μ.Κ.Νομικός, 1911-2000, Ιστορικό Οδοιπορικό", Σύλλογος Αποφοίτων Η' Γυμνασίου-Λυκείου Αθηνών, Αθήνα 2003).

Απόφοιτοι του Η' Γυμνασίου μεταξύ άλλων ήσαν οι Κωνσταντίνος Καραμανλής, Τζαννής Τζαννετάκης, Δημήτρης Φατούρος, Αργύρης Φατούρος, Παύλος Λουκάκης και Γιώργος Ζιώγας. Απόφοιτος του Η' Γυμνασίου ήταν και ο αδελφός μου Διονύσης.

Το 1949 θεσπίστηκε ο χωρισμός των εξατάξιων γυμνασίων σε τριτάξια Γυμνάσια και τριτάξια Λύκεια. Εγώ ακολούθησα το Πρακτικό Λύκειο. Τα μαθήματα ήσαν εντατικά και υψηλού επιπέδου. Μπορώ να πω ότι η επιτυχία μου στις εισαγωγικές εξετάσεις του Πολυτεχνείου οφειλόταν στη διδασκαλία του σχολείου κυρίως και δευτερευόντως σε εκείνη του Φροντιστηρίου.


Το σπίτι του Πικιώνη ήταν ένας πνευματικός πυρήνας

Γυρίζω πίσω στα παιδικά μου χρόνια. Τι να πρωτογράψω.

Στη γειτονιά γινότανε τρομερό παιχνίδι. Παιχνίδι με βόλους και γκαζές, με τσέρκια, με αετούς, ποδόσφαιρο με τόπια που φτιάχναμε μόνοι μας από πανιά κ.ά. Ξεφάντωμα κυριολεκτικά με τη συμμετοχή μικρών και μεγάλων.

Παιχνίδια με γκαζές και βόλους Πηγήhttps://aromalefkadas.gr/

Παιχνίδια με αετούς

Από την άλλη το σπίτι του Πικιώνη ήταν ένας πνευματικός πυρήνας που τα εν αυτώ δρώμενα αισθάνομαι να μου έχουν χαράξει τη ζωή μου.( βλπ. στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ το σχετικό σημείωμα μου " Συνοικία Κυπριάδου. Πικιώνης, Καθημερινότητα και άλλα ). Τα τρία παιδιά του Πικιώνη ( Πέτρος, Ίων και Τάσος ) ήσαν φίλοι του αδελφού μου και δικοί μου. Οι πόρτες λοιπόν του σπιτιού τους ήσαν για μας ανοικτές. Αυτό σήμαινε ότι με το παιχνίδι ερχόμουνα σε επαφή και με ό,τι άλλο γινόταν στο σπίτι του Πικιώνη.

Ο Πικιώνης έμενε στη γωνία Βιζυηνού 16 και Μαρκορά, Βιζυηνού 12 έμενε ο Κόντογλου και Μαρκορά 32 έμενα εγώ.

Δημήτρης Πικιώνης

Για να έχει κανείς μιαν οσμήν της πνευματικής αύρας που διαχεόταν στην ατμόσφαιρα της γειτονιάς μας θα αναφέρω μερικούς από αυτούς που μένανε ή ερχόντουσαν εκεί: Δ. Πικιώνης, Φώτης Κόντογλου, Σπύρος Παπαλουκάς, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Μίκης Ματσάκης, Ν. Μητσάκης, Περ. Παρασκευόπουλος, Ουβ. Αργυρός, Ηλίας Μαριολόπουλος, Καλομοίρηδες, ξαδέλφια του Μανόλη Καλομοίρη που μαζέβονταν και παίζανε μουσική, οικογένεια Απόστολου Δοξιάδη, οικογένεια Συμεών, Κλάους Φρισλάντερ, Δημ. Αρμακόλας, Στρατής Δούκας ( αρχιτέκτων ), Νικ. Γεωργιάδης ( μουσικός ), Γ. Ζέρβας (αρχιτέκτων), Σπύρος Μαρινάτος, Φρόσω Ευθυμιάδου-Μενεγάκη, Γιάννης Σπυρόπουλος, Σεραφείμ ο μετέπειτα αρχιεπίσκοπος κ.ά. Αυτή η πνευματική αύρα έμπαινε στο σπιτικό μας, την αναπνέαμε, η μάνα μας δε, το πνευματικό κομμάτι της εστίας μας, φρόντιζε με κάθε ευκαιρία να μας μεταλαμπαδεύει τα συστατικά της.

Δημήτρης Πικιώνης. Γιάννης Τσαρούχης, Φώτης Κόντογλου 

 Σπύρος Παπαλουκάς, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Διαμαντής Διαμαντόπουλος

Μίκης Ματσάκης, Νίκος Μητσάκης,     Μανώλης Καλομοίρης

Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη, Γιάννης Σπυρόπουλος, Κ. Δοξιάδης

Ο Γιάννης Τσαρούχης, που σύχναζε στου Πικιώνη, μας έβαζε και μαζεύαμε γαίες και πετράδια, που τα κονιορτοποιούσαμε μέσα σε γουδιά για να παραχθούν σκόνες-χρώματα που θα χρησιμοποιούσε αργότερα αυτός για να κάνει τέμπερες και λαδομπογιές. Δεν είχα παρακολουθήσει αν πράγματι ο Τσαρούχης χρησιμοποιούσε τις σκόνες ή μας ενέπλεκε στη διαδικασία αυτή για καθαρά παιδευτικούς λόγους. Όπως και να είχε το πράγμα η ιδέα ήταν πραγματικά άκρως παιδευτική και σπουδαία. Σε ανταμοιβή δε μας πήγαινε, πεντέξι παιδιά μαζί, να δούμε καραγκιόζη στου Μόλλα που έπαιζε στο Γαλάτσι. Άλλοτε πάλι μας πήγαινε στου Μπαρμπασωτήρη του Σπαθάρη.

Μπερντές Καραγκιόζη, Αρχείο Δ. Φιλιππίδη

Ευγένιος Σπαθάρης

Επόμενο ήταν λοιπόν, εκτός από τον κινηματογράφο που αναφέρθηκε πιο πάνω, ένα πολύ αγαπημένο παιχνίδι να είναι και ο Καραγκιόζης. Αγοράζαμε μεγάλες δεκαπεντάρες πρόκες και τοποθετούσαμε την άκρη τους στις γραμμές του τραμ. Με το πέρασμα του τραμ οι άκρες από τις πρόκες διαπλατύνονταν και μ'αυτόν τον τρόπο είχαμε τέλεια κοπίδια, με τα οποία σκαλίζαμε τα χαρτόνια με τις φιγούρες του Καραγκιόζη.

Το Θέατρο Σκιών το στήναμε στο ταρατσάκι του πλυσταριού της αυλής στο σπίτι του Άρη του Κοτσίφη. Στήναμε ένα λευκό σεντόνι για μπερντέ και το παιδικό μας θέατρο σκιών ήταν έτοιμο να δεχτεί τους θεατές, δηλ. τα παιδιά της γειτονιάς.

Φιγούρες Σπαθάρη, Πηγή: αρχείο Δημήτρη Φιλιππίδη

Μετά την Απελευθέρωση το νέο παιχνίδι μας ήταν η κατασκευή χειροποίητων ραδιοφώνων με γαληνίτη και ακουστικά. Τα ραδιόφωνα αυτά είχαν μια βάση από ένα κομμάτι ξύλινης τάβλας 10×20 εκ. πάνω στο οποίο ήσαν προσαρμοσμένα ένα χειροποίητο πηνίο, ένα κομμάτι γαληνίτης και μια ακίδα. Το ένα άκρο της ακίδας ακουμπούσε στον γαληνίτη και το άλλο κουνιόταν πάνω στο πηνίο του οποίου η πάνω επιφάνεια της μόνωσης του καλώδιου -του είχε αφαιρεθεί (ξυστεί).

Χειροποίητο ραδιόφωνο με γαληνίτη

Μετακινώντας την ακίδα πάνω στο πηνίο "πιάναμε" τους διάφορους Σταθμούς. Με το πηνίο ήσαν συνδεδεμένα και τα ακουστικά που τα είχαμε πάρει από παλιό ασύρματο του αγγλικού στρατού. Ακόμη ο Τάσος και γω είχαμε συνδέσει τα ραδιοφωνάκια μας από σπίτι σε σπίτι μένα καλώδιο κάπου 200μ. Με τον τρόπο αυτό αυτά λειτουργούσαν και σαν τηλέφωνα. Μιλούσε ο ένας στο ακουστικό του και άκουγε ο άλλος στο δικό του.

Ζήτω τα χειροποίητα παιχνίδια!




Το ποδόσφαιρο

Όπως έχω ήδη αναφέρει η παρέα μας αποτελείτο από παιδιά διάφορων ηλικιών και από οικογένειες διαφορετικών κοινωνικών τάξεων. Έτσι γινόταν μια κοινωνική ζύμωση και μια όσμωση ιδεών και ηθών από διάφορα κοινωνικά στρώματα που μας βάζανε πιο βαθειά στην ουσία της κοινωνίας.

Η παρέα αυτή, μικροί και μεγάλοι μαζί, πολλές φορές ξεκινούσε, πάντα με τα πόδια βέβαια και πήγαινε στο γήπεδο της ΑΕΚ, στη Νέα Φιλαδέλφεια, να παρακολουθήσει είτε κάνα ποδοσφαιρικό αγώνα είτε την προπόνηση της ομάδας. Για να φτάσουμε εκεί περνάγαμε από το κτήμα του Προμπονά και από άλλους λαχανόκηπους, όπου η ατμόσφαιρα μοσχομύριζε φρεσκοποτισμένο χώμα και φρέσκα λαχανικά. Δύο από τα παιδιά της γειτονιάς μας, ο Λάκης Εμανουηλίδης και ο Ίων Πικιώνης, παίζανε ποδόσφαιρο στην ΑΕΚ. Ο πρώτος εξελίχτηκε σε διεθνή παίχτη, ο δεύτερος διέκοψε σε ένα δυο χρόνια. Ένα τρίτο παιδί, ο Γιάννης ο Γκιζώρης, έπαιζε στον Απόλλωνα. Το ποδόσφαιρο τότε δεν ήταν επαγγελματικό. Το μόνο που φρόντιζαν οι Σύλλογοι ήταν να διορίζουν τους παίκτες σε καμιά δουλειά. Θυμάμαι τους διεθνείς ποδοσφαιριστές Τρύφωνα Τζανετή και Κλεάνθη Μαρόπουλο να γυρνούν στη γειτονιά μας ως υπάλληλοι της ΟΥΛΕΝ και να καταμετρούν τους μετρητές του νερού. Αν είναι δυνατό μετά το ξεθέωμα της πρωινής εργασίας να έχεις όρεξη και δυνάμεις για απογευματινή προπόνηση!

Ίων Πικιώνης   

Λάκης Εμμανουηλίδης

Στη γειτονιά μας υπήρχε ένα μπακάλικο του κυρ-Βασίλη. Το μπακάλικο του κυρ- Βασίλη στεγαζόταν σένα χώρο κάτω από τη βεράντα του σπιτιού του γιατρού του Καβαδά, πατέρα του αρχιτέκτονα Νίκου Καβαδά. Στο μπακάλικο έμπαινες από το διπλανό ακάλυπτο οικόπεδο. Ο κυρ-Βασίλης, λοιπόν, παρακαλούσε τη μάνα μας να πηγαίνει να του κάνει σεφτέ, γιατί τη θεωρούσε ότι έκανε καλό ποδαρικό. Αυτό πολλές φορές συμβαίνει και σε μένα.
Εκείνο που είναι αξιοσημείωτο όμως είναι το γεγονός ότι ματιάζω. Πολλές φορές όταν κοιτάζω κάποιον και τον σχολιάζω μέσα μου δεν προλαβαίνω να τελειώσω τη σκέψη μου και αμέσως αυτός συνήθως σκοντάφτει. Μια φορά που κοίταζα μια σερβιτόρα και τη σχολίαζα νοερά της έφυγε ο δίσκος με τα πιάτα και τα ποτήρια και πέσανε όλα κάτω.

το ποδήλατο

Το μεγάλο όνειρο των παιδικών μας χρόνων ήταν το ποδήλατο. Δικό μας ποδήλατο δεν είχαμε και  εκείνο που προσπαθούσαμε ήταν να κάνουμε οικονομίες, να μαζεύουμε μερικά χρήματα και να νοικιάζουμε πού και πού κάνα ποδήλατο. Στην οδό Πατησίων, πλάι στο σανοπωλείο του Γκιζώρη, πατέρα του ποδοσφαιριστή του Απόλλωνα που ανέφερα πιο πάνω, και απέναντι από το εργοστάσιο του Φιξ, υπήρχε ένα ποδηλατάδικο. 

Παλιό ποδηλατάδικο 

Εκεί που είναι τώρα η στοά ήσαν το σανοπωλείο του Γκιζώρη και το ποδηλατάδικο.

Το ποδηλατάδικο ήταν έξι μέτρα πιο μέσα από την Πατησίων. Αυτός ο ακάλυπτος χώρος μεταξύ κτηρίου και οδού Πατησίων είχε διαστρωθεί πρόχειρα κα χρησίμευε ως βοηθητικός εξωτερικός χώρος του ποδηλατάδικου. Μια φορά λοιπόν νοίκιασα ένα ποδήλατο. Το καβαλίκεψα μπροστά από το ποδηλατάδικο με κατεύθυνση προς το τέρμα Πατησίων, δηλ. παράλληλα με την κίνηση των αυτοκινήτων. Εγώ όμως ήθελα να γυρίσω πίσω με κατεύθυνση προς την Ομόνοια και έστριψα γιαυτό όλο το τιμόνι αριστερά. Όμως καθώς το έδαφος είχε ισχυρή κλίση δεν μπόρεσα να πάρω τη στροφή μέσα στον πιο πάνω βοηθητικό χώρο, βγήκα στο κατάστρωμα της Πατησίων με κατεύθυνση αντίθετη προς την κίνηση των αυτοκινήτων και ώσπου να συνειδητοποιήσω τί είχε συμβεί βρέθηκα να περνάω με ταχύτητα ανάμεσα σένα κίτρινο λεωφορείο της Πάουερ και σένα κίτρινο τραμ.
Το κίτρινο λεωφορείο της Πάουερ

Το σοκ μου ήταν τρομερό, δεν μπορούσα να συνειδητοποιήσω ότι δεν είχα τρακάρει και ήμουν ακόμη ζωντανός. Και σαν να μην έφτανε το δικό μου σοκ προξένησα το ίδιο σοκ και στον οδηγό του λεωφορείου ο οποίος για κακή μου τύχη ήταν γείτονάς μας και πατέρας ενός συμμαθητή μου, του Γιώργου του Στρουμπούλη. Είναι περιττό να αναφέρω βέβαια ότι, την άλλη μέρα, πού ο πατέρας Στρουμπούλης διηγήθηκε έντρομος το περιστατικό στον πατέρα μου, έφαγα το δεύτερο ξύλο της ζωής μου.


η "καβαλερία" στα τραμ

Το πράσινο τραμ

Άλλο παιχνίδι, αν μπορεί κανείς να το ονομάσει παιχνίδι αυτό, ήταν η "καβαλερία" στα τραμ. Στα πράσινα τραμ ήταν εύκολο να καβαλήσει κανείς γιατί είχαν φαρδύ σκαλοπάτι, στα κίτρινα όμως δεν ήταν τόσο εύκολο γιατί οι πόρτες ήσαν πτυσσόμενες και όταν κλείνανε προεξείχε μόνο ένα κατώφλι 5 εκ. περίπου. Μολαταύτα εμείς με μια συγχρονισμένη κίνηση περνάγαμε το χέρι μας μέσα από τα ελαστικά τέρματα των πτυσσόμενων θυρών, πιανόμαστε από τη μεταλλική κολώνα στο εσωτερικό του τραμ, πατούσαμε στο κατώφλι και και πηγαίναμε βόλτα καβάλα στο τραμ. 

Το κίτρινο τράμ

Μια φορά λοιπόν που ο Τάσος και 'γώ είχαμε καβαλήσει σένα κίτρινο τραμ και εκεί που είχαμε αρχίσει να απολαμβάνουμε την καβαλερία σηκώνουμε τα μάτια μας και βλέπουμε το γερο-Πικιώνη μέσα στο τραμ να μας παρατηρεί και να μας χαμογελάει. Χαμογελάσαμε και μεις και περιμέναμε τα επακόλουθα. Ευτυχώς ο Πικιώνης είχε δείξει κατανόηση και δεν έδωσε συνέχεια στο γεγονός. Βέβαια η ψυχούλα του θα ήξερε τι λαχτάρα είχε περάσει βλέποντας μας να κρεμόμαστε σαν τσαμπιά κολλημένοι στην εξωτερική πόρτα του τραμ.

η βυζαντινή μουσική, η αρχιτεκτονική, τα πρώτα λεφτά


Από μικρό παιδί ένιωσα την ηδονή της μουσικής. Ήθελα να γίνω μουσικός, αλλά ο πατέρας μου με προσγείωσε εγκαίρως. Μου έδωσε να καταλάβω, ότι το επάγγελμα του μουσικού δύσκολα θα μου εξασφάλιζε τους αναγκαίους πόρους για μια αξιοπρεπή διαβίωση. Έτσι έβγαλα από το μυαλό μου τη μουσική ως κύρια επαγγελματική μου απασχόληση, την οποία όμως ποτέ δεν εγκατέλειψα και στράφηκα προς την αρχιτεκτονική.

Κατά τη διάρκεια των σπουδών μου υπηρέτησα και τις δύο τέχνες, την μουσική, καταρχάς ως χορωδός του χορού της Μητρόπολης των Αθηνών και έπειτα ως πρωτοψάλτης μαζί με τον αδελφό μου στη Μητρόπολη του Μαρκόπουλου Αττικής, γενέτειρας του πατέρα μας και συγχρόνως την αρχιτεκτονική, εργαζόμενος ως βοηθός σε γνωστά Αρχιτεκτονικά Γραφεία. Με τις δύο παραπάνω δραστηριότητες μου από τη μια ικανοποιούσα τις καλλιτεχνικές μου αναζητήσεις και από την άλλη κέρδιζα αρκετά χρήματα για να καλύψω τα έξοδα των σπουδών μου και να ζω μιαν άνετη φοιτητική ζωή.

Η συμμετοχή στο χορό της Μητρόπολης των Αθηνών ήταν εκείνη που αργότερα με οδήγησε στην Χορωδία Αθηνών και την Κρατική Ορχήστρα και με εισήγαγε στον κόσμο της κλασικής μουσικής γενικότερα. Ακόμη ήταν εκείνη που με οδήγησε στην έρευνα για τη σχέση Χώρου και Ήχου κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών.

Η Μητρόπολη των Αθηνών και 

ο Χορός υπό τον πρωτοψάλτη Σπύρο Περιστέρη

Θέλω βέβαια να μνημονεύσω την εύνοια που είχα στη ζωή μου να έχω γείτονα μου τον Δημήτρη Πικιώνη, ο οποίος βλέποντας την όποια κλίση μου προς την τέχνη με έσπρωξε κυριολεκτικά προς την αρχιτεκτονική, που μετέχει στην επιστήμη και στην τέχνη και που εκείνη την εποχή σου εξασφάλιζε και κάποιο αξιοπρεπές εισόδημα. Έτσι έγινε η Τέχνη το μισό κύριο επάγγελμα μου.


Από αριστερά: Ο αδελφός μου Διονύσης, ο Πέτρος Πικιώνης, ο Δημήτρης Πικιώνης, εγώ και ο Θανάσης Κουτσογιάννης.

(Για την παρουσία του Πικιώνη στη συνοικία Κυπριάδη βλπ. στο τέλος το ειδικό σημείωμα " Συνοικία Κυπριάδου. Πικιώνης- Καθημερινότητα και άλλα ") .


Στο σπιτικό μας έψελναν και η μάνα μας και ο πατέρας μας

Από μικρό παιδί μαζί με τον αδελφό μου Διονύση πηγαίναμε στην εκκλησία και βοηθάγαμε τους ψαλτάδες. Στο σπιτικό μας έψελναν και η μάνα μας και ο πατέρας μας. Η μάνα μας είχε μια προπαίδευση από τον πατέρα της που έψελνε και αυτός, ενώ ο πατέρας μου που διέθεται πολύ καλή φωνή τενόρου έπαιρνε μαθήματα βυζαντινής μουσικής από τον πάπα Ιωσήφ Κορρέ, έναν παπά αγιορείτη. Ο πάπα Ιωσήφ ήταν αδελφός του Στυλιανού Κορρέ, του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο πάπα Ιωσήφ ήταν μοναχός στη Μονή Σίμωνος Πέτρα του Αγίου Όρους και είχε φύγει από κει μαζί με άλλους μοναχούς τη δεκαετία του '20. Ο πάπα Ιωσήφ ήταν ωραίος άντρας, αρκούντως αρρενωπός και του άρεσαν τα γήινα. Είχε πολύ ωραία φωνή, κατείχε τη βυζαντινή μουσική και έψελνε καλά. Ο πάπα-Ιωσήφ ερχότανε στο σπίτι μας και δίδασκε στον πατέρα μου βυζαντινή μουσική. Ετοίμαζε και η μάνα μου κάνα μεζεδάκι για να περιποιηθεί τον σεβαστό μας επισκέπτη και μετά το μάθημα γινόταν ένα μικρό τσιμπούσι. Δεδομένου δε ότι στο σπίτι μας έρεε άφθονο και γάργαρο το νέκταρ της ρετσίνας των Μεσογείων, η αυστηρή ατμόσφαιρα της μουσικής πολύ εύκολα έπαιρνε τη μορφή μιας ατμόσφαιρας χαλαρής, ευχάριστης και χαμογελαστής. Δεν είχα παρακολουθήσει από πολύ κοντά αυτά τα μαθήματα. Εκείνο όμως που είχε πέσει στην αντίληψη μου ήταν ότι ο πάπα Ιωσήφ είχε κάνει πιο συχνά τα μαθήματα. Ο άκρατος οίνος φαίνεται ότι έπαιζε καλά το ρόλο του. Παρόλα τα παραστρατήματα κατά τη διάρκεια των μαθημάτων ο πατέρας μου έμαθε αρκετά καλά να ψέλνει και πολλές φορές έκανε χρέη πρωτοψάλτη σε διάφορες μικρές εκκλησίες. Από όλη αυτή την ιστορία και τη σχέση μας με τον πάπα Ιωσήφ υπήρξε μια ουσιαστική για μένα ωφέλεια. Απόκτησα τα πρώτα βασικά βιβλία βυζαντινής μουσικής, τα οποία αρχικά είχε αγοράσει ο πατέρας μου από τον πάπα Ιωσήφ. Τα βιβλία αυτά φέρουν στρογγυλή σφραγίδα στην οποία αναγράφεται "ΙΩΣΗΦ ΚΟΡΡΕΣ ΙΕΡΟΨΑΛΤΗΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ ΜΟΝΑΧΟΣ 1934"

Βυζαντινή μουσική. Πάνω δεξιά η σφραγίδα του παπα Ιωσήφ.

Η μάνα μας τραγουδούσε πολύ ωραία τα δημοτικά τραγούδια, ιδιαίτερα εκείνα των περιοχών καταγωγής της, της Κυνουρίας και της Τσακωνιάς. Διηγούταν και πολλά ελληνικά παραμύθια, όμως ενώ έχω ηχογραφήσει αρκετούς ύμνους που ψέλνει, έχω ηχογραφήσει πολύ λίγα τραγούδια της και κανένα παραμύθι της. Έχω ηχογραφήσει ακόμη και κάποιους λίγους ύμνους που ψέλνει ο πατέρας μας. Το φόρτε του πατέρα μας ήταν ο χορός. Χόρευε πολύ ωραία με θαυμαστή ευλυγισία και ιδιάζοντα εσωτερικό ρυθμό, χωρίς επιδεικτικές φιγούρες, τον Τσάμικο, τον Καλαματιανό και κυρίως το Συρτό. Ήταν πολύ ζωντανός άνθρωπος και μου έχει αφήσει την εικόνα ότι πρέπει στον έρωτα να ήταν απαιτητικός.

Μαθήματα βυζαντινής μουσικής

Κάποια φορά στο '41με '42 εγώ και αδελφός μου ψέλναμε όπως πάντα σε μιαν αγρυπνία στον Άγιο Σπυρίδωνα στο Γαλάτσι. Στο στασίδι πρωτοψάλτης ήταν ένας τυφλός καλόγερος και όπως μάθαμε αργότερα ήταν ο αγιορείτης μοναχός Δοσίθεος ( Παρασκευαϊδης ) ο Κατουνακιώτης, άριστος και βαθύς γνώστης τη βυζαντινής μουσικής καθώς και σπουδαίος ψάλτης. Μάλιστα είχε επινοήσει-μεταφέρει την παρασημαντική γραφή της βυζαντινής μουσικής σε γραφή του συστήματος Braille, δηλ. ότι έψελνε το διάβαζε με τα ακροδάκτυλα του. Ο Δοσίθεος αφού μας άκουσε που ψέλναμε πρότεινε στον πατέρα μας να μας δώσει μαθήματα βυζαντινής μουσικής. Έτσι και έγινε. Αρχίσαμε αμέσως τα μαθήματα. Ευτυχώς ο Δοσίθεος δεν έμενε πολύ μακριά από το σπίτι μας και αυτό μας διευκόλυνε. Αρχίσαμε θεωρικά με τη Φόρμιγγα του Φωκαέως και παραλλαγή με τον Πλάγιο Τέταρτο Ήχο από το Αναστασιματάριο του Ιωάννου. Είναι περιττό να σημειωθεί η ένταση του "θείου έρωτος" που μας διακατείχε. Κοντά στον Δοσίθεο ως μαθητές μείναμε περίπου δύο χρόνια. Στη συνέχεια ο πατέρας μας, μας πήγε στον Σπύρο Παναγόπουλο, ο οποίος τότε έψελνε στον Άγιο Ελευθέριο Αχαρνών. Αυτό ήταν μεγάλο λάθος. Ο Δοσίθεος έψελνε και δίδασκε το αυθεντικό ύφος της βυζαντινής μουσικής που διαφυλάσσουν και ψέλνουν οι μοναχοί του Αγίου Όρους, ενώ ο Παναγόπουλος ήξερε μεν καλά μουσική, αλλά τα ανακάτευε όλα, βυζαντινή μουσική, χορωδιακή μουσική (Σακελλαρίδη και Πολυκράτη), πράγμα που είχε αρνητικές επιπτώσεις στην εκμάθηση της γνήσιας βυζαντινής μουσικής. Ευτυχώς αργότερα γνώρισα τον Σίμωνα Καρρά και το Λυκούργο Αγγελόπουλο και επανήλθα στον "ίσιο δρόμο". Διέσωσα το ύφος μου.

Μοναχός Δοσίθεος, Σίμων Καρράς, Σπύρος Περιστέρης, Λυκούργος Αγγελόπουλος

Η διάλεξη στην Σχολή

1955. Όσιος Λουκάς. Μελετώντας για τη διάλεξη του Ε' έτους

Στο τελευταίο έτος των σπουδών στην Αρχιτεκτονική Σχολή στο ΕΜΠ ο καθηγητής Π.Μιχελής είχε θεσπίσει στο μάθημα του την παρουσίαση από τους σπουδαστές υπό τύπον διάλεξης μιας εργασίας πάνω σε ένα αρχιτεκτονικό θέμα. Εγώ είχα διαλέξει ως θέμα "Το Τυπικό της Διάταξης του Χριστιανικού και του Βυζαντινού Ναού".

Παναγιώτης Μιχελής

Η εργασία αυτή αναφερόταν κυρίως στην αρχιτεκτονική, αλλά και στις άλλες τέχνες που συμμετείχαν και επέδρασαν στην εξέλιξη του ναού. Ένα μικρό μέρος της μελέτης αυτής, όπως ήταν επόμενο, αναφερόταν και στη βυζαντινή μουσική. Αφού αναφέρθηκα στα κείμενα και τη σημασία του λόγου στη διάρκεια των ιεροτελεστιών, έβαλα να ακουστεί από μαγνητοταινίες και η μουσική με την οποία ο λόγος περνάει στο εκκλησίασμα. Στην παρουσίαση-διάλεξη είχε έλθει ο Πικιώνης ο οποίος είχε φέρει μαζί του και τον Καρρά. Στο τέλος της διάλεξης θυμάμαι το σχόλιο του Μπάμπη του Μπούρα, σπουδαστή στο 4ο έτος τότε, πάνω σε μιαν παρατήρηση του Μιχελή σχετικά με το περιεχόμενο της διάλεξης. Είχε πεί ο Μπούρας "….ο καθένας δίνει από ό,τι έχει".

Χαράλαμπος Μπούρας

ψέλναμε οικιοθελώς και χωρίς αμοιβή

Στο 4ο έτος των σπουδών μου ο αδελφός μου και γω σταματήσαμε να είμαστε πρωτοψάλτες , για να επιδοθούμε μόνο στις αυξημένες απαιτήσεις των σπουδών μας. Μολαταύτα τις Κυριακές και τις μεγάλες σχόλες πηγαίναμε και ψέλναμε οικιοθελώς και χωρίς αμοιβή σε μικρά αλλά ιστορικά εκκλησάκια της Αθήνας, τα οποία δεν είχαν καλούς ψάλτες. Τέτοια εκκλησάκια ήσαν η Ρόμβη, ο Άγιος Δημήτρης Λουμπαρδιάρης, ο ναός της Μονής Πεντέλης και άλλα.

Αγ. Δημήτριος Λουμπαρδιάρης

Τότε επιδίωξη μας ήταν να βρούμε ένα μικρό εκκλησάκι, όπως αυτά που προανέφερα, όπου να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για την τέλεση πρότυπων Ακολουθιών, όπως είχε προσπαθήσει κάποτε ο Καρράς να κάνει στους Αγίους Αποστόλους της Αρχαίας Αγοράς. Όμως είχαμε συναντήσει αντιδράσεις από τους αρμόδιους στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Γι'αυτό ζητήσαμε την βοήθεια του Κόντογλου που λόγω επαγγέλματος είχε γνωριμίες εκεί. Ο Κόντογλου, που έμενε στη γειτονιά μας και είχαμε οικειότητα μαζί του, μας έδωσε ένα μπιλιέτο του, το οποίο απευθυνόταν προς τον Θεοδόσιο Σπεράντσα, Διευθυντή του περιοδικού " Εκκλησία". Το μπιλιέτο έγραφε " Αγαπητέ Θεοδόσιε, ο κ. Βασίλ. Γιαννάκης, αρχιτέκτων, που σου δίνει τούτη την κάρτα, είνε νέος… Η φιλοδοξία του είνε ολότελα πνευματική. Σε παρακαλώ να μιλήσεις μαζί του και θα νοιώσεις τι λέγω, λοιπόν βοήθησέ τον, όπως μπορείς. Εγώ, αν βγάλεις στη μπάντα μερικούς καλούς φίλους, ούτε απ'έξω από την αρχιεπισκοπή δεν θέλω να περάσω. Με αγάπη: Φώτης "(1960). Είμαι σίγουρος ότι ο Σπεράντσας προσπάθησε να βοηθήσει αλλά η προσπάθεια του δεν καρποφόρησε.



Το μπιλιέτο του Κόντογλου προς τον Σπεράντσα

Αγ. Δημήτρης Λουμπαρδιάρης. Πνευματικό Μνημόσυνο Περικλή Γιαννόπουλου 1964. Διακρίνονται: Δ.Πικιώνης, Γιάννης Τσαρούχης, Λίνος Καρζής, Γ.Κ.Σταμπόλης, Ναταλία Μελά, Νίκος Β.Γιαννάκης και Βασίλης Ν. Γιαννάκης



γνώρισα τον Λυκούργο Αγγελόπουλο, πρωτοψάλτη στην Αγία Ειρήνη

Αργότερα από τον Καρρά και τον Μιχάλη Αδάμη γνώρισα το Λυκούργο Αγγελόπουλο, πρωτοψάλτη στην Αγία Ειρήνη της οδού Αιόλου και ιδρυτή της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας (ΕΒΧ). Στην Αγ. Ειρήνη πήγαινα για πολύ καιρό και έψαλα στο δεξιό χορό. Μάλιστα για ένα διάστημα μετά το θάνατο της γυναίκας μου Χαρούλας είχα συμμετάσχει ως χορωδός σε συναυλίες της ΕΒΧ στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σήμερα ψέλνω συνήθως πλάι στον Κ. Αγγελίδη, μαθητή του Αγγελόπουλου, και πρωτοψάλτη στο Μετόχι στην Πλάκα, πολύ καλό μουσικό και δάσκαλο. Ο Αγγελίδης έχει ιδρύσει και αυτός με τη σειρά του το Κέντρο Μελετών Ψαλτικής Τέχνης "ΤΡΟΠΟΣ" και τον ομώνυμο χορό βυζαντινής μουσικής, του οποίου είμαι ιδρυτικό μέλος.

Κάποτε παραπονέθηκα στη μάνα μου για το πόσο πολύ χρόνο είχα δώσει από τη ζωή μου για την εκμάθηση της βυζαντινής μουσικής. "Θα είχα μάθει μιαν ξένη γλώσσα ακόμη" της είχα πει. Και εκείνη μου είχε απαντήσει " Έχεις δίκιο παιδί μου σκέψου όμως να βρεθείς σε μιαν εκκλησιά που δεν θα έχει καλό ψάλτη και να ψάλλεις, να ευφράνεις και να μυσταγωγήσεις το εκκλησίασμα. Σκέψου το μεγαλείο του έργου που θα έχεις επιτελέσει ". Αυτό το αναφέρω για να δώσω λίγο από την ατμόσφαιρα του σπιτικού μας και την σημασία που έδιναν οι γονείς μας στην πνευματική τροφή.

Την Κυριακή της Πεντηκοστής του 2010 έψαλα στην εκκλησία του Συρράκου, στην Ήπειρο. Όταν γύρισα μετά τη Λειτουργία στον ξενώνα της κυρά Φροσύνης όπου είχα καταλύσει, αυτή με υποδέχτηκε με τα ακόλουθα λόγια: " Έ κυρ Γιάννη σήμερα κατέβασες αγγέλους στην εκκλησία" και βέβαια θυμήθηκα τη μάνα μου.

Για την ενασχόληση μου με τη μουσική γενικότερα θα δοθεί ευκαιρία να αναφερθώ εκτενέστερα αργότερα.

Μετόχι του Παναγίου Τάφου. Πλάκα. Μ. Εβδομάδα 2016


Συνεχίζεται...
































Διακοπές στο Ζίκι

Γιάννης Τσαρούχης: Καφεζυθεστιατόριο στο Πόρτο-Ράφτη φωτ: Wikiart.org

Στα παιδικά μας χρόνια τα καλοκαίρια κάναμε διακοπές στο Ζίκι, μιαν παραλιακή περιοχή πλάι στο Πόρτο Ράφτη. Εκεί είχε ένα αγροτικό σπίτι η οικογένεια του Γιώργο Κόλια, άντρα της μεγάλης αδελφής του πατέρα μου, της Σιδερής, που ήταν κτισμένο πάνω στη θάλασσα μέσα σένα περιβόλι 10 στρέμματα γης. Το σπίτι αυτό είχε δύο κτίσματα, δύο όμοιους όγκους. Το πρώτο κτίσμα που ήταν πάνω στη θάλασσα είχε δύο μεγάλους χώρους, το Καθημερινό-Τραπεζαρία- Κουζίνα και το Υπνοδωμάτιο των γονέων. Το δεύτερο κτίσμα, που ήταν κατασκευασμένο πίσω και παράλληλα με το πρώτο σε απόσταση 5 μέτρα περίπου, είχε και αυτό δύο χώρους, το Στάβλο και τον Αχυρώνα. Το σπίτι αυτό αποτελούσε τον πυρήνα μιας ευρύτερης εγκατάστασης από πεντέξι μικρές ενότητες από καλύβες, που κατασκευάζονταν στον περίγυρο. Συνήθως η κάθε μικρή ενότητα είχε δύο χώρους, ένα χώρο για τους γονείς, και ένα χώρο για τα παιδιά καθώς και ένα σκεπαστό ημιϋπαίθριο χώρο-βεράντα. 

Διακοπές στο Πόρτο Ράφτη, Αρχείο Θεανώ Σκοπελίτη, marko.gr

Οι καλύβες είχαν ξύλινο σκελετό, κολώνες και δοκάρια από άγρια ξυλεία και γέμισμα των μεταξύ τους κενών με κλαδιά από σκίνα. Οι καλύβες αυτές ήσαν στη διάθεση των συγγενών. Σε κάθε καλύβα εγκαθίστατο μία οικογένεια. Μπορούμε να πούμε ότι οι καλύβες αποτελούσαν κατά κάποιο τρόπο τα bungalows αυτής της πρωτόγονης εγκατάστασης παραθερισμού. Το σπίτι λειτουργούσε ως το κεντρικό κτίριο με την Τραπεζαρία και την Κουζίνα. Στο Ζίκι λοιπόν, ξυπόλητοι, μένα φανελάκι και ένα σορτσάκι μόνο, κάναμε διακοπές για δύο μήνες τουλάχιστον.

Κάθε Κυριακή πρωί ο πατέρας μας ο αδελφός μου και γώ ξεκινάγαμε και πηγαίναμε και ψέλναμε στο μοναστήρι της Βαγγελίστρας του Κουβαρά. Για να πάμε εκεί θέλαμε μιάμιση ώρα περπάτημα και μάλιστα ανάβαση από την ακροθαλασσιά στη κορυφή του βουνού.


Ο πατήρ Ευγένιος ήταν πράκτορας της Intelligence Service

Το μοναστήρι αυτό είναι νέο αλλά ιστορικό. Στη Κατοχή ηγούμενος ήταν ο πατήρ Ευγένιος, ένας άντρας μέχρι 'κει πάνω, ιώβεια μορφή. Κάποια στιγμή ο πατήρ Ευγένιος εξαφανίστηκε. Αναζητώντας τον και ρωτώντας από 'δω κι'από 'κει μάθαμε, ότι είχε συλληφθεί και εκτελεστεί από τους γερμανούς. Ο πατήρ Ευγένιος ήταν πράκτορας της Intelligence Service των βρετανών, είχε εγκαταστήσει πομπό στο μοναστήρι και από εκεί συντόνιζε της καϊκοπομπές που αναχωρούσαν από το Αυλάκι και τους άλλους όρμους της ανατολικής Αττικής και μετέφεραν μάχιμους άντρες για την Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο.

Αλεξάνδρεια-Ραφήνα. Καΐκι με μάχιμους που διαφεύγουν στη Μ.Ανατολή φωτ:mixanitouxronou.gr

Η περιοχή Πόρτο Ράφτη-Κουβαρά. Έχει σημανθεί η θέση της Βαγγελίστρας του Κουβαρά

Μονή Βαγγελίστρας Κουβαρά 
 φωτ: stamoulis.blogspot.co
Κοπέλες του Κουβαρά με τοπικές ενδυμασίες 
 φωτ: markopoulp-mesogeia.com

Στο Ζίκι πολύ συχνά τα βράδια στρώναμε ψάθες πάνω στην άμμο και κοιμόμασταν στη σειρά καμιά δεκαριά παιδιά. Εξαίσιες στιγμές με τα καλαμπούρια μας, τα τραγούδια μας και τα ερωτικά μας σκιρτήματα.


εποχές ανεμελιάς

Μεγάλη ήταν η μανία μας με το ψάρεμα. Όλη τη μέρα στο λιοπύρι με το καλάμι στο χέρι να περιμένουμε πότε θα τσιμπήσει το ψάρι. Ένα βράδυ είχα την ιδέα να ρίξω την πετονιά όσο μπορούσα πιο βαθειά και για να μη μου φύγει την έδεσα στο πόδι μου και ξάπλωσα στην ψάθα και τα λοιπά στρωσίδια που είχαμε στρώσει στην αμμουδιά για να κοιμηθώ. Ξάφνου το βράδυ όλη η συντροφιά ξύπνησε κατατρομαγμένη από τις κραυγές μου. Ένα μεγάλο ψάρι, όπως αποδείχτηκε ένα μουγκρί, είχε πιαστεί στο αγκίστρι μου και αυτό σπαρταρούσε με τόση δύναμη, που η πετονιά μου είχε πληγώσει το πόδι, ο  πόνος δε ήταν αφόρητος. Χαλάλι του όμως, γιατί το μεσημέρι φάγαμε μιαν υπέροχη ψαρόσουπα.

Παιδιά στην ψαρόβαρκα φωτ:vasoallagianni

Μια φορά, μπαίνοντας ξαφνικά στην καλύβα των γονιών μου, τους είδα να χαριεντίζονται ερωτικά. Τούτο και πολλά άλλα παρόμοια ή όχι που θα μπορούσαν να αναφερθούν, συνθέτουν την εικόνα και συμβάλλουν στο να γίνει αντιληπτός ο ελεύθερος και πολύ ανθρώπινος τρόπος που περνούσαμε τα καλοκαίρια στο Ζίκι.

Τί εποχές ανεμελιάς!

Πόρτο Ράφτη. Στο κέντρο διακρίνεται η παραλιακή περιοχή Ζίκι

Βρίσκαμε συνεχώς τρόπους για παιχνίδι, δεν έμενε ούτε στιγμή κενό χρόνου. Πηγαίναμε στο λιμάνι ( Πόρτο Ράφτη) και χαζεύαμε τα καΐκια , ψαρεύαμε, πηγαίναμε εκδρομές και τα μεσημέρια "Τα Μυστικά του Βάλτου". Στο λιμάνι όταν ξεφόρτωναν πεπόνια και καρπούζια από τα καΐκια, με τον γνωστό τρόπο που ο ένας ναυτικός πετάει το καρπούζι μέσα απ'τό καΐκι στον άλλο που βρίσκεται έξω στο μόλο, εμείς παραμονεύαμε πότε θα γίνει κάποια στραβή και θα πέσει κάνα καρπούζι ή πεπόνι  κάτω στο μόλο ή στη θάλασσα να το πάρουμε να το φάμε.


Τα ιππήλατα τραμ

Στο Νέο Φάληρο, στην Αγορά, έμενε μια αδελφή της μάνας μας, η Θεία Παναγιωτίτσα, με τον άντρα της το θείο Γιάγκο τον Κοντσιλέλο. Έμεναν σένα ιδιόκτητο τριώροφο νεοκλασικό σπίτι πάνω στον κεντρικό δρόμο, στη σημερινή Λεωφόρο Ειρήνης. Οι Κοντσιλέλοι δεν είχαν αποκτήσει παιδιά και εμείς, τα τρία ανίψια τους, αναπληρώναμε αυτό το κενό. Ο μπάρμπας μας ο Γιάγκος καταγόταν από το Νούτσοβρο, το σημερινό Ψηλό Χωριό που βρίσκεται στα Βαρδούσια. Εγώ τον θυμάμαι στα εξηνταπέντε του ως μεγαλογαλατά. Στη ζωή του όμως είχε κάνει πολλές δουλειές. Μια από αυτές που μας είχε κάνει μεγάλη εντύπωση ήταν τα ιππήλατα τραμ. Μας έλεγε ότι μαζί με τον συγχωριανό του το Μάλλιο στις αρχές του αιώνα είχαν ένα ιππήλατο τραμ στη Γραμμή Μοναστηράκι- Σύνταγμα.

Ιππήλατο τραμ

Στο ισόγειο του παραπάνω οικοδομήματος υπήρχε ένα Γαλακτοπωλείο-Ζαχαροπλαστείο κάπου 120 τετραγωνικά και από πίσω από το μαγαζί υπήρχαν μεγάλοι βοηθητικοί χώροι-εργαστήρια, όπου παράγονταν όλα τα γαλακτοκομικά προϊόντα, γιαούρτια, ρυζόγαλα, κρέμες και βούτυρο. Στην αυλή στο βάθος του οικοπέδου είχε στάβλους για τα άλογα και υπόστεγα για τα φαϊτράκια, με τα οποία έκανε διανομή των προϊόντων του στο Νέο Φάληρο και το Μοσχάτο. Όλο αυτό το συγκρότημα είχε οικοδομηθεί σένα οικόπεδο ενάμιση στρέμμα περίπου.

Φαϊτράκι


Στο ντουλάπι έπηζαν σιγά-σιγά τα γιαούρτια

Εγώ και ο αδελφός μου τους κάναμε μεγάλες σκανδαλιές. Μια από αυτές ήταν η εξής: Τότε για να γίνουν τα γιαούρτια βράζανε πρώτα το γάλα σε μεγάλα χάλκινα καζάνια και για να μην "πιάνει" το γάλα στον πάτο του καζανιού το ανακατεύανε με ένα χοντρό κοτσάνι από φοίνικα. Στη συνέχεια γεμίζανε τους πήλινους κεσέδες, που ήσαν τοποθετημένοι μέσα στην πήκτρα, ένα ξύλινο ντουλάπι, ρίχνανε την πιτιά και με τη βοήθεια της θερμότητας από την ανθρακιά, που έβαζαν μέσα στο ντουλάπι, έπηζαν σιγά-σιγά τα γιαούρτια. Στην αρχή έπηζε η πέτσα και αργότερα το υπόλοιπο γιαούρτι από κάτω. Εμείς λοιπόν, μόλις έπηζε η πέτσα την σκίζαμε λίγο με τα δόντια μας και ρουφάγαμε το από κάτω άπηχτο ακόμη γιαούρτι. Έτσι, αν και ο κεσές ήταν άδειος, η πέτσα έμενε στη θέση της, ο κεσές δε έμοιαζε άθικτος. Ο μπάρμπα Γιάννης ανυποψίαστος βέβαια πουλούσε μαζί με τα καλά γιαούρτια και τους πειραγμένους κεσέδες. Φανταστείτε τώρα τις σκηνές που εκτυλίσσονταν, όταν την άλλη μέρα ερχόντουσαν οι πελάτες και παραπονιόντουσαν. Και η κακομοίρα η θεία μας να μπαίνει πάντα στη μέση για να ηρεμήσουν τα πράγματα.
Άλλες φορές πάλι ανεβαίναμε πάνω στα μαρμάρινα τραπέζια του μαγαζιού και πηδάγαμε από τραπέζι σε τραπέζι παίζοντας κυνηγητό!
Πολλές φορές ανεβαίναμε και μείς πάνω στα φαϊτράκια που έκαναν διανομή κατ'οίκον και πηγαίναμε βόλτα στο Νέο Φάληρο και το Μοσχάτο.


Ο πατήρ Ευγένιος στη Ζωοδόχο Πηγή

Ο μπάρμπα Γιάννης ήταν άνθρωπος της εκκλησίας. Μολαταύτα όταν ερχόντουσαν οι περίοδοι της νηστείας, Μεγάλη Βδομάδα, Χριστούγεννα κ.λπ., ήταν να τον πιάσεις από τη μύτη να σκάσει. Τις περιόδους αυτές ο κόσμος νήστευε και δεν έτρωγε γαλακτοκομικά προϊόντα και επομένως οι εισπράξεις μειωνόντουσαν σημαντικά.

Για μένα ο μπάρμπα Γιάννης ήταν μια μοναδική και ευτυχής περίπτωση. Εξαιτίας του γνώρισα τον πατέρα Ευγένιο, έναν αγιορείτη ιερέα που λειτουργούσε στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής στα Ταμπούρια του Πειραιά. Ο πατήρ Ευγένιος ήταν ένας πυρήνας που ακτινοβολούσε πνευματικότητα. Κάθε κουβέντα του ήταν και ένα διαμάντι της σκέψης. Καταγόταν από την Κορυτσά, είχε σπουδάσει μαθηματικά και είχε μονάσει για χρόνια στη Μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους. Ήταν ένας γκουρού. Όταν κοιμήθηκε οι περί αυτόν βρήκαν να φοράει γύρω από τις κνήμες του βαρίδια, για να παιδεύει το σώμα και να δυναμώνει έτσι το πνεύμα του.

Ο π. Ευγένιος ήξερε καλά βυζαντινή μουσική. Έτσι ήμασταν εγώ και ο αδελφός μου προσφιλείς του. Πηγαίναμε και ψέλναμε στις αγρυπνίες που έκανε. Μετά που ψέλναμε το Άξιον Εστίν έβγαινε από την Ωραία Πύλη και έβαζε στις παλάμες μας από ένα τάληρο σε ανάμνηση του γεγονότος, που, σύμφωνα με την αγιορείτικη παράδοση, θέλει την Παναγία να εμφανίζεται την ώρα που ο μαΐστωρ Ιωάννης Κουκουζέλης έψελνε το Άξιον Εστίν και να του βάζει στην παλάμη του ( εν τη δρακί αυτού ) ένα τάλαντο.

Η θέα του Σαρωνικού από την ταράτσα,
φωτ: pireorama

Αγρυπνίες ο π. Ευγένιος έκανε το καλοκαίρι συνήθως και στο εκκλησάκι που ήταν στην ταράτσα του σπιτιού της Δαμάλα στην Καστέλα. Ήταν ένα όνειρο εκεί πάνω με την πανσέληνο να λαμπιρίζει πάνω στο Σαρωνικό

Ήμουν παιδί χωρίς ιδιαίτερες εμπειρίες για την αρχιτεκτονική. Όμως η Ζωοδόχος Πηγή με γέμιζε και μου δημιουργούσε ενδιαφέρον και κατάνυξη. Ίσως μέσα μου να έκαιγε μια μικρή φλόγα από ό,τι άκουγα και έβλεπα στου Πικιώνη. Η Ζωοδόχος Πηγή είναι ένας χώρος, που έχει δημιουργηθεί από λαϊκούς τεχνίτες χωρίς την παρέμβαση αρχιτέκτονα. Δεν είναι ένας χώρος όπως οι άλλοι ναοί, π.χ. η Ομορφοκκλησιά στου Βεΐκου στο Γαλάτσι. Είναι ένας χώρος, που με την πρωτότυπη διάταξη και τις αναλογίες του σου εμπνέει το θρησκευτικό αίσθημα και σου προκαλεί δέος και θαυμασμό.

Η διάταξη της κάτοψης του ναού έχει ως εξής:

Κάτοψη και Τομή Ζωοδόχου Πηγής

Ο ναός βρίσκεται στο πίσω μέρος, στον ακάλυπτο χώρο μιας διώροφης οικοδομής. Η πόρτα εισόδου στο ναό βρίσκεται πάνω στο δρόμο και για να φτάσεις στον κυρίως ναό πρέπει να διανύσεις ένα μακρύ διάδρομο που έχει μήκος 18μ και πλάτος 2,5μ. περίπου και κατεύθυνση από νότο προς βορρά. Αριστερά, μόλις περάσεις το κατώφλι, είναι το παγκάρι με τα κεριά, κατά μήκος δε του διαδρόμου υπάρχουν μερικά στασίδια, από τα οποία δεν έχεις ορατότητα προς το Ιερό και το κέντρο του ναού, έχεις μόνο ηχητική επαφή. Ο διάδρομος αυτός, που λειτουργεί και ως πεδίο ψυχικής προετοιμασίας, συναντάει και ενώνεται χωρίς πόρτα με το χώρο του κυρίως ναού στην περιοχή της νοτιοδυτικής γωνίας του εξώστη-λότζα, που στην κάτοψη έχει μορφή γωνιακή και εφάπτεται στη δυτική και τη νότια πλευρά του κεντρικού χώρου του ναού. Ο διάδρομος εισόδου και ο εξώστης-λότζα βρίσκονται στην ίδια στάθμη. Στη βορινή και την ανατολική πλευρά του κυρίως ναού δεν υπάρχει εξώστης-λότζα. Ο αριστερός τοίχος του διαδρόμου συνεχίζεται και εξελίσσεται σε δυτικό τοίχο-όριο του εξώστη -λότζα και του ναού. Ο κεντρικός χώρος του ναού έχει διαστάσεις 12,00×12,00 μ. περίπου και καλύπτεται με τετράριχτη στέγη. Αν ορίσουμε ως στάθμη του δαπέδου του διαδρόμου και του εξώστη-λότζα το ±0,00 μ., τότε η στάθμη του δαπέδου του κεντρικού χώρου βρίσκεται στο -2,50 μ. Στη ΒΑ γωνία του κεντρικού χώρου (στάθμη -2,50)  βρίσκεται μια σπηλιά που αποτελεί και το Ιερό Βήμα του ναού, δηλ. οι τοίχοι και η οροφή του Ιερού είναι οι φυσικοί βράχοι. Στο βάθος της σπηλιάς υπάρχει μια πηγή νερού. Εμπρός από την πηγή έχει κατασκευαστεί η Αγία Τράπεζα. Είναι φανερό, ότι εξαιτίας της πηγής αυτής ο ναός είναι αφιερωμένος στη Ζωοδόχο Πηγή. Στα δύο άκρα των κεραιών του Γ του εξώστη-λότζα υπάρχουν δύο σκάλες που συνδέουν το κεντρικό χώρο ( -2,50 ) με τον εξώστη-λότζα και την είσοδο του ναού (±0,00 ). Στους τοίχους του κεντρικού χώρου και του εξώστη-λότζα έχουν τοποθετηθεί στασίδια. Είναι ο ναός αυτός ένας υπέροχος λαϊκής αρχιτεκτονικής χώρος.

Εδώ έχουν γίνει αγρυπνίες και ψαλσίματα που είχες την αίσθηση, ότι τα πάντα είχαν εξαϋλωθεί και δεν πατούσες στη γη.

Στη Ζωοδόχο Πηγή λειτουργούσε ο π. Ευγένιος που ανέφερα πιο πάνω. Ο π. Ευγένιος ήταν φιλακόλουθος και φιλόμουσος, κάτι ανάμεσα σε Παπαδιαμάντη και Πικιώνη.

Θυμάμαι ότι για να αναγνώσει το Ευαγγέλιο ανέβαινε στο τελευταίο σκαλοπάτι της δυτικής σκάλας για να ακούγεται και να είναι ορατός και από τον κεντρικό χώρο και από τον εξώστη-λότζα. Δεν θυμάμαι να έκανε αυτά τα ανούσια κηρύγματα, τα γεμάτα βερμπαλισμό και συνθήματα που κάνουν συνήθως οι ιεροκήρυκες. Διάβαζε σταθερά και ευανάγνωστα το Ευαγγέλιο και, όπου κάποια περικοπή ήταν δυσνόητη από τους απλούς εκκλησιαζόμενους, διέκοπτε την ανάγνωση και μένα ύφος που ήταν σα να τά'λεγε στον εαυτό του, σα να συνομιλούσε με τον Ευαγγελιστή, ερμήνευε και σχολίαζε εκείνα τα δυσνόητα σημεία της ευαγγελικής περικοπής και μετά συνέχιζε την ανάγνωση.

Τί εμπνευσμένη και σύγχρονη άποψη. Άμεση και κατευθείαν επικοινωνία με το εκκλησίασμα!

Αργότερα, όταν σπούδασα τη θεσπέσια Αρχιτεκτονική και άρχισα να ερμηνεύω τις εμπειρίες και τα βιώματα της ζωής μου μέσα από το πνευματικό φίλτρο, που η αρχιτεκτονική σου δίνει τη δυνατότητα να αναπτύξεις, όλο και περισσότερο εμπέδωνα την αξία του χώρου αυτού. Ήταν σα να ανακάλυπτα ξανά και ξανά την ανεκτίμητη αξία του σπιτιού με τα γλυπτά του Ροδάκη στην Αίγινα, της μονολιθικής μαρμάρινης Αγια-Τράπεζας του Αη- Αντώνη στη Μάρπησσα στην Πάρο, η οποία φέρεται πάνω σένα θεόρατο αρχαίο κυκλαδικό κιονόκρανο, των πήλινων αλόγων του Μυγδαληνού, του λαϊκού κεραμίστα της Κοκκινιάς, των διαχρονικών μορφών στις φιγούρες του Καραγκιόζη κ.λπ.

Σπίτι Ροδάκη, Αίγινα.   Αρχείο Δ. Πικιώνη ΑΝΑ Μουσείο Μπενάκη

 Αγ. Αντώνιος, Μάρπησσα, Πάρος


Δ.Μυγδαληνός: Μ. Αλέξανδρος  /  Κενταυρος
φωτ: Αρχείο καλλιτέχνη

Στην Αγορά του Ν.Φαλήρου γιόρταζαν κάθε χρόνο στις 4 Αυγούστου τη δικτατορία του Μεταξά και το γαλακτο-ζαχαροπλαστείο του μπάρμπα Γιάννη ήταν στην πρώτη γραμμή του εορτασμού. Εγώ βέβαια ούτε που χαμπάριζα το τι ακριβώς συνέβαινε. Δεν ήμουν στην ΕΟΝ και δεν είχα ζήσει από κοντά τα της 4ης Αυγούστου.


Στην Πλαζ με τις καμπίνες του Ν. Φαλήρου,

Με τη θεία μας και τη μάνα μας πηγαίναμε για θαλάσσιο μπάνιο στην Πλαζ με τις καμπίνες του Ν. Φαλήρου, στα περιβόητα bains mixtes. Η διάταξη της Πλαζ είχε ως εξής. Υπήρχαν δύο εξέδρες με πλάτος 4-5μ. διατεταγμένες κάθετα στη γραμμή της παραλίας, μία για τους άνδρες και μία για τις γυναίκες. Οι εξέδρες ήσαν από τάβλες ξύλινες, που φέρονταν πάνω σε ένα μαντεμένιο σκελετό με κολώνες θεμελιωμένες στο βυθό της θάλασσας. Πάνω σ'αυτές τις εξέδρες ήσαν κατασκευασμένες πάλι από ξύλο οι καμπίνες, όπου άλλαζες το μαγιό σου. Από τις εξέδρες κατέβαινες με σκάλες και βουτούσες στη θάλασσα.

Bains Mixtes. Γενική άποψη 
φωτ: notia.gr             

 Bains Mixtes. Οι καμπίνες

Είναι άξιο να αναφερθεί ότι δράσεις ψυχαγωγίας υπήρχαν σε όλο το μήκος της παραλιακής ζώνης. Οι κυριότεροι πόλοι ήσαν το ξενοδοχείο Ακταίον, το θερινό θέατρο και το ξενοδοχείο" Φάληρον" (του Παπά). Το ξενοδοχείο του Παπά διέθετε και μικρή ορχήστρα που έπαιζε κλασσική και ελαφρά χορευτική μουσική. Ενδιαφέρον είναι ότι είχα την τύχη να απολαύσω αρκετές φορές την ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Μανώλη Καλομοίρη.

Ξενοδοχείο Ακταίον, στο Φάληρον
φωτ: NeoclasscalGreece.blogspot.gr

Το Μέγα Ξενοδοχείο στο Φάληρον (του Παππά)

Στο Ν. Φάληρο πηγαίναμε με τον Ηλεκτρικό Σιδηρόδρομο. Επιβιβαζόμασταν στο τέρμα Πατησίων, στο σταθμό της Αγίας Βαρβάρας και αποβιβαζόμασταν στο σταθμό του Ν. Φαλήρου, στο γήπεδο Καραϊσκάκη.

Στο Ν. Φάληρο κατοικούσαν πολλοί Λευκορώσοι, που είχαν εγκαταλείψει τη Ρωσία το 1918-1919. Ο μπαρμπα Γιάννης είχε νοικιάσει δύο διαμερίσματα σε Λευκορώσους και εμείς είχαμε φιλικές σχέσεις μαζί τους. Αργότερα σε πολλές μελέτες συνεργάτης μου ήταν ο Σάνια Κιρπότιν, πολιτικός μηχανικός και πολλές φορές συζητούσαμε ιστορίες από τις επαφές μου με τους συμπατριώτες του.

Το Θερινό Θέατρο στο Φάληρο

Κολυμβήτρια, 
φωτ: aina fest.wordpress.com

κολυμβήτρια φωτ: greece-is.com


Συνεχίζεται...

Χορωδία Αθηνών

Στα χρόνια του Γυμνασίου το ενδιαφέρον μου για τη μουσική έγινε πιο μεγάλο, τόσο για τη βυζαντινή όσο και για τη δυτική μουσική. Είχα αρχίσει να παίρνω μαθήματα πιάνου και να συνθέτω μουσική για τραγούδι. Οι δύο πρώτες μου συνθέσεις ήσαν η "Τρελή Χαρά" σε στίχους του Ι. Γρυπάρη και το λαϊκό νανούρισμα" Ύπνε που παίρνεις τα μικρά". Πιάνο και σολφέζ έκανα με τον Γ. Υφαντίδη, τον καθηγητή μου Ωδικής στο Γυμνάσιο.

Το 1952 ύστερα από audition με προσέλαβαν στο χορό της μητρόπολης των Αθηνών. Πρωτοψάλτης ήταν τότε ο Σπύρος Περιστέρης, τον οποίο είχα κάποια χρονιά καθηγητή Ωδικής και αυτόν. Κάποια μέρα μας λέει ο Περιστέρης, ότι του ζήτησε ο Φιλοκτήτης Οικονομίδης, που ήταν διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας και της Χορωδίας Αθηνών, να πάμε οι χορωδοί του χορού της Μητρόπολης να ενισχύσουμε τη Χορωδία Αθηνών, η οποία είχε προγραμματίσει να παρουσιάσει μαζί με την Κρατική Ορχήστρα το Μεσσία του Χαίντελ και την 9η Συμφωνία του Μπετόβεν. Έτσι και έγινε.

Φιλοκτήτης Οικονομίδης φωτ: elia.org.gr

Ηρώδειο, Ο Φιλοκτήτης Οικονομίδης διευθύνει τη Συμφωνική Ορχήστρα και τη Χορωδία Αθηνών.
φωτ. rizospastis.gr

Η περίοδος αυτή ήταν μια από τις πιο ευτυχείς της ζωής μου. Πήγαμε στην πρόβα. Η Χορωδία Αθηνών στεγαζόταν τότε σένα νεοκλασικό κτίριο στην οδό Μπενάκη 5, στο κέντρο της Αθήνας. Στη χορωδία συμμετείχαν μουσικοί από διάφορα μουσικά σύνολα, αλλά και άλλοι επώνυμοι μουσικοί, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Γιώργος Τσουγιόπουλος, ο Γιάννης Ιωαννίδης κ.ά. Ο Μίκης χρωστάει πολλά στον Οικονομίδη. Το Μίκη και εμένα ο Οικονομίδης μας είχε βάλει στην πρώτη σειρά και πλάι-πλάι, γιατί ξέραμε καλό σολφέζ και θα μπορούσαμε έτσι να παρασύρουμε εκείνους που ξέρανε λιγότερο.

Γιάννης Ιωαννίδης φωτ: onassis.org

φωτ: YouTube.com

Ηρώδειο. Ορχήστρα Φεστιβάλ Ραβέννας. Σολίστ & Χορωδία. Ρ.Μούτι. 9η Συμφωνία του Μπετόβεν
φωτ: tanea.gr

Η συμμετοχή μου στη Χορωδία Αθηνών ήταν ένα πολύ μεγάλο μάθημα για μένα. Δεν ήταν μόνο η αισθητική απόλαυση της εκμάθησης και της ερμηνείας των σημαντικών χορωδιακών έργων του ρεπερτορίου της δυτικής μουσικής, αλλά και άσκηση στην πειθαρχία, που είναι απαραίτητη στην ομαδική εργασία καθώς και ύψιστη αρετή για τη ζωή του ανθρώπου. Έχω συμμετάσχει σε αρκετές χορωδίες, είτε ως χορωδός είτε ως μονωδός. Όμως εδώ ήταν μια ολοκληρωμένη συμμετοχή σένα σύνολο με σολίστ και συμφωνική ορχήστρα, πράγμα που απαιτούσε περισσότερη προσπάθεια και μεγαλύτερη ένταση.

Κρατική Ορχήστρα και USIS

Η συμμετοχή μου στη Χορωδία Αθηνών έγινε αιτία να βαθύνω τη γνώση μου στη μουσική. Στην οδό Σταδίου υπήρχε εκείνο τον καιρό (1953-55) η USIS ( United States Information Service ), η οποία διέθετε μια μεγάλη δανειστική δισκοθήκη. Υπήρχε μάλιστα η δυνατότητα μαζί με τους δίσκους να δανείζεται κανείς και τις αντίστοιχες παρτιτούρες των έργων, που περιείχαν οι δίσκοι. Εντωμεταξύ, οι γνωριμίες που είχα κάνει με το προσωπικό και τους μουσικούς της Κρατικής Ορχήστρας, μου έδιναν την ευχέρεια να παρακολουθώ τις πρόβες της ορχήστρας. Δανειζόμουνα, λοιπόν, από την USIS τους δίσκους και τις παρτιτούρες για τα έργα που επρόκειτο να εκτελεστούν στην κυριακάτικη τότε συναυλία, άκουγα και μελετούσα στο σπίτι τα έργα και μετά πήγαινα στον Ορφέα και παρακολουθούσα την πρόβα έχοντας μπροστά μου τις παρτιτούρες των έργων. Εκτός από το βάθεμα της γνώσης η παρακολούθηση της πρόβας μου καλλιέργησε την ικανότητα να ξεχωρίζω κατά την εκτέλεση τις διάφορες ομάδες των οργάνων και να αντιλαμβάνομαι έτσι την ενορχηστρική δομή των έργων. Είχα την ευκαιρία να ακούσω τις αναλύσεις διάφορων μουσικών έργων από πολλούς μαέστρους, όπως τους έλληνες Μητρόπουλο, Βαρβαγιάννη, Λυκούδη, Οικονομίδη, Παρίδη, Δημητριάδη και τους ξένους Jochum, Baud Bovy κ.α.

Δημήτρης Μητρόπουλος φωτ: imerodromos.gr

Τζίνα Μπαχαουερ και Θεόδωρος Βαρβαγιάννης φωτ: docpayer.gr

Αρτούρος Ρουμπιστάιν και Ανδρέας Παρίδης φωτ: docpayer.gr

Οδυσσέας Δημητριάδης φωτ: rizispastis.gr

Eu. Jochum φωτ: warnerclassics.com

Samuel Baud-Bovy φωτ: kpaidia.karpathos.net


Δημήτρης Μητρόπουλος, Φιλαρμονική Ν.Υόρκης

Το παρακάτω περιστατικό είναι αποτέλεσμα της γνωριμίας μου με τους κλητήρες της Κρατικής Ορχήστρας. Τον Οκτώβριο του 1955 είχε έλθει στην Αθήνα για μια συναυλία ο Δημήτρης Μητρόπουλος με τη Φιλαρμονική της Ν. Υόρκης. Η συναυλία είχε προγραμματιστεί να δοθεί στο Ηρώδειο. Όμως την ημέρα εκείνη έβρεχε καταρρακτωδώς και η συναυλία δόθηκε στον Ορφέα, στην αίθουσα που έδινε τις συναυλίες της η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών. Ο Ορφέας όμως διέθετε τις μισές θέσεις από το Ηρώδειο. Αναγκαστικά, λοιπόν, τα εισιτήρια για τα "βραχάκια", όπως ήταν και το δικό μου, ακυρώθηκαν. Χάρη στη γνωριμία μου με τους κλητήρες του Ορφέα, που ανέφερα πιο πάνω, μπήκα από την πλαϊνή πόρτα και παρακολούθησα αυτήν την αξέχαστη συναυλία.

Σχετικά με τη συμμετοχή μου στη Χορωδία Αθηνών αναφέρω δύο χαρακτηριστικά περιστατικά ακόμη. Στην εισαγωγή του 4ου μέρους της 9ης Συμφωνίας του Μπετόβεν και λίγο πριν μπει ο μπάσος (σολίστ), τα κόντρα μπάσα παίζουν μια πολύ ωραία και μελωδική σκάλα. Οι τενόροι της χορωδίας στους οποίους ανήκα και εγώ κάθονταν ακριβώς πίσω από τα κόντρα μπάσα. Κατά την εκτέλεση της Συμφωνίας, λόγω που μου άρεσε πολύ αυτή η σκάλα, είχα απορροφηθεί από τα μπάσα και δεν πρόσεχα τον Οικονομίδη, οπότε αυτός το αντιλήφτηκε και για να μου τραβήξει την προσοχή, δεδομένου ότι σε λίγο θα έμπαινε η χορωδία, κτύπησε τη μπαγκέτα στο αναλόγιό του και μου έριξε και μιαν άγρια ματιά. Το δεύτερο έχει να κάνει με το Πολυτεχνείο. Στα χρόνια των σπουδών μου οι σπουδαστές περνούσαν πολύ χρόνο εκεί, γιατί δουλεύανε τις εργασίες τους μέσα στα Σχεδιαστήρια της Σχολής.

E.M.Πολυτεχνείο φωτ: ελculture.gr

ΕΜΠ, Κτήριο Αβέρωφ φωτ: hmae.gr

Εγώ, που εκείνη την εποχή βρισκόμουνα κάτω από την επήρεια και το διονυσιασμό της μουσικής του Μπετόβεν, δουλεύοντας τα θέματά μου τραγουδούσα συνεχώς την Ενάτη. Φαίνεται όμως πως το είχα παρακάνει, οπότε σε κάποια στιγμή που υπήρχε μεγάλη ένταση για να παραδώσουμε κάποια εργασία, εκεί κατά μεσάνυχτα, ακούστηκε η αγανακτισμένη και βροντερή φωνή του συμφοιτητή μου Αλέξανδρου Παπαγεωργίου-Βενετά: " Σταμάτα επιτέλους ρε λατέρνα της Ενάτης".


Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς 
 φωτ: papageorgiou-venetas.gr


Το μαγαζάκι με ζωντανή μουσική


Γυρίζω πάλι πίσω το χρόνο. Όπως έχω αναφέρει πιο πάνω κολλητά με το σπίτι μας ο πατέρας μου είχε κατασκευάσει ένα μαγαζάκι, που στην Κατοχή λειτουργούσε ως ψιλικατζίδικο.

Μετά την Κατοχή το μαγαζάκι έγινε στέκι της παρέας του πατέρα μου και αργότερα χώρος απομόνωσης και μελέτης του αδελφού μου και δικός μου. Ένα βράδυ, εκεί που ο πατέρας μου και η παρέα του τα κουτσόπινε και είχαν έλθει στο τσακίρ κέφι, πλημμύρισε το μαγαζάκι από ψαλμωδίες. Η παρέα τα έχασε και όταν συνειδητοποίησαν το τι ακριβώς είχε συμβεί επικράτησε μεγάλη θυμηδία. Τι είχε συμβεί. Χωρίς να αντιληφθεί κανείς τίποτα είχαμε ανοίξει μια τρύπα ψηλά στον πίσω τοίχο του μαγαζακιού, εκεί είχαμε εφαρμόσει ένα μεγάλο χωνί του μούστου (διάμετρος πάνω έδρας χωνιού περίπου 40 εκ.) που έβλεπε προς τα μέσα του χώρου, είχαμε συνδέσει στο πίσω μέρος του χωνιού-προς τα έξω- ένα σωλήνα διαμέτρου περίπου 5 εκ.- και στη συνέχεια είχαμε περάσει το σωλήνα από το παράθυρο μέσα στο διπλανό χώρο, το σαλόνι του σπιτιού. Το βράδυ που ο πατέρας μας είχε μαζέψει του φίλους του και τα κουτσοπίνανε, την ώρα που είχαν έλθει στο τσακίρ κέφι, όπως προείπα, εγώ και αδελφός μου, αφού πρώτα αναγγείλαμε με φωνή εκφωνητή ραδιοφώνου, ότι θα ακούσουμε τον πρωτοψάλτη της Μητρόπολης, αρχίσαμε να ψέλνουμε. Το τι έγινε μέσ'το καπηλειό δεν περιγράφεται. Μετά την πρώτη έκπληξη, την αρχική ευχαρίστηση και την ικανοποίηση για το ωραίο ψάλσιμο, ήλθε η οργή του πατέρα μας. Θεώρησε την ενέργειά μας προσβλητική για τους φίλους του και για κείνον και την άλλη μέρα βέβαια μας έδωσε ένα γερό ξύλο.


Ο Φρέντυ, ο Μακ και το τεθωρακισμένο

Όπως έχω ήδη αναφέρει μετά την Κατοχή είχαμε πιάσει φιλία με τους Άγγλους στρατιώτες, που είχαν εγκατασταθεί σε κτίρια της γειτονιάς μας. Δεν χωράει αμφιβολία πως η φιλία αυτή είχε να κάνει με το κρασί, το οποίο έτρεχε άφθονο στο σπιτικό μας. Μια φορά, λοιπόν, εμφανιστήκαμε να φιγουράρουμε εγώ και ο Τάσος ο Πικιώνης πάνω σένα τεθωρακισμένο αυτοκίνητο μαζί με τον Τζάκ και τον Φρέντυ, που πήγαιναν να πάρουν τρόφιμα και άλλα χρειαζούμενα από το κεντρικό κατάστημά ανεφοδιασμού της Φρουράς, που βρισκόταν στο κτίριο του πρώην κομμωτηρίου Χαμαράκη, στην οδό Πανεπιστημίου απέναντι από το Rex. Την ώρα που διασχίζαμε την οδό Πατησίων, κάπου στις δύο με τρείς το μεσημέρι, πήγαιναν στο Η' Γυμνάσιο τα κορίτσια. Συνέπεια αυτής της συμπόρευσης ήσαν το κόρδωμα και η επίδειξη που κάναμε καμαρώνοντας πάνω στο τεθωρακισμένο όχημα των Άγγλων.

Τεθωρακισμένο όχημα φωτ: google.com

Οι Κυριακάτικες συνάξεις και οι εξορμήσεις στα ξωκκλήσια

Στα τελευταία χρόνια του Γυμνασίου (Λυκείου) αλλά και αργότερα την περίοδο που ήμουνα σπουδαστής, ήταν καθιερωμένο σχεδόν κάθε Κυριακή απόγευμα να συγκεντρωνόμαστε στο σπίτι του Φώτη Κόντογλου, όπου μιλάγαμε για πνευματικά θέματα, όπως συνήθιζε να λέει. Μιλάγαμε! Μίλαγε ο Κόντογλου καθισμένος σταυροπόδι πάνω σένα φαρδύ ντιβάνι και 'μεις ακούγαμε. Άντε να κάναμε μερικές ερωτήσεις και παρατηρήσεις. Σπουδαίο κυριακάτικο σεμινάριο. Εκεί έρχονταν αρκετοί φίλοι του Κόντογλου ,ο Μόραλης, ο Τσιρόπουλος, ο Πάσχος, ο Παπαδημητρίου κ.α.

Κατοικία Φώτη Κόντογλου φωτ: el-wikipedia.org

Αυτοπροσωπογραφίες Κόντογλου φωτ: theprssroom.gr

Πολλές Κυριακές πάλι μαζί με τον εκδότη του Κόντογλου, τον Αλέκο Παπαδημητρίου, επισκεπτόμασταν τα εξωκκλήσια της Αττικής και μετά καταλήγαμε σε κάποιο ταβερνάκι για το κυριακάτικο γεύμα. Κύριος πάντα μπροστάρης ομιλητής ήταν ο Κόντογλου. Μιλούσε για τα μεγαλεία του ελληνισμού και του Βυζαντίου, ερμήνευε τις αγιογραφίες, τακτικά δε διαβάζαμε εκκλησιαστικά κείμενα και ψέλναμε.

Στο Η' Γυμνάσιο είχα καθηγητή Ελληνικών το Ζάκκα. Ο Ζάκκας ήταν γεροντοπαλίκαρο και είχε μανία με τη δημοτική, την εθνική μας μουσική. Πολλές φορές λοιπόν αντί να κάνει το κανονικό μάθημα σήκωνε πεντέξι μαθητές και το ρίχναμε στο τραγούδι και στο χορό. Τι τσάμικα, τι καλαματιανά, τι συρτά. Ο Ζάκκας κυνηγούσε να πιάσει γκόμενα τη μάνα ενός συμμαθητή μας, που ήταν χήρα. Μια φορά, επειδή ο συμμαθητής αυτός έμενε στη γειτονιά μου, ο Ζάκκας μου έδωσε να της παραδώσω ένα γράμμα, που δήθεν αναφερόταν στην πρόοδο του γιού της, που δεν ήταν καλή. Όλοι όμως ξέραμε ότι το γράμμα είχε άλλο περιεχόμενο.

Σπόρτιγκ και εισαγωγικές Πολυτεχνείου

Στα δεκαπέντε μου γράφτηκα στον Σπόρτιγκ, το σύλλογο Basket Ball που ήταν στη γειτονιά μου. Ξεκίνησα στα τσικό και έπαιξα μέχρι τη δεύτερη ομάδα. Την εποχή εκείνη οι σύλλογοι δεν είχαν πόρους. Τις στολές μας και όλα τα απαιτούμενα τα αγοράζαμε με δικά μας χρήματα. Ο πατέρας- μου μου έκανε συνεχώς παραινέσεις. Πρόσεχε και πρόσεχε. Είναι σίγουρο ότι θα είχε περιπέσει στην αντίληψή του, ότι στον Σπόρτιγκ κυκλοφορούσαν ένα δυο τύποι, που συμπεριφέρονταν κάπως περίεργα, πιθανόν να ήσαν παιδεραστές. Το 1951 ήμουν στην όγδοη τάξη και είχα αρχίσει φροντιστήριο στου Λάζαρου του Θρουμουλόπουλου. Τα πράγματα είχαν αρχίσει να σφίγγουν. Ο χρόνος για διάβασμα δεν επαρκούσε. Το ημερήσιο πρόγραμμα είχε ως εξής:

08,00-13,00 Η' Γυμνάσιο ( Λύκειο )

13,30-15,00 Φαγητό

15,00-18,00 Διάβασμα για το φροντιστήριο

19,00-21,00 Φροντιστήριο

22,00-00,30 Διάβασμα για το Λύκειο

01,00-06,30 Ύπνος

Το διάβασμα για το Λύκειο το έκανα παρέα με το συμμαθητή μου Ίωνα Παρταλίδη, που τώρα είναι πολιτικός μηχανικός. Μέσα, λοιπόν, σαυτό το σφιχτό πρόγραμμα έμπαιναν εμβόλιμα οι προπονήσεις και οι αγώνες. Το 1951 που τελείωνα το Λύκειο έπαιζα βασικός στη 2η ομάδα. Μια μέρα λίγο πριν να κλείσουν τα σχολεία παίζαμε με τον Πειραϊκό. Ο αγώνας ήταν πολύ κρίσιμος, σχεδόν τελικός του πρωταθλήματος. Εγώ προσπαθούσα με άγχος να τα συνδυάσω όλα, Λύκειο, Φροντιστήριο και Ομάδα. Για να είμαι συνεπής με την ομάδα μου και τον κρίσιμο αγώνα που θα δίναμε το βράδυ, έφυγα από το φροντιστήριο πριν τελειώσει το μάθημα και τρέχοντας πήρα από την Ομόνοια το κίτρινο τραμ για να φτάσω έγκαιρα πριν τον αγώνα στο γήπεδο του Σπόρτιγκ. Είχα υπερένταση. Στη στάση Σωτηριάδου ετοιμάστηκα για να κατέβω πρώτος από τη μπροστινή πόρτα του τραμ. Με το που σταμάτησε το τραμ πηδάω έξω και ξεπετιέμαι μπρος από το σταματημένο τραμ για να περάσω στο απέναντι πεζοδρόμιο. Όμως εκείνη τη στιγμή ένας ασυνείδητος οδηγός, αντί να σταματήσει και να περιμένει να κατέβουν οι επιβάτες, προσπέρασε με το αυτοκίνητό του από την αριστερή πλευρά το τραμ, πράγμα που απαγορεύεται, και για ένα κλάσμα του δευτερολέπτου δεν έπεσε το αυτοκίνητο πάνω μου. Μολαταύτα εγώ, παρά το σόκ που έπαθα, συνέχισα τρέχοντας για φτάσω εγκαίρως στο γήπεδο. Μπαίνοντας στο γήπεδο με λίγη καθυστέρηση και παρότι ο αγώνας δεν είχε αρχίσει ακόμη, με περίμενε στην είσοδο ο πρόεδρος του Σπόρτιγκ και άρχισε να με επιπλήττει για την αργοπορία μου, εγώ δε με τελείως φυσικό τρόπο του εξηγούσα, ότι καθυστέρησα γιατί ήμουνα στο φροντιστήριο και μάλιστα είχα φύγει νωρίτερα προτού ολοκληρωθεί το μάθημα. Μολαταύτα εκείνος με οργισμένο τρόπο μου απάντησε " και τι με νοιάζει εμένα το φροντιστήριό σου. Εδώ η ομάδα καίγεται και συ μου μιλάς για φροντιστήρια". Εκείνη τη στιγμή αισθάνθηκα ικανοποίηση γιατί κατάλαβα, ότι ήμουν απαραίτητος και φούντωσε ο εγωϊσμός μου. Την ίδια στιγμή όμως ήλθαν στο μυαλό μου οι παραινέσεις του πατέρα μου " Βασίλη πρόσεχε. Οι διάφοροι παράγοντες των αθλητικών συλλόγων ενδιαφέρονται μόνο για τις επιτυχίες των ομάδων και όχι και για τις επιτυχίες και την καριέρα των παικτών". Εκείνη τη στιγμή ξύπνησε μέσα μου η φωνή της συνείδησής και κάνοντας μεταβολή γύρισα στο σπίτι μου. Μπάσκετ ξανάπαιξα το 1953 με την ομάδα του Πολυτεχνείου. Δύσκολη αλλά αναγκαία απόφαση. Έτσι επικεντρώθηκα στα μαθήματα του Λυκείου και του φροντιστηρίου και αν κρίνει κανείς από το αποτέλεσμα ήταν μια σωστή απόφαση. Το Σεπτέμβριο του 1951 μετά την απρόσμενη επιτυχία μου στις εισαγωγικές εξετάσεις-είχα πετύχει με την πρώτη- γράφτηκα στο 1ο έτος της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ.

Το παλιό γήπεδο του Σπόρτιγκ φωτ: aopf.gr

οι δύο αγάπες

Στη μέχρι τώρα ζωή μου φαίνεται πως δύο είναι οι μεγάλες μου αγάπες, η αρχιτεκτονική και η βυζαντινή μουσική.

Με ψυχική πίεση σκέπτομαι την ώρα, που δεν θα κάνω αρχιτεκτονική και την ώρα που δεν θα βγαίνει η φωνή μου και δεν θα μπορώ να ψάλω. Τώρα εν έτει 2015 που καθαρογράφεται στον κομπιούτερ το κείμενο αυτό, η μεν αρχιτεκτονική μου δεν ασκείται λόγω κρίσης ("οι αρχιτέκτονες και οι πόρνες κάνουν τη δουλειά τους με ξένα χρήματα" μας λέγανε στο Πολυτεχνείο "), η δε βυζαντινή μου μουσική θριαμβεύει.

Μητρόπολη Σπετσών φωτ: saronicmagazine.gr

Συρράκο φωτ: hellastrom.com

Στις 14 Σεπτεμβρίου, του Σταυρού, στο Λαιμό στις Πρέσπες και την Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου στις Σπέτσες έψαλα σαν το παλιό καλό καιρό στα νιάτα μου. Φωνή καθαρή και δυνατή. Η Τζένη η Μπαζού στις Σπέτσες μου είπε, πως η φωνή μου ακούγεται νεανική. Μιαν άλλη φορά, όπως έγραψα πιο πάνω, ψέλνοντας της Πεντηκοστής στο Συρράκο μου είπαν πως "κατέβασα αγγέλους" στην εκκλησία.

 Συνεχίζεται...





Τα χρόνια του Πολυτεχνείου

Στο Πολυτεχνείο ευτύχησα να έχω σπουδαίους δασκάλους. Εκτός από τον Πικιώνη, που ήταν εν δυνάμει δάσκαλός μου από παιδί, είχα δάσκαλους τους Μιχελή, Χατζηκυριάκο, Κρητικό, Ορλάνδο, Σώχο καθώς και τους Φατούρο, Συμεών, Τέτση, Εγγονόπουλο, Νικολάου κ.ά. Στην Αρχιτεκτονική Σχολή μπήκα το 1951 και πήρα Δίπλωμα το 1956. Για την αρχιτεκτονική μου εκπαίδευση σημαντικό ρόλο έπαιξε και το γεγονός ότι τα θέματα μας τα δουλεύαμε μέσα στο Πολυτεχνείο, στα δυο μεγάλα σχεδιαστήρια του 1ου ορόφου του κτηρίου Αβέρωφ, όπου μαζί με τους άλλους σπουδαστές του έτους μου δουλεύανε και σπουδαστές από τα άλλα έτη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να υπάρχει συνεχής επικοινωνία και ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των σπουδαστών των διάφορων τάξεων, που λειτουργούσαν ως ένα άλλο πεδίο εκμαθήσεως. Δουλεύαμε μέχρι αργά το βράδυ, καμιά φορά και μετά τα μεσάνυχτα. Δεν φεύγουν από το μυαλό μου εκείνα τα ανοιξιάτικα βράδια που, ενώ δουλεύαμε εντατικά για την παράδοση κάποιου θέματος, έμπαιναν από τα ανοιγμένα παράθυρα οι μυρωδιές από τις ανθισμένες νεραντζιές και οι μελωδίες από την ορχήστρα και τους τραγουδιστές του αναψυκτηρίου του κήπου του Αρχαιολογικού Μουσείου. Ξοδεύαμε πολύ χρόνο. Η αποτύπωση της αρχιτεκτονικής στο χαρτί-το σχέδιο- χρειάζεται περισσότερο χρόνο από εκείνη του λόγου -το κείμενο. Γι'αυτό πολλές φορές, για να προλάβουμε να παραδώσουμε τις εργασίες μας εγκαίρως, δουλεύαμε όλο το βράδυ.

Δ. Πικιώνης φωτ: timesnews.gr

Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας φωτ: timesnws.gr

Π. Μιχελής, φωτ: monipoli.gr / Α.Ορλάνδος φωτ: ierraodo.blogspot.
Α. Σώχος, φωτ: google.gr / Δ.Α.Φατούρος, φωτ: proinos-typos.gr
Ν. Εγγονόπουλος, φωτ: el-wikipedeia.org / Π.Τέτσης, φωτ: pemptousia.gr


Ν. Νικολάου φωτ: notowpress.gr

Κάποια χρονιά ο πρύτανης Κορωναίος, άνθρωπος πολύ συντηρητικός και ακραίων φρονημάτων, είχε απαγορεύσει να μένουν τα Σχεδιαστήρια ανοικτά κατά τη διάρκεια της νύχτας, επειδή είχε βρεθεί εκεί έκθετο ένα γυναικείο εσώρουχο. Στις έντεκα το βράδυ ερχόταν ο κλητήρας και κλείδωνε τις πόρτες. Εμείς όμως είχαμε ανάγκη να δουλέψουμε και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Κατά τις δέκα και μισή σταματούσαμε τη δουλειά, κλείναμε τα φώτα και κλειδωνόμαστε μέσα στα ντουλάπια που φυλάγαμε τα πράματά μας και αφού ερχόταν ο κλητήρας, έκανε έλεγχο και κλείδωνε τις πόρτες βγαίναμε έξω από τα ντουλάπια και συνεχίζαμε τη δουλεία μας μέχρι τα ξημερώματα.

Αίθριο Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. NTUA.gr
Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας φωτ: el.wikipedeia.com


Οι δύο τάσεις

Στη Σχολή υπήρχαν δύο τάσεις. Η πρώτη τάση που εκφραζόταν από τους καθηγητές Πικιώνη, Μιχελή, και Χατζηκυριάκο θεωρούσε ότι η ενασχόληση με την αρχιτεκτονική απαιτεί βαθύ προβληματισμό γύρω από το ιστορικό, το πολιτιστικό και το κοινωνικό γίγνεσθαι αυτού του τόπου, ενώ η δεύτερη τάση θεωρούσε ότι η αρχιτεκτονική είναι και αυτή ένα επάγγελμα και έδινε μικρή σημασία στο γεγονός, ότι η αρχιτεκτονική πάνω απ'όλα είναι ένα λειτούργημα. Εγώ βέβαια ανήκα στους σπουδαστές που ενστερνίζονταν την πρώτη τάση.

Στο μάθημα του Ελεύθερου Σχεδίου είχαμε καθηγητή τον Χατζηκυριάκο-Γκίκα. Ο Γκίκας παρακολουθούσε και διόρθωνε το σχέδιο των σπουδαστών με μεγάλο ενδιαφέρον και συγκέντρωση. Το μάθημα του Ελεύθερου Σχεδίου ήταν μια μυσταγωγία της σιωπής και της πνευματικής συνομιλίας με το έργο που σχεδιάζαμε καθώς και της εσωτερικής ανάλυσης που κάναμε γι'αυτό. Ο Γκίκας κοντά-συχνά έβγαινε από το σχεδιαστήριο για κάνα τσιγαράκι. Σε μια τέτοια στιγμή εμένα με έπιασε οίστρος και άρχισα να ψέλνω, ενώ συγχρόνως δούλευα και το θέμα. Όπως έψελνα λοιπόν ο Γκίκας επιστρέφοντας στο σχεδιαστήριο ήλθε και κάθισε πίσω μου, χωρίς εγώ να τον έχω αντιληφθεί. Όταν τον αντιλήφτηκα ταράχτηκα λίγο, αλλά εκείνος με παρότρυνε να συνεχίσω καθήμενος πίσω μου μέχρι να τελειώσει το μέλος. Αργότερα έμαθα, ότι ο Γκίκας ήταν από εκείνους, που αναγνώριζε την αξία της βυζαντινής και γενικότερα της ανατολικής μουσικής.


'Σπουδαστικός Κόσμος'

Στο πλαίσιο της ενασχόλησής μου με τη βυζαντινή μουσική στη διάρκεια των σπουδών μας στο ΕΜΠ δημιουργήσαμε ένα μικρό χορό βυζαντινής μουσικής από σπουδαστές. Ο χορός αυτός αποτελείτο από εμένα (χοράρχης), τον αδελφό μου Διονύση (σπουδαστή Μ-Η) και τον Νίκο Νεβέσκαλο (σπουδαστή Π-Μ) ως ψάλτες και από τρείς ακόμη σπουδαστές ως ισοκράτες. Η πιο σημαντική συναυλία, που δώσαμε με το χορό αυτό, ήταν η ηχογράφηση που έγινε το 1955 στα στούντιο της Ελληνικής Ραδιοφωνίας για την εκπομπή " Σπουδαστικός Κόσμος". Στη συναυλία αυτή ψάλλαμε Μέλη της Μ. Εβδομάδας. Το ιδιαίτερο και πολύ σημαντικό στοιχείο της εκπομπής αυτής ήταν, ότι τη συναυλία προλόγισε ο καθηγητής Δ. Πικιώνης (Το κείμενο αυτό με τίτλο " Σπουδαστικός Κόσμος" περιέχεται στο βιβλίο "Δ.Πικιώνης, ΚΕΙΜΕΝΑ, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, σελ. 121, Αθήνα 1985"). Αργότερα ο χορός αυτός εξελίχτηκε σε Εργαστήρι Μελέτης μελών της βυζαντινής μουσικής παλαιών υμνωδών, Μαθημάτων που συνήθως ψάλλονται στο Άγιο Όρος. Εκτός από μένα και τον αδελφό μου στο νέο χορό συμμετείχαν και άλλοι ομοϊδεάτες, δάσκαλοι κυρίως από διάφορες περιοχές της χώρας, οι οποίοι βρίσκονταν στην Αθήνα, με την ευκαιρία που συμμετείχαν σε διάφορα κυλιόμενα εκπαιδευτικά σεμινάρια.

Ζάππειον. Η είσοδος στους ραδιοθαλάμους φωτ: elia.gr

Ραδιοθάλαμος-Studio φωτ: nikosbarkas.gr

Αργότερα στη διάρκεια της στρατιωτικής μου θητείας βρέθηκα μαζί στο ίδιο γραφείο με τους αρχιτέκτονες Δ. Αντωνακάκη και Κ. Γκάρτζο, όπου πάλι μαζί με τον αδελφό μου είχαμε συγκροτήσει ένα μικρό χορό. Προϊόν αυτής της συνεργασίας είναι η ιστορική ηχογράφηση του ύμνου " Την γαρ σήν μήτραν " μέλος αρχαίο, που ψάλλεται στη λειτουργία του Μ. Βασιλείου αντί του Άξιον Εστί.


Η Ομάδα Μπάσκετ ΕΜΠ, η Ελβετία, ο Baud Bovy και η Λαμπινού

Το Πάσχα του 1953 ο καθηγητής Γυμναστικής του ΕΜΠ Πέτρος Θεοδωρακάκος μου ζήτησε να συμμετάσχω στην ομάδα μπάσκετ, με την οποία θα δίναμε φιλικούς αγώνες στην Ελβετία με τις αντίστοιχες ομάδες μπάσκετ του Πολυτεχνείου της Λωζάνης και του Πανεπιστήμιου της Γενεύης. Για την ενίσχυση του δυναμικού της ομάδας μάλιστα είχε καλέσει να συμμετάσχουν και οι αδελφοί Γιώργος και Αριστείδης Ρουμπάνης, γνωστοί διεθνείς παίκτες του Πανελλήνιου. Αφού συγκροτήθηκε η ομάδα και κάναμε και τις αναγκαίες προπονήσεις ήλθε η ώρα για το ταξίδι. Ξεκινήσαμε λοιπόν με πλοίο από τον Πειραιά για το Μπρίντιζι και από εκεί πήραμε το τρένο και φτάσαμε στη Λωζάνη. Στο βαγόνι που μπήκαμε, σε ορισμένες πόρτες των κουπέ το ενδεικτικό ταμπελάκι ήταν γυρισμένο στην ένδειξη occupato/occupe, που σημαίνει βέβαια κατειλημμένο (πιασμένο). Φαίνεται ότι ο Πέτρος, που δεν ήξερε ξένες γλώσσες, θα ρώτησε κάποιον και έμαθε τη σημασία αυτών των λέξεων Μετά από 2-3 ώρες ταξίδι, εκεί κάπου στη Ραβέννα, συνάντησα τον Πέτρο στο διάδρομο να κρατάει τη μέση του με τα δυο του χέρια. Εγώ για να ανταλλάξω και κάποια κουβέντα μαζί του τον ρώτησα " Τι γίνεται κύριε καθηγητά, πως πάει;" Και εκείνος μου απαντάει σε άπταιστο ...γαλλική το αμίμητο: "Άσε μωρέ Γιαννάκη ζε σουί οκιπέ- je souis occupe".Το περιστατικό παίρνει ιδιαίτερη χροιά αν κανείς γνώριζε τον καλοκάγαθο Πέτρο. Με τον Πέτρο γινόντουσαν μεγάλες πλάκες. Πολλώ δε μάλλον τώρα που βρισκόμασταν σε εκδρομή. Θυμάμαι, εγώ στο τρένο είχα πιάσει θέση σε παράθυρο. Ήλθε λοιπόν ο Πέτρος και ήθελε να με σηκώσει για να καθίσει αυτός στο παράθυρο. Εγώ αρνήθηκα αλλά εκείνος επέμενε. Άρχισε να γίνεται θόρυβος και μαζεύτηκαν και άλλοι να δουν τι συνέβαινε. Οπότε άρχισαν τα πειράγματα και οι σκωπτικές κουβέντες και έγινε χαβαλές για αρκετή ώρα. Στη Λωζάνη μείναμε φιλοξενούμενοι από έλληνες φοιτητές. Εγώ φιλοξενήθηκα στο δωμάτιο του Παπασπύρου, γιου του Παπασπύρου που είχε το ομώνυμο ζαχαροπλαστείο στη Βάρκιζα, τον οποίο και γνώριζα, έτυχε δε αυτός να λείπει την περίοδο εκείνη και έτσι ήμουνα μόνος μου στο δωμάτιο. Όταν ο Πέτρος έμαθε, ότι εγώ έμενα μόνος μου, φαγώθηκε να αλλάξουμε δωμάτια. Τον κάναμε Χριστό να μας πει το λόγο, που ήθελε να αλλάξουμε δωμάτια, αλλά δεν μας έλεγε. Επίμενε όμως με πάθος. Τελικά από μισόλογα και από τους κολλητούς του μάθαμε, ότι ήθελε να είναι μόνος του, όταν θα εύρισκε την γκόμενα που εναγωνίως έψαχνε. Ύστερα από μεγάλη πίεση του έκανα το χατίρι, αλλά με αντάλλαγμα. Με απάλλαξε από τα καθήκοντα της συμμετοχής μου στα παιχνίδια της ομάδας και εγώ πήρα το τρένο και πήγα στα ξαδέλφια μου στην Ιταλία, όπου πέρασα εκεί το Πάσχα. Την ομάδα την συνάντησα πάλι στο Μπρίντιζι, στην επιστροφή προς την Ελλάδα.

Όταν πήγαμε στη Γενεύη είχαμε την τιμή και την ευτυχία να μας υποδεχθεί και να μας ξεναγήσει ένας εξέχων φιλέλληνας, ο Σαμουέλ Μπω Μποβύ. Ο Μπω Μποβύ ήταν καθηγητής της νεοελληνικής γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, είχε μεταφράσει έλληνες ποιητές και πάνω απ'όλα ήταν μουσικός διευθυντής και μουσικολόγος, είχε δε ασχοληθεί συστηματικά με την ελληνική δημοτική μουσική και ιδιαίτερα με τη δημοτική μουσική της Δωδεκανήσου. Μιλούσε βέβαια άψογα ελληνικά. Ήταν της παρέας της Μέλπω Μερλιέ. Για μένα πραγματικά ήταν μια σπουδαία γνωριμία. Επόμενο ήταν λοιπόν η κουβέντα να έλθει και στη βυζαντινή μουσική, πράγμα που απετέλεσε έναυσμα για να δημιουργηθεί μια πνευματική φιλία μεταξύ μας. Από τότε τον έβλεπα όταν ερχόταν στην Ελλάδα και βέβαια πήγαινα στις συναυλίες της Κρατικής Ορχήστρας που διηύθυνε. Μάλιστα μου είχε ζητήσει και του είχα δώσει αντίγραφα ηχογραφήσεων που έχω από το Άγιο Όρος και από συναυλίες βυζαντινής μουσικής.


Samuel Baud Bovy φωτ: grecehebdo.gr


Μονή Λαμπινούς φωτ: pemptousia.gr

Τελευταία φορά τον είχα συναντήσει στο εξοχικό σπίτι του γιού του στη Λαμπινού στο ανατολικό Πήλιο. Ο γιός του Μιχάλης και η βολιώτισσα νύφη του Ρίτα είναι αρχιτέκτονες. Θυμάμαι πως μια χρονιά είχαμε συμψάλλει στο πανηγύρι της Λαμπινούς (23 Αυγούστου).


Ο Πικιώνης και η αλλαγή προσανατολισμού

Στα χρόνια του Πολυτεχνείου η ζωή μου ξετυλιγόταν ανάμεσα σε σημαντικούς και αξιόλογους ανθρώπους και σε σχετικά γεγονότα. Ήσαν για μένα τα μυρίπνοα άνθη του παραδείσου. Επικρατούσε μια αδηφαγία για τροφή πνευματική. Βλάσταιναν μέσα μου οι σπόροι της οικογενειακής μου παράδοσης, που μπολιάζονταν με όσα συνέβαιναν γύρω μου στη Συνοικία Κυπριάδη. Πραγματικός πνευματικός οργασμός. Η αρχιτεκτονική, η μουσική, η ποίηση, η ζωγραφική, όλα με περιέβαλαν δείχνοντας μου το δρόμο. Πρέπει να ομολογήσω ότι η πρώτη αγάπη μου ήταν η μουσική, ήταν το φίλτρο μέσα από το οποίο διηθούνταν τα πάντα μέσα στο μυαλό μου. Βλέπετε είχαν προηγηθεί οι σπουδές μου στη μουσική. Άρχισα μαθήματα βυζαντινής μουσικής στα εφτά μου χρόνια. Μολαταύτα όσο προχωρούσαν οι σπουδές μου στην αρχιτεκτονική, τόσο πιο βαθειά κατανοούσα τη σημαντικότητά της και γινόταν εκείνη το φίλτρο των σκέψεών και των συναισθημάτων μου. Έτσι αρχιτεκτονική και μουσική έγιναν οι δυο μου αγάπες.

Όπως έχει αναφερθεί πιο πάνω μέχρι τα δεκάξι μου ήθελα να γίνω μουσικός. Άκουγα μανιωδώς κλασική μουσική και ασχολιόμουνα με τη σύνθεση. Μετά την Κατοχή ήταν σε χρήση τα ραδιοφωνάκια με γαληνίτη, που κατασκευάζαμε βέβαια μόνοι μας. Έβαζα τα ακουστικά, έπαιρνα τη μπαγκέτα και διηύθυνα την ορχήστρα που άκουγα να παίζει. Το βράδυ πάλι φόραγα τα ακουστικά και ξάπλωνα για ύπνο. Το πρωί που ξύπναγα τα αφτιά μου ήσαν κατακόκκινα, πρησμένα και με πονάγανε. Ο ελεύθερος χρόνος μου ήταν αφιερωμένος στη μουσική και το basket ball.

Ο αδελφός μου, το μαθηματικό μυαλό της οικογένειας, προετοιμαζόταν για να δώσει εισαγωγικές εξετάσεις στη Σχολή Μηχανολόγων-Ηλεκτρολόγων του ΕΜΠ. Έδωσε τρείς φορές εισαγωγικές εξετάσεις για το Πολυτεχνείο, δηλ. είχε μπει με την τρίτη, παρότι από την πρώτη φορά είχε ήδη εισαχθεί και παρακολουθούσε μαθήματα στη Σχολή Χημικών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το πρότυπο είχε δοθεί κι'έτσι ακολούθησα και εγώ τα χνάρια του.

Με τον αδελφό μου Διονύση στην Κυπριάδου. 
Πίσω μας η οικία Βλαχοστέργιου και δεξιά στο βάθος η κατοικία του Πικιώνη.

Με τον αδελφό μου στο Μυστρά.

Άρχισα ,λοιπόν, να προετοιμάζομαι για να δώσω εισαγωγικές εξετάσεις για τη Σχολή Μ-Η. Όμως η μοίρα ήθελε αλλιώς τα πράγματα. Ήταν αρχές Ιουνίου 1951 όταν συνάντησα ένα μεσημέρι μέσα στο τραμ τον Πικιώνη, που όπως έχει ήδη αναφερθεί ήταν φίλος στενός της οικογένειάς μας, για την οποία έτρεφε μεγάλη εκτίμηση. Κατεβήκαμε από το τραμ και επειδή είχαν αρχίσει οι ζέστες και ο ήλιος έκαιγε, ακολουθήσαμε μιαν τεθλασμένη διαδρομή μέσα σε σκολιά στενάκια ανάμεσα από τα ψηλά Κτήρια Ψυγείων που υπήρχαν στου Κυπριάδη, η σκιά των οποίων σκίαζε τα στενοσόκακια. Να σημειωθεί ότι το μικροκλίμα μέσα σε αυτά τα στενάκια ήταν ακόμη πιο δροσερό, εξαιτίας των νερών που τρέχανε ελεύθερα από τα Ψυγεία. Το πέρασμα μέσα από αυτά τα στενάκια μου θύμιζε τα στενά δρομάκια και τους ψηλούς τοίχους, που περιγράφει ο Κόντογλου στο Θεό Κόνανο ( "….περάσαμε κοντά από τον τοίχο…είδαμε ένα μεγάλο μοναστήρι τριγυρισμένο μ'ένα ψηλό μαντρότοιχο, κολλημένο στην πλαγιά…). Μέσα ,λοιπόν, σαυτό το περιβάλλον με τη φυσική δροσιά και τη συναισθηματική φόρτιση ο Πικιώνης μου πρότεινε να δώσω εισαγωγικές εξετάσεις για τη Σχολή Αρχιτεκτόνων και να ξεχάσω τη Σχολή Μ-Η. Συμφώνησα χωρίς δεύτερη κουβέντα. Φαίνεται ότι ο Πικιώνης είχε διακρίνει κάποια καλλιτεχνική ροπή. Την επόμενη μέρα άρχισα ελεύθερο σχέδιο με τον Παπαλουκά, που έμενε ένα τετράγωνο πιο πέρα από το σπίτι μου. Δεν είχα ασχοληθεί ποτέ μου συστηματικά με το ελεύθερο σχέδιο και ιδιαίτερα με τον τρόπο που δίδασκαν ο Χ"κυριάκος και ο Παπαλουκάς, απόδοση των μορφών με τεθλασμένες γραμμές και γραμμοσκιά. Για το γραμμικό σχέδιο είχα κάνει κάποια εξάσκηση στο πρακτικό λύκειο. Μολαταύτα άρχισα και γραμμικό σχέδιο με τον Αλέξη Παπαγεωργίου. Η περίοδος της προετοιμασίας μου για το Πολυτεχνείο είναι βαθειά χαραγμένη μέσα μου. Υπήρχε ένας μοναδικός, ιερός σκοπός. Δεν με απασχολούσε τίποτα άλλο παρά αυτή η προετοιμασία, ούτε οι παρέες, ούτε τα κορίτσια, ούτε η απλυσιά και η βαρβατίλα που μύριζα μελετώντας μέρα και νύχτα στο "μαγαζάκι".


Μπήκα με την πρώτη

Όταν όμως ήλθε ο Ίων ο Πικιώνης και μου ανήγγειλε την επιτυχία μου στις εισαγωγικές εξετάσεις ανοίξανε οι ουρανοί. Θεέ μου τι συναισθήματα με πλημμύρισαν. Είχα πετύχει με την πρώτη!

Η βαθμολογία που συγκέντρωσα ήταν: Σύνολο 48 βαθμοί. Έκθεση 7, Γεωμετρία 6, Άλγεβρα 5, Τριγωνομετρία 5, Φυσική 7, Χημεία 8, Γραμμικό Σχέδιο 8, Ελεύθερο Σχέδιο 2.

Για να εισαχθώ στο Πολυτεχνείο έπρεπε να συγκεντρώσω κατελάχιστο στο σύνολο 48 βαθμούς και στην Έκθεση, Γεωμετρία, Γραμμικό Σχέδιο και Ελεύθερο Σχέδιο 20 βαθμούς, όπερ και εγένετο.

Στο μάθημα των μαθηματικών, όπου ευτύχισα να έχω καθηγητή τον Κρητικό, ήταν επιμελητής ο Λάζαρος Θρουμουλόπουλος, το Φροντιστήριο του οποίου παρακολουθούσα και ο οποίος μου είχε πει ότι , όπως μαρτυρούσε η εκεί απόδοσή μου, δεν επρόκειτο να εισαχθώ στο ΕΜΠ. Όταν όμως με είδε στην τάξη του 1ου έτους η έκπληξή του ήταν μεγάλη. Δεν είχε καταλάβει, ότι εγώ δεν μελετούσα τα μαθήματα του φροντιστηρίου γιατί δεν προλάβαινα, καθώς η ύλη του Λυκείου ήταν μεγάλη και με απαιτήσεις. Όμως πήγα μελετημένος για εξετάσεις. Αργότερα την ίδια απορία είχε εκφράσει και ο Χ"κυριάκος, πως δηλ. ενώ οι βαθμοί μου στο Ελεύθερο Σχέδιο στο πρώτο έτος ήσαν 8 και 9 στις εισαγωγικές εξετάσεις είχα πάρει μόλις 2.

Ο Χ"κυριάκος ήταν η σιωπηλή δύναμη της Σχολής!

Με τον Χ"κυριάκο εκτός από το ελεύθερο σχέδιο κάναμε ανάλυση των γεωμετρικών χαράξεων στους πίνακες μεγάλων ζωγράφων και σύνθεση πινάκων με κολάζ. Βαθαίναμε δηλ. στα μυστικά της τέχνης. Μερικά από τα έργα μου αυτά τα έχω αναρτήσει στο σπίτι μου.

Β .Γιαννάκης: Πέντρο Κάζας 1953

Τον Ιούλιο του 1956 ήμουνα Διπλωματούχος Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ με αριθ. Μητρώου ΤΕΕ 6163. Ο βαθμός του διπλώματός μου είναι 7,8 αν θυμάμαι καλά.


Η πρώτη επαφή με το επάγγελμα-λειτούργημα του αρχιτέκτονα και ο Άγιος Νικόλαος στην Πυρσόγιαννη

Οι περισσότεροι από εμάς αμέσως μετά την αποφοίτησή τους κατετάγησαν για να υπηρετήσουν την στρατιωτική τους θητεία. Εγώ επειδή υπηρετούσε ο αδελφός μου πήρα αναβολή και δεν πήγα να καταταγώ. Στο στρατό πήγα δύο χρόνια μετά, το 1958.

Η πρώτη μου δουλειά ως διπλωματούχος αρχιτέκτων ήταν στην Οικοδομική Αθηνών των Αδελφών Βάλληνδα. Όμως από το 3ο έτος εργαζόμουνα ως σχεδιαστής στο Γραφείο των αρχιτεκτόνων Γιάννη Γλύπτη και Ντόρη Αναγνωστόπουλου. Πληρωνόμουνα 15 δρχ. την ώρα, την μεγαλύτερη αμοιβή από όλους τους σπουδαστές της σειράς μου, περισσότερα και από τον Βασίλη το Μπογάκο, που ήταν ομολογουμένως μαέστρος στο σχέδιο. Ως σπουδαστής δούλεψα και σε τρία ακόμη αρχιτεκτονικά γραφεία, του Δ.Παπαζήση, των Ν,Εφέσιου-Α.Συμεών και του Δ.Φατούρου.

Οι τρείς Βασίληδες του 1956. Β. Γρηγοριάδης, Β. Γιαννάκης και Β. Μπογάκος
φωτ: Giorgos Triantafyllou

Στην Οικοδομική Αθηνών γνώρισα τον πολιτικό μηχανικό Λεωνίδα Μόζερ, έναν εξαίρετο μηχανικό αλλά κυρίως έναν εξαιρετικό άνθρωπο, με τον οποίο μείναμε στενοί φίλοι μέχρι το τέλος της ζωής του. Ο Μόζερ, που η μητέρα του ήταν από την Πυρσόγιαννη της Κόνιτσας, Παγώνη το πατρικό της, μου είχε ζητήσει τότε να μελετήσω για λογαριασμό ενός συγγενή του αρχιμάστορα μια νέα εκκλησία στην Πυρσόγιαννη. Τα χρήματα θα τα έδινε τάμα στον τόπο του ο ελληνοαμερικανός Πάτσης. Το πρώτο βέβαια που ζήτησα ήταν να μου δώσουν το τοπογραφικό σχέδιο και φωτογραφίες του οικοπέδου. Μου έφεραν το τοπογραφικό σχέδιο και φωτογραφίες μιας καταπληκτικής πλατείας ενός μοναδικής ομορφιάς ορεινού χωριού από τα μαστοροχώρια της Ηπείρου, που στη μέση είχε επίσης μιαν καταπληκτική ηπειρώτικη εκκλησιά, κτίσμα του 17ου αιώνα (Αγ. Νικόλαος). Εγώ αφού έκφρασα το θαυμασμό μου για την πλατεία και την εκκλησιά τους ρώτησα: και ποιο είναι το οικόπεδο; Αα! μου απαντάνε, θα γκρεμίσουμε την παλιά εκκλησιά και στη θέση της θα κατασκευάσουμε τη νέα που έχει κάνει τάμα ο Πάτσης. Τότε εγώ τους τα έψαλα δεόντως και πήγα στο Μιχελή, ο οποίος με καθοδήγησε κατάλληλα τι πρέπει να γίνει. Έτσι κάνοντας τις δέουσες ενέργειες στο Υπουργείο Πολιτισμού ο ναός κηρύχτηκε Διατηρητέο Μνημείο. Τότε οι κηρύξεις νεώτερων μνημείων δεν ήσαν και τόσο συνηθισμένες. Την πρόταση για την κατεδάφιση του παλιού διατηρητέου ναού την είχε κάνει ένας συγγενής αρχιμάστορας του Μόζερ. Φαίνεται όμως ότι οι ντόπιοι δεν ήσαν σύμφωνοι με την πρόταση αυτή, αλλά κατά κάποιο τρόπο είχαν πιεστεί από τον Πάτση και τους περί αυτόν και ήσαν έτοιμοι να αποδεχθούν την κατεδάφιση.

Αγ. Νικόλαος, Πυρσόγιαννη φωτ: pyrsogiani.gr

Αριστερά ο Λεωνίδας Μόζερ

Εγώ στην Πυρσόγιαννη πήγα για πρώτη φορά το 2015, δηλ. εξήντα χρόνια αργότερα. Ήταν Κυριακή, έψαλα στην ενλόγω εκκλησία και στο τέλος, όταν διηγήθηκα στον παππά και στους επιτρόπους την ιστορία με την κήρυξη του ναού, με μακάριζαν και μούδιναν ευχές, που είχα γίνει αιτία να μην γκρεμιστεί η όμορφη εκκλησιά τους.

Συνεχίζεται...



Η Χαρούλα, ο Νίκος και οι Πρέσπες

Το 1954 γνώρισα τη γλυκύτατη Χαρούλα Καλκαβούρα, την οποία παντρεύτηκα το 1959. Με την Χαρούλα αποκτήσαμε ένα γιο, το Νίκο. Με τη Χαρούλα περάσαμε μιαν ωραία ζωή με αγάπη, έντονες συγκινήσεις και περιπέτειες. Ο Νίκος είναι παντρεμένος με την Αγγέλα Γεωργαντά, αρχιτεκτόνισσα. Η Χαρούλα έφυγε νωρίς δυστυχώς και δεν πρόλαβε να χαρεί την δικιά της ζωή, αλλά και τη ζωή της οικογένειάς μας, όταν ο Νίκος είχε πια επιστρέψει από την Αγγλία με το Μάστερς και το Ντοκτορά του και τα έσοδα του σπιτιού μας είχαν βελτιωθεί σημαντικά. Έφυγε στα 52 της ύστερα από ένα τετραετή αγώνα με μια σπάνια αρρώστια.

Χαρούλα Καλκαβούρα-Γιαννάκη. Ρεσιτάλ τραγουδιού στον Παρνασσό. Στο πιάνο η Μπεμπέκα Σκέπερς.
Η εμπριμέ τουαλέτα είναι του Γιάννη Τσεκλένη.

Χαρούλα Γιαννάκη, καθ. Ιωάν. Δεσποτόπουλος και Β. Γιαννάκης

Ο Νίκος και η Αγγέλα έχουν εγκαταλείψει την Αθήνα και ζουν μόνιμα στο Μηλιώνα Πρεσπών. Ο Μηλιώνας είναι ένα εγκαταλειμμένο χωριό, λίγο πριν από τον Άγιο Γερμανό, όπου τώρα ζουν μόνο δύο οικογένειες. Εκεί αγόρασαν ένα μικρό συγκρότημα με εγκαταλειμμένα κτίσματα, του οποίου στερέωσαν και αποκατάστησαν μερικά από αυτά. Στο κέντρο του συγκροτήματος βρίσκεται ένα διώροφο κτίσμα, η κατοικία τους. Εμπρός και σε χαμηλότερο επίπεδο βρίσκεται ο στάβλος με τους βοηθητικούς χώρους και τον αχυρώνα για τα δύο άλογα. Τα υπόλοιπα υπάρχοντα κτίσματα βρίσκονται γύρω από το κεντρικό κτίσμα και περιμένουν να έλθει η σειρά τους να στερεωθούν, να αποκατασταθούν και να μετατραπούν και αυτά σε κτίσματα με σύγχρονες λειτουργίες και ανέσεις. Εκεί έχουν στήσει και το Γραφείο τους. Ο Νίκος ασχολείται με Μελέτες Περιβάλλοντος και είναι εταίρος στην Εταιρία Μελετών PLAS Ι.ΚΑΡΑΝΙΚΑΣ-Α.ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗΣ & ΣΥΝ/ΤΕΣ Α.Ε. Για επτά χρόνια υπήρξε πρόεδρος του Φορέα Διαχείρισης Πρεσπών. Η Αγγέλα ασχολείται με αρχιτεκτονικές μελέτες με έμφαση στη μελέτη και την κατασκευή με αυτεπιστασία διατηρητέων κτηρίων. Για τη μελέτη και την υλοποίηση με αυτεπιστασία της Αποκατάστασης και της Λειτουργίας του Νερόμυλου του Αγίου Γερμανού βραβεύτηκαν από την Europa Nostra εκείνη και ο συνεργάτης της αρχιτέκτων Αχιλλέας Στόϊος.

Ο Νίκος Γιαννάκης και η Αγγέλα Γεωργαντά - Γιαννάκη

Μηλιώνας. Το κεντρικό κτίσμα, η κατοικία. Αριστερά σε πρώτο πλάνο ο στάβλος. φωτ:Αγγέλα Γεωργαντά 
Ο Μηλιώνας. Δεξιά η κατοικία, στη συνέχεια κτίσμα με βοηθητικούς χώρους και στο βάθος παλιά δευτερεύουσα κατοικία. φωτ: Β. Γιαννάκης

Όψη από τον εξώστη της κατοικίας. Εμπρός ο στάβλος. Δεξιά το υπάρχον κτίσμα παλιάς δευτερεύουσας κατοικίας. Στο βάθος οι λίμνες. Τα βουνά της Αλβανίας καλύπτονται από τα σύννεφα. φωτ: Ν. Γιαννάκης

Η Χαρούλα είχε σπουδάσει στο Εθνικό Ωδείο τραγούδι και πιάνο. Στο τραγούδι είχε καθηγήτρια τη Μάγγυ Καρατζά. Είχε κατά γενική ομολογία πολύ καλή φωνή λυρικοδραματικής σοπράνο. Σίγουρα θα μπορούσε να είχε κάνει διεθνή καριέρα και να είχε τραγουδήσει στα μεγάλα λυρικά θέατρα του εξωτερικού.

Είχα πάει και εγώ στην Καρατζά. Μου έκανε οντισιόν, τραγούδησα την άρια του Τουρίντο από την Καβαλερία Ρουστικάνα του Μασκάνι, της άρεσα και με πήρε στην τάξη της. Εγώ όμως το μυαλό μου το είχα αλλού. Είπα μέσα μου: Βασίλη τενόροι της όπερας υπάρχουν πολλοί, αλλά μουσικοί που κατέχουν τη Βυζαντινή Μουσική με το δικό σου χάρισμα όχι. Εγκατέλειψα το κλασικό τραγούδι και αφιερώθηκα ολοκληρωτικά στη βυζαντινή μουσική. Θυμήθηκα και τη μάνα μου που όταν της παραπονιόμουνα, ότι θα είχα μάθει μια ξένη γλώσσα ακόμη με τις ώρες που είχα 'ξοδεύσει με τη βυζαντινή μουσική, μου είχε απαντήσει:" Ναι αλλά σκέψου, να πας σένα μικρό τόπο, να μην υπάρχει καλός ψάλτης, να ψάλεις και να ευφρανθεί το εκκλησίασμα, τι έργο θα έχεις επιτελέσει ".

Για τη Χαρούλα θα δοθεί η ευκαιρία να ξαναγράψω πιο κάτω.


To ξεκίνημα, το σπίτι στην Αττική και το Αττικόν

Στα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας μου δούλεψα ως ελεύθερος επαγγελματίας. Άνοιξα Γραφείο στο Μαρκόπουλο Αττικής, στο χωριό του πατέρα μου, και άρχισα να βγάζω Άδειες. Είχα μια σχεδιοθήκη, που στο πρώτο συρτάρι είχε τα σχέδια για οικοδομή με 2 δωμάτια, στο δεύτερο με 3 δωμάτια και στο τρίτο με 4 δωμάτια. Έβγαινε η Άδεια και πριν από την έναρξη των εργασιών ο ιδιοκτήτης έκανε τις αλλαγές που ήθελε και μετά προχωρούσε η ανέγερση της οικοδομής. Τα σχέδια της οικοδομή που κατασκευαζόταν, λίγη είχαν σχέση με τα σχέδια της Οικοδομικής Άδειας. Αυτή ήταν η κρατούσα διαδικασία από όλους τούς μηχανικούς, το πλείστον εργοδηγοί και υπομηχανικοί, και αυτήν έπρεπε να ακολουθήσω για να σταθώ ανταγωνιστικός. Υπήρχε προοπτική να βγάλω αρκετά και εύκολα χρήματα. Στο τρίμηνο πάνω δεν άντεξα. Κόντεψα να σκάσω. Τα βρόντηξα και έφυγα.

Μολαταύτα πρόλαβα και έκανα εκεί μαζί με το Φατούρο το πρώτο αξιόλογο έργο μου, που ακόμη και σήμερα διατηρεί μιαν καλή θέση στον Πίνακα των Έργων μου. Είναι η " Κατοικία στην Αττική" που έχει δημοσιευθεί στο περιοδικό Ζυγός ( Νοε-Δεκ 1958 ).

Όλο το υλικό ( σχέδια, μακέτες, φωτογραφίες κλπ ) για τις αρχιτεκτονικές μελέτες και τις άλλες εργασίες που έχω εκπονήσει μέχρι σήμερα, το έχω καταθέσει στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη.


1958. Β.Ν.Γιαννάκης και Δ.Α.Φατούρος. 
Σπίτι στο Μαρκόπουλο Αττικής, φωτ: Β. Γιαννάκης

Το 1959 τα Καταστήματα Αγαλιώτη μου ανέθεσαν τη Διαρρύθμιση σε Πολυκατάστημα του διώροφου κτηρίου που βρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Σταδίου και Χρ. Λαδά, όπου στεγάζεται και ο κινηματογράφος Αττικόν και συγχρόνως τη συντήρηση και αποκατάσταση των όψεων του κτηρίου. Το κτήριο είναι έργο του Βαυαρού αρχιτέκτονα Τσίλλερ. Ήταν η πρώτη ενασχόλησή μου με διατηρητέο κτήριο, φαίνεται δε ότι ήταν επιτυχής. Μάλιστα στην εφημερίδα Το Έθνος είχε γραφεί το ακόλουθο σχόλιο.

Εφημερίδα ΕΘΝΟΣ

Κτήριο "Αττικόν". φωτ: f-news.gr

Κτήριο "Αττικόν" φωτ:helectrawordpress.com

Το κτήριο του "Αττικόν" μετά την πυρκαγιά. φωτ: pinterest.cl

Αργότερα μαζί με το Γιώργο Κονταξάκη μελετήσαμε την εσωτερική αρχιτεκτονική διαμόρφωση και τη διακόσμηση του κινηματογράφου Απόλλων, που επρόκειτο να κατασκευαστεί κάτω από το Αττικόν, σε χώρο που θα προέκυπτε ύστερα από εκτεταμένες εκσκαφές και ειδικές στατικές επεμβάσεις του πολιτικού μηχανικού Ζ. Ναχμικιάν. Η μελέτη αυτή παραδόθηκε στον εργοδότη μας Σκούρα, αλλά δεν εφαρμόστηκε επακριβώς. Ο αρχιτεκτονίζων πολιτικός μηχανικός Κώστας Βουτσινάς, μόνιμος συνεργάτης του Σκούρα, πήρε τη μελέτη μας, την οικειοποιήθηκε, την τροποποίησε λίγο και έβαλε φαρδιά πλατειά και την υπογραφή του.



Θητεία, Κόρινθος

Το 1958 κατατάχτηκα στο στρατό για να κάνω την θητεία μου. Βασική εκπαίδευση έκανα στην Κόρινθο. Εκεί είχαμε ένα λοχαγό που του άρεσε να προβάλλεται. Ίσως να έπαιρνε και πόντους για την περαιτέρω εξέλιξή του με τις διάφορες δραστηριότητες που σκάρωνε. Έφτανε η μέρα της ορκωμοσίας μας και στην προσπάθεια για μια καλή εμφάνιση του λόχου του μάζεψε όσους ξέρανε μουσική και προετοίμασε το στήσιμο ενός πολύ ωραίου πανηγυριού. Όπως φαντάζεστε εγώ ήμουνα πρώτος και καλύτερος. Κάναμε τις πρόβες και ο λοχαγός έμεινε τόσο ικανοποιημένος που, αν και δεν επιτρέπεται να οι νεοσύλλεκτοι να πάρουν άδεια και να βγούν έξω από το στρατόπεδο πριν την ορκωμοσία, μας άφησε και πήγαμε σε μια ταβέρνα και τα κοπανίσαμε για τα καλά. Οι καλοί σου γυρίσαμε πίσω και ήμασταν όλοι στο τσακίρ κέφι. Ο δεκανέας υπηρεσίας δεν είχε ενημερωθεί για την έξοδο μας αυτή και μόλις μας είδε άρχισε να μας επιπλήττει και να μας απειλεί ότι το πρωί θα μας βγάλει στην αναφορά. Βρε καλέ μου, βρε γλυκέ μου. Ο λοχαγός,...η προετοιμασία... Αυτός τίποτα. Εκεί το δικό του. Όπως ήμαστε λοιπόν πιωμένοι και ξαναμμένοι τον πλακώνουμε στο ξύλο και σηκώθηκε μεσάνυχτα το στρατόπεδο στο πόδι. Καταλαβαίνετε τι έγινε. Το πρωί βγήκαμε στην αναφορά. Εμείς βέβαια είχαμε κατουρηθεί επάνω μας. Γιατί εκτός του ότι η παρεκτροπή ήταν πολύ σοβαρή και η ποινή θα ήταν πολύ βαριά, ο διοικητής Βασίλαρος δεν αστειευόταν, είχε τη φήμη αδίσταχτου και σκληροτράχηλου στρατιωτικού. Έλα όμως που στο στρατό δεν επιβάλλονται ποινές σε νεοσύλλεκτους που δεν έχουν ορκιστεί ακόμη! Έτσι η περιπέτεια αυτή δεν είχε καμιά συνέπεια. Συνεχίσαμε τη βασική μας εκπαίδευση κανονικά όπως και οι άλλοι νεοσύλλεκτοι.

Παρέα νεοσυλλέκτων φωτ: tzonazan.blogspot.com

Στο στρατό συνέβαιναν πολλά που σε έκαναν να θεωρείς, ότι ήσαν πραγματικά γεγονότα όσα λέγονταν στις Επιθεωρήσεις και γράφονταν στις χιουμοριστικές στήλες των εφημερίδων. Στην Κόρινθο είχαμε ένα δεκανέα σιτιστή από τα ορεινά της Βοιωτίας, που, όταν την Καθαρή Δευτέρα είδε τον ταραμά που μας είχαν στείλει από τα σπίτια μας, ρώτησε με βαριά βλάχικη προφορά: "γλυκό' ναι ο ταραμάς ρε συ"; Στο λόχο είχαμε ένα νεοσύλλεκτο που ήταν ποδοσφαιριστής στον ΠΑΟΚ και έπαιζε στην Εθνική Ενόπλων Δυνάμεων. Εκείνη την εποχή επρόκειτο να γίνουν οι αγώνες για το παγκόσμιο πρωτάθλημα ΣΙΣΜ στην Τεχεράνη. Για το σκοπό αυτό η Εθνική Ενόπλων έδινε αγώνες προπόνησης σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, Κοζάνη, Πάτρα, Θεσσαλονίκη, Δράμα κλπ. Όταν τέλειωσαν οι Συναντήσεις στην Τεχεράνη και γύρισε ο νεοσύλλεκτος ποδοσφαιριστής στην Κόρινθο, σε κάποια ανάπαυλα της νωχελικής μας διημέρευσης ο ποδοσφαιριστής μας διηγιόταν τις εμπειρίες του από το τουρνουά της Τεχεράνης. Αφού τέλειωσε και ύστερα από μερικά λεπτά σιωπής και ηρεμίας ακούστηκε ο ίδιος παραπάνω δεκανέας να λέει στον ποδοσφαιριστή, πάντοτε με τη βαριά βλάχικη προφορά του" Άντε ρε τυχεράκια, πότε Κοζάνη, πότε Θεσσαλονίκη, πότε Δράμα, πότε Τεχεράνη θα τη γυρίσεις όλη την Ελλάδα".


Θητεία, Λήμνος

Εγώ μετά την Κόρινθο ήθελα να πάρω μετάθεση για την Αθήνα, επειδή πρώτο ήθελα να έχω την ευχέρεια να εργάζομαι τα απογεύματα και δεύτερο γιατί ήταν και η Χαρούλα, είχα λοιπόν έναν τσάτσο ο οποίος προσπαθούσε να με μετατάξει στην Διεύθυνση Δημόσιων Έργων της Αεροπορίας που έδρευε στην Αθήνα. Η μετάταξη έγινε, αλλά για κακή μου τύχη η Αεροπορία είχε ζητήσει να μεταταχτεί ένας πολιτικός μηχανικός για να αναλάβει υπεύθυνος στα έργα που επρόκειτο να εκτελέσει η ΜΚΕΒΑ, η Μοίρα κατασκευών που μόλις είχε συσταθεί και όχι ένα αρχιτέκτονα. Αργότερα έμαθα ότι εκείνο που μπέρδεψε τα πράγματα ήταν "το μηχανικός" που μπαίνει στον τίτλο του αρχιτέκτονα. Ο αρμόδιος καραβανάς της Στρατολογίας φαίνεται ότι είπε " Τι πολιτικός μηχανικός, τι αρχιτέκτων μηχανικός. Μηχανικοί είναι και οι δύο, την ίδια δουλειά κάνουνε". Το πρώτο έργο που θα εκτελούσε η ΜΚΕΒΑ ήταν ο διάδρομος προσγείωσης του αεροδρόμιου της Λήμνου. Έτσι με το πού φτάσαμε από την Κόρινθο στην Αθήνα μας φορτώσανε σε ένα μεταγωγικό πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού μαζί με καμιόνια, μπουλντόζες και άλλα μηχανήματα και σαλπάραμε για τη Λήμνο. Ούτε που πρόλαβα να τηλεφωνήσω στους δικούς μου και να τους εξηγήσω το λάθος που είχε γίνει, για το πούνε στον τσάτσο μας και να ενεργήσει ανάλογα. Η επόμενη μέρα μας βρήκε στο λιμάνι του Μούδρου να ξεφορτώνουνε τα καμιόνια και τις μπουλντόζες. Κατά τη διάρκεια του πλου για τη Λήμνο υπήρχε μέσα μου ένας αναβρασμός και κάποια στιγμή διαμαρτυρήθηκα για το μπλέξιμο που είχε γίνει στον επικεφαλής αξιωματικό (τον εκ του στρατεύματος επισμηναγό Τύρελη), οπότε αυτός γυρνάει και μου λέει: " Γιαννάκη, άμα η γυναίκα μου γκρινιάζει την κλείνω σένα δωμάτιο και ησυχάζω".

Στη Λήμνο στρατοπεδεύσαμε στην περιοχή του Βάρος. Εγώ νοίκιασα ένα Δωμάτιο στο σπίτι του Κοινοτάρχη, του Θανάση Τσαρδάνη. Στη Λήμνο έμεινα 3-4 μήνες το καλοκαίρι του 1958 και πέρασα αξέχαστα. Ο διάδρομος προσγείωσης κατασκευαζόταν από PSP (τα γνωστά μεταλλικά ελάσματα κατασκευής των διαδρόμων εκστρατείας) πάνω σένα αποξηραμένο έλος, που στην Κατοχή είχε χρησιμοποιηθεί ως πρόχειρο αεροδρόμιο από τους γερμανούς. Είχε βομβαρδιστεί από τους συμμάχους και γιαυτό υπήρχαν αρκετοί κρατήρες από τις βόμβες, που είχαν διάμετρο 6-7 μέτρα και βάθος 2-3 μέτρα. Ήμουνα ο επικεφαλής των συνεργείων τα οποία αριθμούσαν 30-40 υπαξιωματικούς και σμηνίτες. Θυμάμαι ότι ένας σμηνίτης μια φορά κάτω από την πίεση των πραγμάτων κατέβηκε στο βάθος ενός κρατήρα και μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας έκοψε τις φλέβες του. Εγώ ένας άπειρος υπεύθυνος αξιωματικός τα έχασα, δεν ήξερα τι να κάνω. Τελικά επενέβησαν οι πιο έμπειροι αξιωματικοί και τον μετέφεραν στον Υγειονομικό Σταθμό του νησιού.

Η Λήμνος την εποχή εκείνη δεν είχε τακτική σύνδεση με τα μεγάλα λιμάνια. Έτσι στην ψαραγορά του Κάστρου μπορούσε να βρει κανείς φρέσκα και σε χαμηλές τιμές ψάρια, δεδομένου ότι αυτά δεν ήταν εύκολο να προωθηθούν προς τις μεγάλες ιχθυόσκαλες της Χώρας. Αυτό είχε ως συνέπεια η Μοίρα ολόκληρη, καμιά πενηνταριά νοματαίοι , να τρώει δυο φορές τη βδομάδα μπαρμπούνια και σαργούς.

Το πλησιέστερο στο Βάρος λιμάνι είναι το Μούδρο, γνωστό από τους Βαλκανικούς Πολέμους και το θωρηκτό Αβέρωφ. Εκεί μια Κυριακή πρωί αφού έψαλα στη Λειτουργία και πληρώθηκα με τροφή πνευματική, καθίσαμε μαζί με έναν άλλο αρχισμηνία σένα υποτυπώδες ουζερί και πίναμε ούζα με ψητό λιαστό χταπόδι μέχρι τη δύση του ήλιου. Δεν θυμάμαι πόσα ούζα ήπιαμε. Εκείνο που θυμάμαι είναι ότι το ένα ούζο κόστιζε 1 δραχμή και ότι ο λογαριασμός ήταν γύρω στις 100 δραχμές.

Λήμνος. Το Κάστρο φωτ: efales.gr



Λήμνος 1959. Αγροτικό σπίτι φωτ: Β. Γιαννάκης




Λήμνος 1959. Αγροτικά κτίσματα-ξεμόνι. Σχέδιο και φωτογραφίες: Β. Γιαννάκης

Τα χωριά στη Λήμνο δεν είχαν τότε τακτική συγκοινωνιακή σύνδεση, γι'αυτό τις περισσότερες φορές οι μετακινήσεις μας, υπηρεσιακές και προσωπικές, γινόντουσαν με φορτηγά REO.

Φορτηγό τύπου REO. φωτ: yourgear.gr

Στην Λήμνο γίνονται ωραία πανηγύρια με τους κεχαγιάδες. Ένα από αυτά γίνεται στην Παναγία στον Κότσινα. Εκεί πάνω στη θάλασσα υπάρχει ένα ωραίο κτηριακό συγκρότημα με εκκλησάκι και προσκτίσματα καθώς και μια πηγή απ'όπου αναβλύζει αγίασμα. Το συγκρότημα αυτό το έχω αποτυπώσει.

Λήμνος. Παλιά φωτογραφία με Κεχαγιάδες που χορεύουν. φωτ: gnoristetinellada.gr


Θητεία, Αθήνα

Εγώ στο Πολυτεχνείο δεν είχα πάρει μαθήματα Οδοποιίας και επομένως δεν μπορούσα να καλύψω τις ανάγκες κατασκευής του αεροδιαδρόμου του Βάρος, γιαυτό ύστερα από 3-4 μήνες παραμονή πήρα μετάθεση για τη Διεύθυνση Δημόσιων Έργων της Πολεμικής Αεροπορίας στην Αθήνα. Εδώ ασχολήθηκα με την εκπόνηση αρχιτεκτονικών μελετών έργων της Αεροπορίας. Ένα από τα έργα που θυμάμαι ήταν τα κτήρια της Διασποράς του αεροδρόμιου της Τανάγρας (Γραφεία, Καταλύματα, Εστιατόριο, Αποθήκες κ.λπ.). Η πιο σημαντική μελέτη που εκπόνησα ήταν εκείνη για το Ξωκκλήσι του Προφήτη Ηλία στην Κορυφή του Κιθαιρώνα στην περιοχή των έργων του ΝΑΤΟ ( βλπ. περιοδικό Αρχιτεκτονική, Οκτ.1966, Νο 58 ).

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα φωτ: Β. Γιαννάκης

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. Οι επιβλέποντες μηχανικοί, ο εργολάβος και οι εργοδηγοί του έργου. Δεύτερος από αριστερά ο αρχιτέκτων Β. Γιαννάκης. φωτ: Β. Γιαννάκης

Διευθυντής ήταν ο Θουκυδίδης Βαλεντής, με ότι αυτό μπορεί να σήμαινε για έναν νέο αρχιτέκτονα. Είχα όμως και τη μεγάλη τύχη να είμαι στο ίδιο χώρο μαζί με το Δημήτρη Αντωνακάκη και τον Κωστή Γκάρτζο. Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι εκεί δεν εκπονούνταν μόνο μελέτες, αλλά γίνονταν συζητήσεις για αρχιτεκτονικά και πολιτιστικά θέματα. Γίνονταν αναλύσεις για το Λε Κορμπυζιέ, τον Αϊζενστάιν, το Ρωμανό το Μελωδό, τον Πέτρο το Μπερεκέτη κλπ. Τραγουδούσαμε τα χορωδιακά του Ζοσκέν ντε Πρέ και ψέλναμε τα αργά μέλη της Βυζαντινής Μουσικής. Την περίοδο εκείνη είναι που έγινε η ιστορική ηχογράφηση του " Επί Σοι Χαίρει Κεχαριτωμένη "με ψάλτες τους Διονύση και Βασίλη Γιαννάκη και ισοκράτες το Δημήτρη Αντωνακάκη και τον Κωστή Γκάρτζο (μηχανολόγος-ηλεκτρολόγος ο πρώτος, αρχιτέκτονες οι άλλοι τρεις).

Θουκιδίδης Βαλεντής φωτ: rizospastis.gr


Ελευσίνα 2015. Πρώτος από δεξιά ο Δημήτρης Αντωνακάκης φωτ: Σουζάνα Αντωνακάκη

Από την Αεροπορία απολύθηκα το 1960.


Συνεχίζεται...


Το 1962 πήγα στην Υπηρεσία Οικισμού του ΥΔΕ, επικεφαλής της οποίας ήταν ο Προκόπης Βασιλειάδης. Σημειώνεται ότι σε όλες τις Δημόσιες Υπηρεσίες που εργάστηκα η σχέση εργασίας ήταν πάντοτε με σύμβαση ιδιωτικού δικαίου. Το επιδίωκα, γιατί αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μπορώ να διατηρώ Ιδιωτικό Αρχιτεκτονικό Γραφείο, πράγμα που κάλυπτε όχι μόνο τις οικονομικές αλλά και τις υπαρξιακές μου ανάγκες ως αρχιτέκτονα. Από το 1956 μέχρι το 2010 διατηρούσα μόνος μου ή μαζί με άλλους Γραφείο Αρχιτεκτονικών Μελετών. Από το 1963 μέχρι το 1967 είχα κοινό Γραφείο μαζί με το Δημήτρη Φατούρο και τα τελευταία χρόνια ( 1998-2010 ) είχαμε κοινό Γραφείο μαζί με το γιό μου Νίκο ( περιβαλλοντολόγο) και τη νύφη μου Αγγέλα Γεωργαντά (αρχιτεκτόνισσα). Αυτό το τελευταίο Γραφείο καταλάμβανε τον 1ο όροφο ενός τριώροφου νεοκλασικού κτηρίου στην οδό Καρυατίδων 12Α, στην περιοχή της Ακρόπολης. Τα άλλα Γραφεία μου ήσαν στις διευθύνσεις: Θαλού 9, Πλάκα-Γαλανού 2, Πλάκα- Σωτήρος 22, Πλάκα- Νικοδήμου 9, Πλάκα-Σισμάνογλου 24, Π. Ψυχικό- Γρίβα 48, Χαλάνδρι.

Κόπης Βασιλειάδης φωτ: mikros-romios

 Δ.A. Φατούρος φωτ: Γιώργος Τριανταφύλλου

Θαλού 9 φωτ: google

Γαλανού 2 φωτ: google

Νικοδήμου 9 φωτ: google

Καρυατίδων 12Α φωτ: N, Kavadas

Το 1966 πήγα στον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού από όπου παραιτήθηκα το 1987. Από το 1987 μέχρι το 2010. ασχολήθηκα κύρια με την εκπόνηση μελετών έργων του δημοσίου και ΝΠΔΔ καθώς και μελετών ιδιωτικών έργων. Στα ιδιωτικά έργα επιδίωκα να είμαι υπεύθυνος και για την κατασκευή με αυτεπιστασία του έργου, για τον κύριο λόγο να έχω τον άμεσο έλεγχο της ποιότητας των κατασκευών.

Στην Υπηρεσία Οικισμού, εκτός των μελετών πολεοδομικών αναπλάσεων σε μικρά τμήματα πόλεων, ασχολήθηκα μαζί με τον Αλέκο τον Καλλιγά με την πολεοδομική πρόταση για τη διαμόρφωση της Ζώνης της Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης, από το Λευκό Πύργο μέχρι την περιοχή που είναι σήμερα το Μέγαρο Μουσικής.

Νέα Παραλία Θεσσαλονίκης. 1962 φωτ: paralaximaf.gr

Νέα Παραλία Θεσσαλονίκης. 2020 φωτ: gr.depositphotos.com

Μια φορά ξεκινήσαμε με το αυτοκίνητο του Βασιλειάδη να πάμε στη Θεσσαλονίκη. Παρέα μας ήταν και ο Πάνος Βασιλάκης, αρχιτέκτων και αυτός στην Υπηρεσία Οικισμού. Όλοι στην Υπηρεσία μας απέτρεπαν να πάμε παρέα με τον Κόπη, γιατί ήταν γνωστό ότι ο Κόπης δεν οδηγούσε καλά. Εμείς, από ντροπή περισσότερο παρά για την παρέα, συμφωνήσαμε να συνταξιδεύσουμε. Ξεκινήσαμε και όλα πήγαιναν καλά. Αναχωρήσαμε απόγευμα και μετά τη Λάρισα άρχισε να σκοτεινιάζει. Στα Τέμπη αρχίσαν τα μπουμπουνητά και έπιασε να βρέχει καταρρακτωδώς. Όπως περνάγαμε τον Πλαταμώνα νάσου ένα μουλάρι, μέσ'τη δυνατή βροχή και το πυκνό σκοτάδι, να βγαίνει μπρος στο αυτοκίνητο και να περνάει κάθετα το δρόμο. Ο Κόπης ίσως γιατί ο δρόμος ήταν βρεγμένος έκοψε μεν ταχύτητα αλλά δεν φρέναρε και το αυτοκίνητο έπεσε πάνω στο μουλάρι, του έδωσε μια στα καπούλια και το πέταξε κάτω. Μολαταύτα το μουλάρι σηκώθηκε και κουτσαίνοντας τόβαλε στα πόδια. Ο αγωγιάτης άρχισε να ουρλιάζει. Ο Κόπης τόβαλε κι'αυτός στα πόδια, δεν κοντοστάθηκε ούτε στιγμή, αντίθετα μάλιστα ανάπτυξε ταχύτητα. Τώρα το αριστερό φτερό του αυτοκίνητου πότε μούγκριζε και πότε τσίριζε. Ήταν πρόδηλο ότι στο σημείο που είχε κτυπήσει το μουλάρι, είχε πάθει ζημιά το αυτοκίνητο. Ο Κόπης δεν καταλάβαινε τίποτα. Συνέχιζε να τρέχει με μεγάλη ταχύτητα. Σκοτάδι, μπουμπουνητά, δυνατή βροχή, μουγκριτά, τσιρίσματα και μεγάλη ταχύτητα. Σκηνικό τρόμου. Ύστερα από λίγη ώρα, όταν είχαμε διανύσει κάμποσα χιλιόμετρα και είχαμε βρεθεί εκτός 'περιοχής ελέγχου' ο Κόπης σταμάτησε να δει τί ζημιά είχε γίνει. Το φτερό είχε μπει μέσα για τα καλά και ακουμπούσε στο λάστιχο. Βοηθήσαμε και μείς και ισιώσαμε λίγο το φτερό. Μπήκαμε μέσα και ξεκινήσαμε πάλι. Στο δρόμο μας εξήγησε, ότι δεν σταμάτησε γιατί φοβήθηκε μην του χιμήξει και του δώσει καμιά γροθιά στα μούτρα ο αγωγιάτης.

Το 1966 ύστερα από ένα τηλεφώνημα του Γιώργου του Ζιώγα βρέθηκα στον ΕΟΤ. Ήταν η πρώτη φορά στη σταδιοδρομία μου, που με καλούσαν να δουλέψω χωρίς να το έχω επιδιώξει εγώ. Είχε έλθει το ΠΑΣΟΚ και οι Υπηρεσίες στελεχωνόντουσαν με νέα πρόσωπα. Διευθυντής Τεχνικών Υπηρεσιών είχε αναλάβει ο Χαρ. Σφαέλλος και προϊστάμενος Μελετών ο γλυκύτατος και προσηνής Κλέων Κραντονέλλης.

Χαρ. Σφαέλλος
φωτ: Benaki.org

 Κλέων Κραντωνέλλης φωτ:osouros.blogspot.com

Ο Σφαέλλος είχε την ιδέα να χωρίσει σε τομείς την Ελλάδα και σε κάθε τομέα να ορίσει έναν αρχιτέκτονα ως τομεάρχη. Έτσι όρισαν εμένα τομεάρχη για τον τομέα που συμπεριλάβαινε τους νομούς Μαγνησίας, Λάρισας και Εύβοιας. Την περίοδο αυτή γνώρισα από κοντά τη Λαϊκή-Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική του Πηλίου. Μέχρι τότε την αρχιτεκτονική του Πηλίου την γνώριζα από το βιβλίο του Πικιώνη"Σπίτια της Ζαγοράς" (έκδοση του Συλλόγου Ελληνική Λαϊκή Τέχνη, Αθήνα, 1949).

Δ. Πικιώνης και άλλοι. Έκδοση Συλλόγου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης

Ν. Εγγονόπουλος. Το Σχολείο του Ρήγα στη Ζαγορά.

Το Σχολείο του Ρήγα στη Ζαγορά.

Το Σχολείο του Ρήγα στη Ζαγορά. Κάτοψη ορόφου.

Το Σχολείο του Ρήγα στη Ζαγορά. Όψη προς την αυλή.


Αποτύπωση κτιρίων και ζωγραφικής απομίμησης φεγγιτών. 
 Σχέδια και ζωγραφική απόδοση: Κλάους Φρισλάντερ.

Ένα από τα πρώτα έργα με τα οποία ασχολήθηκα ήταν η Συντήρηση και η Διασκευή σε Ξενώνες τριών Αρχοντικών στη Μακρινίτσα, του Μουσλή, του Σισιλιάνου και του Ξηραδάκη. Είχε προηγηθεί η μελέτη μου για τη συντήρηση και την αποκατάσταση του ορόφου κυρίως και των όψεων του κτηρίου του κινηματογράφου Αττικόν στη Σταδίου και είχα ήδη αποκτήσει μια σχετική εμπειρία και γνώση των προβλημάτων. Ήταν τότε που άρχισε να διαμορφώνεται η άποψή μου, ότι τα λεγόμενα παραδοσιακά κτήρια που είναι διατηρητέα και διαρρυθμίζονται για να πάρουν μια καινούρια χρήση, πρέπει να αντιμετωπίζονται με τις αρχές της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, ο τρόπος που τα πλησιάζουνε να μην είναι ιστορικός αλλά αρχιτεκτονικός, συνθετικός, ως ένα νέο κτήριο που έχει κάποιες ιδιαίτερες δεσμεύσεις που έρχονται από το παρελθόν.

Η προσπάθεια αυτή του ΕΟΤ ήταν η πρώτη που έγινε στην Ελλάδα ύστερα από τις προτάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης, το οποίο υποστήριζε, ότι η διαρρύθμιση των διατηρητέων κτηρίων σε ξενώνες, αποτελεί μια θετική πρόταση προς την κατεύθυνση της εξεύρεσης πιστώσεων, τόσο για τη στερέωση και την αποκατάσταση τους, όσο και για την μετέπειτα τακτική συντήρηση στο χρόνο και ως ξενώνες. Νομίζω ότι ήταν μια πετυχημένη προσπάθεια.

Πρώτα ξεκινήσαμε με το Αρχοντικό του Μουσλή. Η εκτέλεση των εργασιών από την αρχή είχε πάρει ιεροτελεστικό χαρακτήρα. Όλοι μας, μελετητές, επιβλέποντες, εργολάβος, συνεργεία, μάστοροι, όλοι είχαμε το αίσθημα ότι εκτελούσαμε ένα πατριωτικό καθήκον. Δουλεύαμε πυρετωδώς πρωΐ-απόγευμα και αν χρειαζόταν και μέχρι αργά το βράδυ, επιτόπου, στα εργαστήρια των διάφορων συνεργείων, στα μαγαζιά για την επιλογή του εξοπλισμού, στις μοδίστρες κ.λπ. Και αυτά όχι μόνο στον κοντινό Βόλο αλλά και σε άλλους πιο μακρινούς τόπους, όπως π.χ. στον Τύρναβο, όπου υπήρχε η περιβόητη βιοτεχνία με τα σταμπωτά υφάσματα. Σκέτος οργασμός σώματος, πνεύματος και ψυχής.

Μακρινίτσα Πηλίου. φωτ: i-diakopes.gr

Αρχοντικό Μουσλή. Μακρινίτσα Πηλίου (πριν την αποκατάσταση) φωτ: Β. Γιαννάκης

Αρχοντικό Μουσλή. Μακρινίτσα Πηλίου. φωτ: Β. Γιαννάκης





















Αρχοντικό Μουσλή. Μακρινίτσα Πηλίου. Οι κατόψεις μετά την αποκατάσταση και τη διαρρύθμιση σε ξενώνα. φωτ: Β. Γιαννάκης

Αρχοντικό Μουσλή. Μακρινίτσα Πηλίου. Η μεσημβρινή όψη μετά την αποκατάσταση και τη διαρρύθμιση σε ξενώνα. φωτ: Β. Γιαννάκης


Αρχοντικό Μουσλή. Μακρινίτσα Πηλίου (μετά την αποκατάσταση και τη διαρρύθμιση σε ξενώνα). φωτ: Β. Γιαννάκης

Αρχοντικό Ξηραδάκη. Μακρινίτσα Πηλίου. φωτ: Β. Γιαννάκης

Αρχοντικό Σισιλιάνου. Μακρινίτσα Πηλίου. φωτ: Β. Γιαννάκης

Εδώ πρέπει να αναφερθεί, ότι στο Βόλο υπήρχαν άνθρωποι, που ο καθένας από το μετερίζι του ήταν έτοιμος να συμμετάσχει και να συμβάλει σε όλη αυτή την προσπάθεια, όπως ο λαογράφος Κίτσος Μακρής, ο διευθυντής του Γραφείου του ΕΟΤ στο Βόλο Σταύρος Βασαρδάνης, ο βιοτέχνης Φίλιππος Κουτσίνας και ο επιχειρηματίας Ευάγγελος Τζάνος, η κόρη του οποίου, η Ρίτα, είναι αρχιτέκτων και είναι παντρεμένη με το γιο του Μπο Μποβύ.

Όρθιος ο Φίλιππος Κουτσίνας, στο   κέντρο ο Μάνος Χατζιδάκις και πλάϊ του ο Μίνως Αργυράκης. φωτ:giorgosmouloudakis.wordpress.com
Ο λαογράφος Κίτσος Μακρής φωτ:hartismag.gr

Από την άλλη ο Άνω Βόλος και η κοντινή Μακρινίτσα ήσαν πόλοι έλξης των ανθρώπων της Τέχνης, πιο παλιά του Πικιώνη και του Σεφέρη, αργότερα του Αργυράκη, του Βελούδιου και άλλων. Το Μουσείο Θεόφιλου στην Ανακασιά από μόνο του αποτελεί ένα μοναδικό και σημαντικό πόλο έλξης. Και δεν αναφέρω τα Αρχοντικά και τις ονομαστές εκκλησίες της περιοχής. Ξακουσμένη έχει μείνει, με τη συνέργεια του Φίλιππου Κουτσίνα, η αναβίωση των δρώμενων των Μάηδων στη Μακρινίτσα, δρώμενων που έρχονται από την αρχαιότητα και που έχουν να κάνουν με τον Άδωνη και τον ερχομό της Άνοιξης.

Ο Θεόφιλος με την μητέρα του
Πηγή: Αρχείο Μ. Γριμάνη

Ανακασιά. Οικία Κόντου-Μουσείο Θεόφιλου φωτ: humanstories.gr

Ανακασιά. Οικία Κόντου-Μουσείο Θεόφιλου φωτ: humanstories.gr

Ερωτόκριτος και Αρετούσα. Οικία Κόντου-Μουσείο Θεόφιλου. Ανακασιά. φωτ:zougla.gr


Θεόφιλος: Ελλάς φωτ: lifo.gr  

            
Θεόφιλος. Σπουδή. φωτ: kathimerini.com.cy

Οι Μάηδες φωτ: e-thessalia.gr

Α.Βελούδιος φωτ: mixanitouhronou.gr


 Θεόφιλος. Μάηδες φωτ: aspromavro.gr

Στου Μουσλή πρωτομάστορας οικοδόμος ήταν ο Στέλιος ο Σιώκος, από την Πορταριά. Ο Σιώκος δεν ήταν απλά ένας κτίστης, ήταν ένας καλλιτέχνης. Την πέτρα και το ξύλο τα χάιδευε, κουβέντιαζε μαζί τους. Για πολλοστή συγκυρία ήταν και πρωτοψάλτης στην κεντρική εκκλησία της Πορταριάς. Είχε ωραία φωνή και κατείχε τη βυζαντινή μουσική. Τις Κυριακές και τις Μεγάλες Γιορτές (Χριστούγεννα, Πάσχα κ.λπ.) ψέλναμε παρέα και η καθημερινή οικοδομική ιεροτελεστία από του Μουσλή συνεχιζόταν στη εκκλησία της Πορταριάς. Με το Στέλιο διατηρήσαμε μια ειλικρινή φιλία μέχρι το θάνατό του.

Ο Στέλιος Σιώκος, οικοδόμος 

 Ο Στέλιος Σιώκος, πρωτοψάλτης

Μια εικόνα της δουλειάς που γινότανε μπορεί να πάρει κανείς από τη δημοσίευση του Αρχοντικού του Μουσλή στα Αρχιτεκτονικά Θέματα (1975, Νο 9). Το τεύχος αυτό ήταν αφιερωμένο στον ορισμό του 1975 από το Συμβούλιο της Ευρώπης ως έτους Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς. Στην εικόνα αυτή στέκεται και το έγκυρο αρχιτεκτονικό περιοδικό Bauen+Wohnen (Οκτ. 1975, Νο 10, σελ.384), το οποίο αναφερόμενο στη συμμετοχή της Ελλάδας στο Έτος Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς και σχολιάζοντας την παραπάνω ετήσια έκδοση των Αρχιτεκτονικών Θεμάτων, αναδημοσιεύει το Αρχοντικό του Μουσλή η δε επιμελήτρια της έκδοσης γράφει σχετικά:"...θα ήθελα να περιοριστώ και να δείξω μόνο μια διασκευή, της οποίας η ποιότητα, ακόμη και σε γενικότερα πλαίσια, είναι υποδειγματική".

Στο Πήλιο έχω ψάλλει σε πολλές εκκλησιές. Στη Μακρινίτσα, στην Πορταριά, στις Μηλιές, στο Αγ. Δημήτριο, στην Τσαγκαράδα, στον Κισσό, στη Νταμούχαρη και στη Ζαγορά. Έχω ψάλλει ακόμη στο Πανηγύρι στο Φλαμούρι και στο Πανηγύρι της Λαμπινούς.

Το να ψέλνει κανείς μέσα σαυτούς τους θεσπέσιους χώρους των εκκλησιών του Πηλίου είναι πράγματι μια μυσταγωγική μέθεξη, που σε ανεβάζει στα ουράνια. Θυμάμαι τις Ακολουθίες της Μ. Εβδομάδας στην κεντρική εκκλησία στις Μηλιές. Ήταν τότε που είχα πρωτοδιαβάσει τον αφορισμό του Σεφέρη " Η υψηλότερη μορφή Άνοιξης που γνωρίζω: Μια ελληνική Μεγάλη Εβδομάδα ".


Φαίνεται ότι το επάγγελμα του οικοδόμου συνδυάζεται με κείνο του ψάλτη, καλλιτέχνες και οι δύο. Δεν ήταν η πρώτη φορά που σε έργα μου εκτός Αθηνών συνάντησα καλούς μάστορες να είναι και καλοί ψάλτες. Στο Κρίκελο συνάντησα το Βασίλη το Σιγκούνη και στη Στεμνίτσα το Βασίλη τον Κόνιαρη. Είναι παράξενη συγκυρία αλλά στις περισσότερες σχέσεις ή συνεργασίες που είχα, θα υπήρχαν ένα-δυο Βασίληδες ακόμη. Στο Πολυτεχνείο ήμασταν στην ίδια τάξη τρεις Βασίληδες.

Οι τρεις Βασίληδες της Τάξης: Β.Γρηγοριάδης, Β.Γιαννάκης, Β.Μπογάκος (2019). φωτ: Giorgos Triantafyllou

Με τον Βασίλη τον Κόνιαρη συνέβη το παρακάτω περιστατικό. Το 1965 έκανα Πάσχα στη Στεμνίτσα μαζί με το Φατούρο. Όπως συνηθίζω λοιπόν τη Μ. Εβδομάδα πήγαινα στην εκκλησία και έψαλα. Την Κυριακή του Πάσχα, όπως καθόριζε το τυπικό, ο πρωτοψάλτης έπρεπε να πει και το Πολυχρόνιο για τους βασιλείς. Ο Κόνιαρης που ήταν ο πρωτοψάλτης ,για να με τιμήσει τάχατες, μου πρότεινε να το ψάλω εγώ το πολυχρόνιο, αλλά λόγω πεποιθήσεων εγώ αρνήθηκα. Αυτός επέμενε φορτικά και εγώ εξακολουθούσα να αρνιέμαι. Τελικά δείχνοντας μεγάλη δυσφορία έψαλε εκείνος το Πολυχρόνιο, όπως ήταν άλλωστε υποχρεωμένος να κάνει. Χρόνια αργότερα (~1979) όταν ξαναπήγα στη Στεμνίτσα ως επικεφαλής του Προγράμματος Παραδοσιακών Οικισμών του ΕΟΤ, για να εποπτεύσω τις εργασίες που γινόντουσαν για τη συντήρηση και τη διασκευή σε ξενώνα του αρχοντικού Καζάκου στη Δημητσάνα, ο πολιτικός μηχανικός και επιβλέπων του έργου Παύλος Κρεμέζης μου γνώρισε τον αρχιμάστορα του έργου, που για πρώτη φορά μάθαινα το επίθετό του. Ήταν ο Βασίλης ο Κόνιαρης. Μετά την επιθεώρηση του έργου καταλήξαμε κατά τα ειωθότα σε μια ταβέρνα και εκεί που τρώγαμε και ο καθένας έλεγε τα δικά του, ακούω τον Κόνιαρη και αναφωνεί "Α εσύ είσαι που δεν ήθελες να ψάλεις το Πολυχρόνιο". Τι είχε συμβεί. Ο Κόνιαρης ήταν αριστερός και μάλιστα διωγμένος με εξορίες κ.τ.τ. και δεν ήθελε να ψέλνει το Πολυχρόνιο των βασιλέων. Όταν λοιπόν του δινόταν η ευκαιρία το "σέρβιρε" στον επισκέπτη τιμητικά τάχαμου. Όμως στη δική μου επίσκεψη το Πάσχα του '65 δεν στάθηκε τυχερός.

Στεμνίτσα. φωτ: stamnitsa.gr

Μιαν άλλη χρονιά πάλι στη Στεμνίτσα, τον Δεκαπενταύγουστο που γίνεται το μεγάλο πανηγύρι, κατεβήκαμε στο μοναστήρι του Πρόδρομου και από κει πιο κάτω στο Λούσιο, όπου απλώσαμε τα στρωσίδια μας στην όχθη του ποταμού, ξαπλώσαμε και φάγαμε το κατιτί μας αγναντεύοντας την αρχαία Γόρτυνα στην απέναντι όχθη.

Μονή Προδρόμου, φωτο Βασίλης Γιαννάκης 

Είναι γνωστό ότι η περιοχή Βόλος-Πορταριά-Μακρινίτσα είναι  ένας τόπος μαγικός.

Στο Βόλο είχα τη μεγάλη τύχη, κάθε φορά που πήγαινα, να συμμετέχω και σε μιαν άλλου τύπου μυσταγωγία. Πραγματικά, το να βρίσκομαι στη "Σκάλα του Μιλάνου" τρώγοντας, πίνοντας το κρασάκι μου και τραγουδώντας μαζί με τους Μιλάνους, τα γνήσια λαϊκά-ρεμπέτικα τραγούδια, ήταν μια σπάνια μυσταγωγία.

Το καπηλειό αρχικά και ταβερνάκι αργότερα βρισκόταν στην οδό Ερμού, τον κεντρικό εμπορικό δρόμο του Βόλου, στην πλατεία Αγ. Νικολάου. Από το όνομα αυτής της πλατείας έχει πάρει τον τίτλο του το ποίημα του Σεφέρη Piazza San Nicolo (βλπ. Γιώργος Δ. Παναγιώτου, "Μποτίλια στο Πέλαγος", Κίχλη, 2015). Έξω από το ταβερνάκι, επειδή ο εσωτερικός χώρος ήταν πολύ περιορισμένος, ο γέρο Μιλάνος συνήθιζε και άφηνε μια σκάλα, που χρησιμοποιούσε για τις ανάγκες του μαγαζιού. Η σκάλα αυτή με τον καιρό είχε γίνει τοπόσημο." Πού είναι το μαγαζί του Κουτσίνα ρε παιδιά; Να εκεί απέναντι από το ταβερνάκι με τη σκάλα". Επόμενο ήταν λοιπόν το ταβερνάκι να πάρει το όνομα " Η Σκάλα". Δεν άργησε βέβαια το όνομα της ταβέρνας να συνδυάζεται με το επώνυμο και στο στόμα των Βολιωτών το ταβερνάκι να είναι πια γνωστό ως "Σκάλα του Μιλάνου"(για περισσότερα βλπ. στη διεύθυνση http://teddygr.blogspot.com/2018/02/blog-post_92.html και στο YouTube). Αρχικά ο πατέρας, ο Στέφανος και ύστερα τα παιδιά, ο Κάρολος και ο Νικόλας και από κοντά καμιά φορά ο μικρός αδελφός, ο Στάθης, παίζανε γνήσια και υψηλής ποιότητας λαϊκή μουσική. Τη μουσική αυτή την αποκαλούσαν Λαϊκή, δεν συμφωνούσαν με την ονομασία ρεμπέτικη. Γι'αυτούς ήταν μια μουσική που γραφόταν για να εκφράσει τα συναισθήματα των γνήσιων λαϊκών στρωμάτων και όχι για τους ρεμπέτες. Από τη Σκάλα του Μιλάνου είχαν περάσει όλοι οι γνωστοί μουσικοί του μπουζουκιού, Βαμβακάρης, Παπαϊωάννου, Τσιτσάνης, Καλδάρας , Μητσάκης κ.λπ, για να τους ακούσουν και να γίνουν μέτοχοι του στύλ και της γνησιότητας της μουσικής τους.

Το ταβερνάκι αποτελείτο από δύο χώρους. Ο πρώτος χώρος είχε διαστάσεις 3,5Χ5,0 μ. περίπου και ήτανε ο κύριος χώρος με τα τραπέζια για τους θαμώνες. Ήταν ζήτημα αν χωρούσε 4-5 τραπέζια. Ο δεύτερος χώρος, που επικοινωνούσε με τον πρώτο με ένα μεγάλο άνοιγμα χωρίς πόρτα, είχε διαστάσεις 3,5χ3,0 περίπου και χρησίμευε για την κουζίνα και τους υποτυπώδεις βοηθητικούς χώρους. Ο πρώτος χώρος ήταν στεγασμένος με στέγη από κεραμίδια, ενώ ο δεύτερος χώρος πρέπει να ήταν πρόχειρα στεγασμένος, ίσως με λαμαρίνες, ένα είδος ρεμίτζας. Δεν μπόρεσα ποτέ να διακρίνω τι είδους στέγαση είχε ο χώρος της κουζίνας. Κάτω από το σκέπαστρο αυτού του χώρου οι Μιλάνοι είχαν κρεμάσει ένα τεντονόπανο δεμένο στις τέσσερις γωνίες που έκανε κοιλιά, έτσι ακριβώς όπως κάνουν οι πωλητές-παραγωγοί για να προστατέψουν τους πάγκους με τα προϊόντα τους στις διάφορες υπαίθριες λαϊκές αγορές. Φαίνεται ότι όταν έβρεχε η ρεμίτζα έσταζε και γι'αυτό ήταν κρεμασμένο το τεντονόπανο. Όταν ο καιρός ήταν καλός οι βοηθητικές εργασίες και η προετοιμασία του φαγητού γινόταν μπροστά από το μαγαζάκι, στο στενό το πεζοδρόμιο.

Κάποια στιγμή ο νόμος της αγοράς υποχρέωσε τους Μιλάνους να μετακομίσουν σε νέο μαγαζί στην οδό Ιωλκού. Στο οικόπεδο του παλιού μαγαζιού κτίστηκε μια πολυκατοικία με αντιπαροχή. Το νέο μαγαζί ήταν αρκετά πιο μεγάλο από το παλιό. Πρέπει να χωρούσε καμιά εξηνταριά νοματαίους. Οι Μιλάνοι το πάλεψαν και τελικά μπόρεσαν και δημιούργησαν πάλι εδώ ένα χώρο με ατμόσφαιρα εφάμιλλη εκείνης του παλιού μαγαζιού. Νάνε καλά εκεί που βρίσκονται.

Για να δώσω μια μικρή εικόνα του τι συνέβαινε στη Σκάλα του Μιλάνου θα αναφέρω δυο-τρία περιστατικά. Εμένα μου αρέσει πολύ ένα τραγούδι που το έμαθα από τους Μιλάνους, το "Ακόμα και στην Κόλαση". Είναι τονισμένο σε Ήχο Πλάγιο του Τετάρτου και έχει ωραίες μελισματικές καταλήξεις στο κάτω Νη. Όταν πήγαινα λοιπόν εκεί προς τιμή μου οι Μιλάνοι τραγουδούσαν πάντοτε αυτό το τραγούδι. Μια φορά ρωτάω τον Κάρολο: Δε μου λες ρε Κάρολε ποιανού είναι αυτό το ωραίο τραγούδι; Και μου απαντάει: του Τσιτσάνη. Γυρνάω στην Αθήνα και με την πρώτη που πήγα στο Χάραμα πλησιάζω τον Τσιτσάνη και του ζητάω να παίξει το "Ακόμα και στην Κόλαση". Ο Τσιτσάνης έκανε τον ανήξερο, μου είπε πως δεν το ξέρει το τραγούδι και συνέχισε το Πρόγραμμά του. Όταν ξαναβρέθηκα στο Βόλο και στη Σκάλα του Μιλάνου αναφέρω του Κάρολου το περιστατικό και μου απαντάει: Να πας πίσω και να πεις του Τσιτσάνη, ότι μου είπε ο Κάρολος να αφήσει τα σάπια και να πει το τραγούδι. Έτσι και έγινε. Ο Τσιτσάνης αυτή τη φορά δεν αρνήθηκε και είπε το τραγούδι.

ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ

Δεν αγαπώ κανένανε, κανέναν δεν πονάω,
οι φίλοι μου με ρίξανε, οι εχθροί μου με μισούνε,
οι συγγενείς με βρίζουνε, οι ξένοι μ' αδικούνε.

Ακόμα και στην κόλαση μονάχος θέλω να 'μαι,
δεν θέλω ούτε ν' αγαπώ, ούτε να μ' αγαπάνε.

Οσες φορές συμπόνεσα την ξένη δυστυχία,
πληρώθηκα αχάριστα, μου γύρισαν την πλάτη
κι αν δεν τους επρολάβαινα, θα μου 'βγαζαν το μάτι.

Ακόμα και στην κόλαση μονάχος θέλω να 'μαι,
δεν θέλω ούτε ν' αγαπώ, ούτε να μ' αγαπάνε.

Και μήπως η αγάπη μου δε μ' έκανε να κλάψω,
εγώ την ελυπήθηκα, την πήρα απ' την ορφάνια
και κείνη ποδοπάτησε κι αγάπες και στεφάνια.

Ακόμα και στην κόλαση μονάχος θέλω να 'μαι,
δεν θέλω ούτε ν' αγαπώ, ούτε να μ' αγαπάνε.

Μιαν άλλη φορά, είχε δέσει στο λιμάνι του Βόλου ένα πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού. Ήταν το 1967 την περίοδο της ελληνοτουρκικής κρίσης για το κυπριακό. Μπαίνω και το ταβερνάκι ήταν φίσκα από ναύτες που τα είχαν πιεί και τραγουδούσαν στη διαπασών. Στριμώχτηκα και γω σένα τραπέζι με ναύτες, παράγγειλα να φάω και άρχισα το σιγανό τραγούδι. Ένας από τους ναύτες του τραπεζιού με ρώτησε τη δουλειά κάνω και του απάντησα: αρχιτέκτων. Μου λέει τότε: Α, συνάδελφοι ήμαστε, εγώ είμαι μπετατζής. Μου άρεσε πολύ η ατάκα του. Να γιατί οι Μιλάνοι λέγανε τη μουσική τους λαϊκή και όχι ρεμπέτικη. Εντυπωσιακό ήταν ότι αν και κυβερνούσε τη χώρα η Χούντα των συνταγματαρχών οι ένστολοι ναύτες τραγουδούσαν τραγούδια αντιστασιακά του Τζαβέλα και άλλων. Βέβαια βρισκόμασταν σε ιδεολογικά φιλικό προσκείμενο περιβάλλον. Οι Μιλάνοι ήσαν αριστεροί με ιστορία, εξ'ού και το όνομα του πρώτου γιου της οικογένειας ήταν Κάρολος (όπως το όνομα του Μάρξ).

Η "Σκάλα του Μιλάνου" στην οδό Ερμού. Στην πόρτα ο Νίκος Μιλάνος φωτ: larissanet.gr


Η" Σκάλα του Μιλάνου", 22/12/1959. Ο Στέφανος Μιλάνος με τους τρεις γιους του. Με το καπέλλο, ο ηθοποιός Πέτρος Γιαννακός (Κοκοβιός). φωτ: teddygr.blogspot.com


Ο Κάρολς και ο Νικόλας στο μαγαζί της Ιωλκού φωτ: aspromavro.net

Μια φορά πάλι είχαμε πάει στους Μιλάνους οικογενειακώς, η Χαρούλα, ο Νίκος και εγώ. Φάγαμε, ήπιαμε και τραγουδούσαμε. Οι Μιλάνοι, όπως ήταν το Τυπικό του μαγαζιού, σέρβιραν μέχρι τις εννιά η ώρα και μετά κάθισαν στο τραπέζι τους και αρχίσανε να παίζουνε και να τραγουδάνε. Ο χώρος στο μικρό, στο αρχικό το ταβερνάκι άρχισε να πυκνώνει μέχρι πού η μαγεία κόντευε να γκρεμίσει τους τοίχους. Άγγελοι είχαν κατέβει. Εγώ ήμουνα όλο επαίνους και θαυμασμό για τους Μιλάνους. Έλεγα, έλεγα, τους είχα ανεβάσει στα ουράνια. Ο Νίκος ούτε για τους Μπιτλς και τον Τζέιμς Μπράουν δεν θα είχε ακούσει τέτοια παινέματα. Την επόμενη μέρα το πρωΐ κατεβήκαμε στο Βόλο για ψώνια και ο δρόμος μας ήτανε να περάσουμε απέξω και από τη Σκάλα του Μιλάνου. Εκεί στο στενό το πεζοδρόμιο, που τα παλιά τα χρόνια ο γεροΜιλάνος έβγαζε και ακουμπούσε τη σκάλα του μαγαζιού, είχαν καθίσει ο Κάρολος και ο Νικόλας. Ο ένας καθάριζε πατάτες και ο άλλος κρεμμύδια. Ο Νίκος παρατηρούσε απορημένος, έμενε άναυδος. Μούγνεψε να σκύψω και μου λέει ψιθυριστά: " ρε μπαμπά τόσο μεγάλοι καλλιτέχνες και καθαρίζουνε πατάτες και κρεμμύδια;". Ποιός ξέρει τι εικόνα είχε πλάσει για τους Μιλάνους το προηγούμενο βράδυ το αθώο μυαλουδάκι του. Ήταν δεν ήταν επτά χρονώ.

Συνεχίζεται...



Στη συνέχεια παρουσιάζονται και σχολιάζονται περιληπτικά οι σημαντικότερες μελέτες έργων που έχω εκπονήσει και αναφέρονται ορισμένα σχετικά με αυτές βιωματικά περιστατικά. Πλήρης Κατάλογος των Μελετών και οι εκδόσεις στις οποίες αυτές έχουν δημοσιευθεί υπάρχουν στο Παράρτημα στο τέλος.

Το 1957 μαζί με το Φατούρο μελετήσαμε την "Κατοικία στην Αττική" (Ζυγός, Νοέμβριος-Δεκέμβριος, 1958). Η κατοικία αυτή αποτελεί το πρώτο έργο μου. Το οικόπεδο είναι γωνιακό. Οι χώροι εντάσσονται σε δύο πτέρυγες -των χώρων υποδοχής και των υπνοδωματίων- που οργανώνονται γύρω από το χώρο της εισόδου, ο οποίος διαμορφώνεται ως κλειστό αίθριο και συνδέεται άμεσα με την πίσω αυλή. Στις όψεις υπάρχουν στοιχεία υπομνηστικά άλλων τύπων αρχιτεκτονικής του ελληνικού χώρου, που συνιστούν ένα είδος πρώϊμου και γνήσιου μεταμοντέρνου σχεδιασμού.

Κατοικία στην Αττική. 1957, Κάτοψη

Κατοικία στην Αττική. 1957 Το κουβούκλιο της εισόδου.

Κατοικία στην Αττική. Η σκεπαστή βεράντα του Καθιστικού και το κουβούκλιο της εισόδου.

Κατοικία στην Αττική.1957. Το κουβούκλιο της εισόδου. Χρωματική επεξεργασία.


Το 1959 μελέτησα την "Κατοικία στην Αθήνα" (Μορφές στο χώρο, Νο 3, 1980). Πρόκειται για την κατοικία των γονιών μου στη συνοικία Κυπριάδου. Το οικόπεδο είναι στενομέτωπο και το κτήριο ακουμπάει στις μεσοτοιχίες δεξιά και αριστερά. Για να ενοποιηθεί η μπροστινή πρασιά με τον πίσω ακάλυπτο χώρο και να δημιουργηθεί ένας ενιαίος αύλειος χώρος ο ισόγειος όροφος παρέμεινε χωρίς κτίσματα και η κατοικία διαμορφώθηκε στον 1ο όροφο (sur pilotis).Το έργο κατασκευάστηκε από μένα με αυτεπιστασία. Σε μια συστατική επιστολή ο Πικιώνης αναφερόμενος στο έργο αυτό γράφει :"...Είναι φανερή η εις το παράδειγμα τούτο επιτυχής, καθ'ό νόμιμος, μορφολογία του σκυροδέματος. Επιτυχείς επίσης οι χρωματισμοί του ζωηρού κυανού και της ώχρας είναι χρωματισμοί ελληνικοί....Η μορφοποίηση του μπετόν είναι απόλυτα νόμιμος καθ'ό αληθής, ως απορρέουσα από τον τρόπον κατασκευής. Αλλά νομίζω ότι και η σύνθεσις του πνεύματος των καιρών με το πνεύμα της εθνότητος επιτελείται υποσυνείδητα". Στο έργο αυτό επιχειρείται για πρώτη φορά η ανάδειξη της σημασίας του ήχου στην αντιληπτική διαδικασία του χώρου. Στην πορεία της εισόδου στην κατοικία από το δρόμο, την πύλη, την πρασιά, την ανοικτή κλίμακα ανόδου μέχρι την κύρια είσοδο της κατοικίας στον όροφο και από το συνδυασμό των διάφορων ήχων, όπως το βάδισμα του χρήστη και το καλάρισμα των ομβρίων που τρέχουν στον ανοικτό αύλακα κ.ά., εξαιτίας των έντονων αντηχήσεων δημιουργείται ένα ιδιόμορφο και πολύ ευχάριστο ηχητικό περιβάλλον. Αυτό το ηχητικό περιβάλλον έχει την αντιληπτική μοναδικότητα, που του προσδίδουν το μέγεθος και η αλληλουχία των χώρων κατά την πορεία εισόδου στην κατοικία, πράγμα που το καθιστά το σήμα κατατεθέν της. Με άλλα λόγια καθίσταται βασικό στοιχείο της άυλης ταυτότητας της κατοικίας.

Κατοικία στην Αθήνα. 1959, Πρόσοψη

Κατοικία στην Αθήνα.1959 Πίσω όψη







Κατοικία στην Αθήνα. 1959. Κάτοψη κατοικίας ( όροφος )

Κατοικία στην Αθήνα. 1959 Τομή και πλάγια όψη

Κατοικία στην Αθήνα. 1959. Το μπαλκόνι του χώρου Διημέρευσης και της Κουζίνας

Κατοικία στην Αθήνα. 1959. Πλάγια όψη

Κατοικία στην Αθήνα. 1959, Η καρέκλα της Τραπεζαρίας


Το 1960 μελέτησα το ερημοκλήσι του Προφήτη Ηλία στη κορυφή του Κιθαιρώνα ("Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική. Δύο εκκλησίες και ένα μοναστήρι", Αρχιτεκτονική, Οκτώβριος 1966, Νο.58). Πρόκειται για κτίσμα κατασκευασμένο εξολοκλήρου από μπετόν, η μορφή του οποίου εμπεριέχει κάποιες νύξεις για τη σύγχρονη εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. 1960. Ανατολική όψη

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. 1960. Κάτοψη

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. 1960. Τομή κατά πλάτος

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. 1960. ΝΑ γωνία

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα.1960. Δυτική όψη-είσοδος

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα.1960. Εσωτερικό


Το 1961 μελέτησα το Τουριστικό Περίπτερο Ερυμάνθου στο χωριό Καλέντζι Αχαΐας, γενέτειρα του γέρου της Δημοκρατίας Γ. Παπανδρέου. Η μελέτη αυτή δεν εφαρμόστηκε. Όταν πήγα να δω τον τόπο μας υποδέχτηκε στο σπίτι της μια ξαδέλφη του Γέρου, ολόιδια ο Γέρος στο ύψος και στο σουλούπι, όπου υπήρχε στρωμένο τραπέζι με όλα τα καλούδια της περιοχής. Κατσικάκι στη γάστρα με πατάτες, τυρί φέτα από τσαντίλα, σαλάτα από άγρια χόρτα, κρασί άσπρο και κόκκινο και στο τέλος γαλατόπιτα μοσχομυριστή. Φάγαμε, ήπιαμε και βέβαια στο τέλος αρχίσαμε τα κλέφτικα. Εκεί στο τσακίρ κέφι μου λέει η ξαδέλφη του Γέρου "Νάσαι καλά παιδί μου και δεν έχω να σε φιλέψω να πάρεις και κάτι μαζί σου να με θυμάσαι". Εγώ, που όσο ήμασταν εκεί είχα λιμπιστεί κάτι που με ενδιέφερε, χωρίς να χάσω χρόνο της απαντάω: " Να αυτό" και της δείχνω μια ξύλινη ρόκα που κρεμόταν στον τοίχο. Εκείνη ενθουσιάστηκε που μου άρεσε κάτι παλαιϊκό, της παράδοσης, ξεκρεμάει τη ρόκα, μου τη δίνει και μου λέει: " Να την προσέχεις. Αυτή η ρόκα ήταν της μάνας του Γέρου". Απρόσμενο και ιστορικό κειμήλιο!

Β.Γιαννάκης. Καλέτζι Ερύμανθου 1961 


Το 1961 μαζί με το Φατούρο μελετήσαμε τη "Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα" (Αρχιτεκτονική, Ιανουάριος-Φεβρουάριος, 1964, Νο 43). Η κατοικία σήμερα δεν υπάρχει, κατεδαφίστηκε και στη θέση της έχει κατασκευαστεί μια πολυκατοικία με αντιπαροχή. Το κτήριο ήταν διώροφο. Το έδαφος έχει μεγάλη κλίση. Έτσι ο όροφος στα ανάντι ήταν ισόγειος ενώ στα κατάντι ήταν πάνω σε υποστυλώματα. Το ισόγειο ήταν ένας ευρύχωρος υπόστεγος χώρος ανοικτός στις τρείς πλευρές. Στην τέταρτη πλευρά είχε κατασκευαστεί ένας αναλημματικός τοίχος από εμφανή λιθοδομή. Σ'αυτόν τον υπόστεγο χώρο είχε ενταχθεί ελεύθερα ένας ανεξάρτητος όγκος-κτίσμα, που περιείχε τους βοηθητικούς χώρους της κατοικίας. Ο όροφος είχε δύο μικρές πτέρυγες, το Καθημερινό-Τραπεζαρία και τα Υπνοδωμάτια. Ανάμεσα σ'αυτές η μικρή ομάδα των χώρων της κουζίνας και του λουτρού λειτουργούσε ως συνδετήριος λωρίδα. Στην εμπρός ανατολική όψη και σε όλο το μέτωπο της προς τη θάλασσα υπήρχε μεγάλη βεράντα, που και αυτή λειτουργούσε ως λουρίδα επικοινωνίας των χώρων. Η επικοινωνία από τον υπόστεγο χώρο του ισογείου προς τον όροφο γινόταν μέσω μιας ελεύθερης κλίμακας που εντασσόταν στο χώρο αυτής της μεγάλης βεράντας. Στο πίσω μέρος υπήρχε μια μικρή βεράντα για της ανάγκες της κουζίνας. Η οργάνωση και η δομή του κτηρίου βασιζόταν στην κατασκευή ενός κανάβου από υποστυλώματα τετραγωνικής διατομής. Οι τοίχοι πληρώσεως είχαν τη μορφή πανώ. Τα ανοίγματα των όψεων ήσαν συρόμενες μπαλκονόπορτες μεγάλων διαστάσεων, από το δάπεδο μέχρι την περιμετρική δοκό του δώματος. Το κτήριο κατά γενική ομολογία αποτέλεσε σημαντικό κτίσμα της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961 ΝΑ γωνία.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα.1961. Ο φωτισμός.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Ανατολική όψη.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Μεσημβρινή όψη.


Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Κάτοψη 2ης στάθμης.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Κάτοψη 1ης στάθμης.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Τομή.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα.1961. Η εμπρός-ανατολική βεράντα προς τη θέα της θάλασσας.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Το Καθιστικό-Τραπεζαρία.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα, 1961. Η σκάλα ανόδου στον όροφο.


Το 1963 μαζί με το Φατούρο μελετήσαμε το "Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά" (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1968, Νο 2 & Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1973, Νο 7). Το Σχολικό Συγκρότημα του Λαγκαδά είναι από τα πρώτα σχολεία που κατασκευάστηκαν αμέσως μετά την ίδρυση του Οργανισμού Σχολικών Κτηρίων (ΟΣΚ) το 1963. Ειδικό γνώρισμα και χαρακτηριστικό του σχολικού συγκροτήματος είναι οι οκταγωνικές Αίθουσες Διδασκαλίας. Το οκτάγωνο επιλέχτηκε έναντι του εξάγωνου, που τότε συνηθιζόταν από τους ξένους κυρίως αρχιτέκτονες, γιατί στο συνδυασμό και στη σύνθεση των τάξεων μεταξύ τους δημιουργούνται ορθές γωνίες αντί για γωνίες 60 μοιρών του εξάγωνου, πράγμα που συμβάλλει σε μια πολυποικιλότητα και μεγαλύτερη συνεκτικότητα στον κάναβο της οργάνωσης του χώρου από τη μια και από την άλλη διευκολύνει τη διάταξη και τη σύνθεση των θρανίων και των άλλων επίπλων της τάξης. Η κατασκευή του κτηρίου δεν έτυχε της προσοχής που έπρεπε ούτε από τους επιβλέποντες αλλά ούτε και από τον κατασκευαστή εργολάβο. Κατά την κατασκευή σε πολλά σημεία δεν τηρήθηκε η εγκεκριμένη μελέτη με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η μορφή του κτηρίου και να μειωθεί ο βαθμός ποιότητας του έργου.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Πρόπλασμα.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963.  Πρόπλασμα.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963.  Μερική όψη προς την αυλή.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Μερική όψη προς την αυλή.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Τμήμα της πρόσοψης.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Οι αίθουσες διδασκαλίας και ο αύλειος χώρος.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963.  Το κεντρικό χώλ και η κλίμακα ανόδου στον όροφο.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Το κεντρικό χώλ και η κλίμακα ανόδου στον όροφο.


Το 1964 μελέτησα το "Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας" (Αρχιτεκτονική, Ιούλιος-Οκτώβριος 1968, Νο 69&70). Το κτήριο υπέστη σοβαρές ζημιές στο σεισμό του 1986 και, κακώς κατά τη γνώμη μου, κατεδαφίστηκε. Στη θέση του έχει κατασκευαστεί το νέο κτήριο του Εργατικού Κέντρου. Το κτήριο ήταν τετραώροφο. Στην οργάνωση των χώρων για το Κοινό, με βάση τις αρχές της Ψυχολογίας, είχε δοθεί μεγάλη προσοχή στην κάλυψη των αναγκών της "κοινωνίας" και των "συναθροίσεων".

Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας. 1964. ΒΑ όψη.

Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας. 1964. Κατόψεις και τομή.

Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας. 1964.  Πρόσοψη.

Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας. 1964. ΝΔ γωνία.


Το 1964 μελέτησα την Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου ("Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική. Δύο Εκκλησίες και Ένα Μοναστήρι", Αρχιτεκτονική, Οκτώβριος 1966, Νο 58). Ο ναός, το Καθολικό της μονής, είχε ήδη κατασκευαστεί με σχέδια του Στίκα. Είχε κατασκευαστεί και ο αναλημματικός τοίχος που χώριζε το δρόμο από το υπερυψωμένο επίπεδο του περίβολου του ναού. Η πτέρυγα των κελιών κατασκευάστηκε στο ανατολικό μέρος της έκτασης. Είναι ένα τριώροφο κτήριο. Στο πρώτο επίπεδο-ισόγειο ως προς τον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν οι χώροι παραμονής και εξυπηρέτησης των προσκυνητών, στο δεύτερο επίπεδο-ισόγειο ως προ την εσωτερική αυλή της μονής, υπάρχουν το Καθιστικό, η Λότζα, το Μαγειρείο, οι βοηθητικοί χώροι και τρία κελιά για τη φιλοξενία υψηλών προσκυνητών και τέλος στο τρίτο επίπεδο-τον όροφο υπάρχουν τα κελιά, η Τράπεζα, οι βοηθητικοί χώροι για τις μοναχές και ο ανοικτός προς την αυλή εξώστης-διάδρομος. Η μορφή της Πτέρυγας των Κελιών ήταν απόλυτα σύγχρονη. Ορθογώνιος κάναβος, σκελετός κατακόρυφων στύλων και οριζόντιων δοκών από εμφανές μπετόν, ανοίγματα χωρίς πρέκια, χρώμα γκρί στον σκελετό, λευκό στα επιχρίσματα, κουφώματα ξύλινα βαμμένα μπλε κ.λπ. Μορφή, που η απόλυτα συμμετρική γεωμετρία της σημάδευε το απέραντο γκρι του ελαιώνα που την περιέβαλε. Σήμερα η μορφή του κτηρίου έχει αλλοιωθεί τελείως από τις σημαντικές επεμβάσεις που έχουν γίνει και που είναι άσχετες με το πνεύμα και τη μορφή του αρχικού κτηρίου. Εύκολα θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για Αρχιτεκτονική διαστροφή.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. Δυτική όψη.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. Γενική διάταξη.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. Κατόψεις.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. Τομή.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. ΝΑ γωνία.


Το 1965 μελέτησα το Καθολικό της Μονής της Αγ. Φωτεινής στην Ύδρα ("Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική. Δύο Εκκλησίες και Ένα Μοναστήρι", Αρχιτεκτονική, Οκτώβριος 1966, Νο 58). Το ναΐδριο αποτελεί το Καθολικό της μικρής Μονής. Το κτήριο εντάσσεται λειτουργικά και μορφολογικά στο περιβάλλον της Ύδρας, πλην όμως υπάρχουν ορισμένες μορφολογικές νύξεις, άλλοτε ήπιες και αόρατες με την πρώτη ματιά και άλλοτε πιο άμεσα αντιληπτές, που απορρέουν από τη σύγχρονη τεχνολογία και τα σύγχρονα υλικά. Οι εξωτερικές αρμολογημένες και ασβεστωμένες λιθοδομές, η κεκλιμένη κατά τη διαγώνιο πλάκα επικάλυψης και ο αιωρούμενος κυλινδρικός θόλος, ο τρόπος συλλογής των ομβρίων, τα ανοίγματα, ο φωτισμός κ.λπ. αποτελούν δομικά και αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα οποία φαίνεται μεν ότι ακολουθούν τα παραδοσιακά πρότυπα, αλλά στην ουσία οι μορφές τους προδίδουν την επεξεργασία τους σύμφωνα με τις αρχές της τεχνολογίας των καιρών.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα. 1965. ΝΔ όψη.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Κάτοψη και τομή.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Μεσημβρινή όψη.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Εσωτερικό.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965 Εσωτερικό.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Βορινή όψη.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Μεσημβρινή όψη.


Το 1966 μαζί με το Φατούρο μελετήσαμε το "Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας" (Αρχιτεκτονικά Θέματα,1969, Ν0 3 & 1976, Νο 10). Πρόκειται για ένα τυπικό Περιφερειακό Γενικό Νοσοκομείο. Αρχικά το νοσοκομείο σχεδιάστηκε να κατασκευαστεί στο Εργατοχώρι, ανάμεσα Βέροια και Νάουσα. Όταν όμως αποφασίστηκε η κατασκευή της Εγνατίας Οδού, τότε κρίθηκε σκόπιμο το κτήριο να κατασκευαστεί πάνω στο νέο αυτοκινητόδρομο για να εξυπηρετεί και τις περιοχές που συνδέονται με την Εγνατία Οδό. Η προσαρμογή της μελέτης στο νέο οικόπεδο έγινε από την Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Υγείας, χωρίς την δική μας συμμετοχή. Ειδικό στοιχείο της οργάνωσης των χώρων είναι η κατασκευή στην περιοχή των Εξωτερικών Ιατρείων ενός αιθρίου με στοές για την προστασία και την παραμονή των προσώπων που συνοδεύουν τους ασθενείς.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. ΝΑ όψη.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Μεσημβρινή όψη.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Πρόπλασμα.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Γενική διάταξη.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Κατόψεις ισογείου, 1ου ορόφου και 3ου, 4ου και 5ου ορόφου.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Πρόπλασμα.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Η βορινή πλευρά.


Το 1966 πάλι μελέτησα μαζί με το Νικήτα Κλάψη τη Σχολή Μαθητείας του ΟΑΕΔ στο Στρατώνι της Χαλκιδικής. Η όλη οργάνωση των κτηριακών εγκαταστάσεων της σχολής βασίστηκε στις αρχές που είχαν εφαρμοστεί πριν τρία χρόνια στο Γυμνάσιο και Λύκειο Λαγκαδά. Το κτηριακό συγκρότημα κακόπαθε στην κατασκευή εξαιτίας κυρίως της άπειρης Τεχνικής Υπηρεσίας του εργοδότη. Αργότερα συμμετείχα ως Σύμβουλος στην Ομάδα Μελέτης που εκπόνησε τις μελέτες για δύο ακόμη Σχολές του ΟΑΕΔ, τη Σχολή Ναυτοπαίδων (σήμερα Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού Μακεδονίας) στη Νέα Μηχανιώνα και τη Σχολή Ναυτοπαίδων (σήμερα Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού Ηπείρου).


Το 1967 μελέτησα το Ναό του Αγ. Νεκταρίου στην Αίγινα. Ύστερα από ένα κλειστό διαγωνισμό μεταξύ τριών Αρχιτεκτονικών Γραφείων. Επιλέγει το δικό μου Γραφείο για την εκπόνηση της μελέτης του νέου μεγάλου ναού, στο τόπο που είναι το σπίτι και η Μονή στην οποία ασκήτευσε ο Αγ. Νεκτάριος.

Για να έχω μιαν άμεση εικόνα ενός ναού παρόμοιου μεγέθους και ενταγμένου σε ένα οικιστικό νησιωτικό σύνολο επισκέφτηκα την Κατοπυλιανή στην Πάρο. Είχα επισκεφτεί την Πάρο πριν από πολλά χρόνια. Τότε ο ναός ήταν σοβατισμένος και ασβεστωμένος, μια έξαρση του οικισμού της Παροικιάς, μια έξαρση της μορφής που έχουν όλες σχεδόν οι Χώρες των Κυκλάδων, μιας μορφής που λες ότι δημιουργήθηκε, όταν ένας τεράστιος κουβάς από πολτό ασβέστη έπεσε πάνω στην ηφαιστειογενή αιγαιοπελαγίτικη στεριά. Αυτόν τον ναό είχα καταγράψει στη μνήμη μου. Με μεγάλη μου έκπληξη όμως αντίκρισα ένα κτίσμα συντηρημένο και διατηρημένο με όλους τους κανόνες του restauro, πλην όμως ένα κτίσμα αποκομμένο από το οικιστικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον του νησιού, ίσως ένα "κτήριο-ύβρις" για τους ντόπιους και τη σύγχρονη ιστορία. Και ιδού το μεγάλο ερώτημα; Στην περίπτωση που έχουμε να κάνουμε με ένα ζων, εν ενεργεία μνημείο τι προέχει η ιστορική αξία του μνημείου ή η αξία του ως οικιστικού, κοινωνικού και πολισμικού τοπόσημου, ενός αγαθού όπως αυτό διαμορφώθηκε μέσα στα χρόνια;

Βέβαια εγώ διάλεξα το δεύτερο. Τα υπάρχοντα κτίσματα της Μονής και του σπιτιού του Αγ.Νεκεταρίου έχουν προκύψει από τη στερέωση και την αναστήλωση το 1904 των κτισμάτων παλαιότερου μοναστηριού. Τα κτίσματα είναι λιθόκτιστα, σοβατισμένα και ασβεστωμένα. Ως εκτούτου για την ορθή ένταξη του κτίσματος του νέου ναού στο υπάρχον περιβάλλον η μελέτη μου πρότεινε την κατασκευή κτίσματος σοβατισμένου εξωτερικά. Το οικόπεδο που είχε επιλεγεί βρίσκεται σε επαφή με τη μάντρα της περίφραξης ανατολικά της μονής και η είσοδος προς το νέο ναό θα γινόταν από την περιοχή της εισόδου στο χώρο, στη βορινή πλευρά του μοναστηριού. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό γιατί οι προσκυνητές θα έπρεπε να πορευθούν μέσα από το προαύλιο της μονής για να φθάσουν στο ναό και έτσι στη διάρκεια αυτής της πορείας θα υφίσταντο μιαν ψυχική προετοιμασία, πράγμα που συμβάλλει στην αποκάλυψη των πνευματικών συντεταγμένων του χώρου. Το οικόπεδο δεν ήταν αρκετά μεγάλο και ο ναός δεν θα μπορούσε να έχει το απαιτούμενο μέγεθος για να στεγάσει το αναμενόμενο πλήθος των προσκυνητών. Είχε όμως ένα πλεονέκτημα. Η στάθμη του οικοπέδου και επομένως και του δαπέδου του ναού θα ήταν ήσαν πιο χαμηλά από τη στάθμη της αυλής της μονής και του σπιτιού του Αγίου Νεκταρίου. Τα δεδομένα αυτά οδήγησαν πρώτο στη μελέτη ενός μεσαίου μεγέθους ναού, ο όγκος του οποίου θα συνέβαλε στην επιταγή να μην αντιμάχεται και να μη συντρίβει το οικιστικό σύνολο της μονής και του σπιτιού του Αγίου Νεκταρίου και δεύτερο στη πρόβλεψη της κατασκευής στεγασμένων στοών στον περίβολο του ναού για την παραμονή των προσκυνητών εκείνων, που δεν θα χωρούσαν στο ναό. Άλλωστε με τη χρήση των μέσων της νέας τεχνολογίας είναι πλέον δυνατή η μέθεξη στα Λειτουργικά δρώμενα και των πιστών εκείνων, που δεν βρίσκονται μέσα στο ναό. Επιπλέον η κατασκευή ενός ναού σε μία κάπως πιο χαμηλή στάθμη δεν θα εμπόδιζε τη θέα των ανερχόμενων από το λιμάνι προσκυνητών και άλλων επισκεπτών του νησιού προς την Παλαιοχώρα, το νησιωτικό Μυστρά όπως αποκαλείται. 
Η μελέτη μου αυτή δεν εφαρμόστηκε. Ο μητροπολίτης και οι άλλοι παράγοντες ήθελαν ένα πολύ μεγαλύτερο ναό. Αναζητήθηκε ένα άλλο πιο μεγάλο οικόπεδο. Έτσι βρέθηκε ένα οικόπεδο και εκεί κατασκευάστηκε ο νέος ναός. Στην Αίγινα, οι άνθρωποι που σκέπτονται και βλέπουν πιο καθαρά, μιλάνε για ένα ναό-τούρτα! Από την άλλη και δεδομένου ότι Αγ. Νεκτάριος είναι ένα πανορθόδοξο προσκύνημα, ο μεγάλος ναός έφερε περισσότερους προσκυνητές και αυξήθηκε η ανάγκη για εγκαταστάσεις φιλοξενίας, με αποτέλεσμα οι ξενώνες που κατασκευάστηκαν εκεί να είναι πολυώροφοι. Τώρα οι όγκοι του υπερβολικά μεγάλου ναού και των ξενώνων καλύπτουν τη θέα και αντιμάχονται το ανακηρυγμένο μνημειακό σύνολο της Παλαιοχώρας.

Μονή Αγ. Νεκταρίου, 1967. Πρόπλασμα. Κάτω δεξιά ο νέος ναός.

Μονή Αγ. Νεκταρίου, 1967. Πρόπλασμα. Κάτω δεξιά ο νέος ναός.

Μονή Αγ. Νεκταρίου, 1967. Κάτοψη νέου ναού και περιβάλλοντος χώρου. Σκίτσο.

Μονή Αγ. Νεκταρίου, 1967. Πρόπλασμα. Κάτω δεξιά ο νέος ναός.

Κατοπυλιανή. Όταν ήταν μια πολεοδομική έξαρση της κοινωνικής δομής της Παροικιάς, ένα" οικείο και καθημερινό ένδυμα". φωτ: archaiologia,gr

Κατοπυλιανή. Όπως είναι σήμερα μετά την "αποκατάσταση". Απόμακρη, "επίσημο ένδυμα", ένα μνημείο για τους αρχαιολόγους. φωτ: newsbeast



Το 1967 μαζί με τον Νικήτα Κλάψη πήραμε μέρος στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την "Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική & την Οδοντιατρική Κλινική ΑΠΘ" (Αρχιτεκτονική, Ιανουάριος 1969, Νο 73). Ούτε το οικόπεδο αλλά ούτε και η θέση μέσα στην πόλη της Θεσσαλονίκης ήσαν κατάλληλα για την δημιουργία ενός ψυχιατρικού νοσοκομείου. Αυτό έγινε αντιληπτό όταν τελειώσαμε την έρευνα και την ανάλυση της σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας. Ήταν μια περίοδος που οι ψυχίατροι και οι ψυχολόγοι αναθεωρούσαν τις παλαιότερες θεωρίες και πρότειναν νέες μεθόδους αντιμετώπισης των ψυχιατρικών ασθενών, που είχαν βασική επιδίωξη την επανένταξη των ψυχασθενών στο κοινωνικό περιβάλλον και όχι την απομόνωση τους από αυτό. Το Πρόγραμμα του Διαγωνισμού είχε συνταχθεί με βάση τις παλιές αντιλήψεις για τους ψυχασθενείς. Ήμασταν προβληματισμένοι αν θα έπρεπε να συνεχίσουμε τη μελέτη ή όχι. Είχαμε κάνει πολύ δουλειά, είχαμε διαβάσει και είχαμε επισκεφτεί ψυχιατρεία στο εξωτερικό. Έχοντας τη γνώση ότι το αρχιτεκτονικό περιβάλλον αποτελεί βασικό εργαλείο της ψυχιατρικής τελικά αποφασίσαμε να συνεχίσουμε τη μελέτη τονίζοντας και αναλύοντας στην Επιτροπή Κρίσεως τα νέα δεδομένα και τις νέες τάσεις για τα ψυχιατρεία. Ήταν και αυτό μια προσφορά. Στη μελέτη μας αυτή απενεμήθη ο Α' Έπαινος. Το πρώτο βραβείο απονεμήθηκε σε μια μελέτη, που αντιμετώπισε τα θέματα μένα συντηρητικό και παρωχημένο τρόπο.

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική & Οδοντιατρική Κλινική ΑΠΘ, 1967. Πρόπλασμα. Φωτ: Β. Γιαννάκης



Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική & Οδοντιατρική Κλινική ΑΠΘ, 1967.. Πρόπλασμα. φωτ: Β. Γιαννάκης










Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Κάτοψη ισογείου φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Κάτοψη 1ου ορόφου. φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Η οργάνωση των κατόψεων των ορόφων. φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Η οργάνωση της τομής. φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Η κυψέλη-οργάνωση των ορόφων. φωτ: Β. Γιαννάκης

Οδοντιατρική Κλινική, 1967. Κάτοψη ισογείου. φωτ: Β. Γιαννάκης


Το 1967 μελέτησα τα Καταλύματα Προσωπικού του Μεθοριακού Σταθμού στους Κήπους Έβρου. Πρόκειται για τα καταλύματα των αστυνομικών και τα καταλύματα των τελωνειακών. Η μελέτη προέβλεπε την κατασκευή δύο ξεχωριστών μικρών συγκτοτημάτων (clusters) από ισόγειες Κατοικίες-Μονάδες του ενός δωματίου με λουτρό, ένα σύγκρότημα για τους αστυνομικούς και ένα για τους τελωνειακούς, που είχαν οργανωθεί γύρω από ένα κεντρικό μεγάλο κοινόχρηστο χώρο, το Καθιστικό-Τραπεζαρία και το Μαγειρείο με τους σχετικούς βοηθητικούς χώρους. Ο κεντρικός χώρος και το Μαγειρείο με τους βοηθητικούς χώρους έχουν κοινή ενιαία στέγαση, μία τετράπλευρη πυραμίδα από μπετόν με έκκεντρα τοποθετημένη την κορυφή της. Τα συγκροτήματα των κατοικιών-μονάδων έχουν το καθένα μιαν ενιαία πολυεπίπεδη ασύμμετρα πτυχωτή πλάκα κάλυψης, όπου η πλάκα κάθε κατοικίας-μονάδας έχει τη δική της έντονη και διαφορετική κλίση κατά τη διαγώνιο. Το σημείο της χαμηλότερης στάθμης της διαγωνίου είναι σε κάθε κατοικία-μονάδα είναι και το σημείο απορροής των ομβρίων. Οι περιμετρικοί τοίχοι των κατοικιών-μονάδων είναι από λιθοδομή εμφανή. Τα ύψη των κατοικιών διαφέρουν μεταξύ τους. Τα ανοίγματα των κατοικιών φτάνουν μέχρι την οροφή. Οι κατοικίες-μονάδες διατάσσονται σε εσοχή ή εξοχή η μια ως προς την άλλη δημιουργώντας μια ποικιλία που εκφράζει την ιδιαιτερότητα της κάθε κατοικίας-μονάδας, δηλ. την αντιμετώπιση του κάθε ένοικου σαν μια ξεχωριστή οντότητα και όχι σαν μονάδα μιας αγέλης. Η ιδιαιτερότητα αυτή εκφράζεται και με την ασύμμετρη πτυχωτή πλάκα στέγασης των κατοικιών-μονάδων. Επιπλέον η κάθε μονάδα-κατοικία διαθέτει τη δική της αυλή και το δικό της κήπο που ορίζονται από λιθοδομημένο μαντρότοιχο. Έχει δημιουργηθεί δηλαδή η γνωστή διαδοχή των χώρων: Κατοικία- κλειστός απόλυτα ιδιωτικός χώρος/ Αυλή, πέρασμα- ημιϊδιωτικός χώρος / Περιβάλλον- κοινόχρηστος δημόσιος χώρος. Αντίθετα ο κοινόχρηστος κεντρικός χώρος έχει μεγάλο ύψος και προβάλλεται πάνω από τις πτυχωτές πλάκες στέγασης των κατοικιών-μονάδων. Το κεντρικό κτήριο συνδέεται με τα συγκροτήματα των αστυνομικών και των τελωνιακών με ανοικτούς διαδρόμους-στοές. Έτσι η μορφή του όλου συγκροτήματος των καταλυμάτων έχει ως εξής. Στο κέντρο δεσπόζει το κτήριο του καθημερινού με το Μαγειρείο και τους βοηθητικούς χώρους, που στεγάζεται με την τετράπλευρη έκκεντρη πυραμίδα, που φαίνεται να αιωρείται, ενώ από τη μία και την άλλη μεριά του αναπτύσσονται τα δύο μικρά συμπλέγματα των κατοικιών-μονάδων, όπου η πολυπλοκότητα της μορφής των ασύμμετρα πτυχωτών πλακών επικάλυψης αντιτίθενται αρμονικά με την προεξέχουσα πυραμίδα, τονίζοντας έτσι την ανεξαρτησία της λειτουργίας τους. Δυστυχώς αυτό το πολύ σημαντικό για μένα έργο δεν κατοικήθηκε ποτέ. Ήταν λάθος ο προγραμματισμός αυτού του έργου.

Καταλύματα Προσωπικού ΜΣ Έβρου, 1967. Μακέτα εργασίας. φωτ: Β.Γιαννάκης



Καταλύματα Προσωπικού ΜΣ Έβρου, 1967. Μακέτα εργασίας. φωτ: Β.Γιαννάκης











Μεθοριακός Σταθμός Έβρου, 1967. Στάδιο κατασκευής φωτ: Β. Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου, 1967. Στάδιο κατασκευής φωτ: Β. Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου, 1967. Κατοικίες φωτ: Β. Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου, 1967. Κατοικίες φωτ: Β. Γιαννάκης


Μεθοριακός Σταθμός Έβρου 1967. Το κεντρικό Κτήριο. φωτ: Β.Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου 1967. Κεντρικό Κτήριο. Η οροφή του Καθιστικού-Τραπεζα φωτ: Β. Γιαννάκης


Το 1968 μελέτησα τη Διαμόρφωση του Περιβάλλοντος Χώρου στο "Σπήλαιο Κουτούκι" στην Παιανία Αττικής (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1976, Νο 10), του σημαντικότερου ίσως έργου μου. Το πρόγραμμα του έργου προέβλεπε τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου της εισόδου στο σπήλαιο Κουτούκι καθώς και την κατασκευή αναψυκτηρίου, εκδοτήριου εισιτηρίων, μικρής κατοικίας για το φύλακα, W.C. κ.λπ. Εμπρός από την είσοδο στο σπήλαιο έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη πλατεία συγκέντρωσης των επισκεπτών. Η κίνηση και το πάρκινγκ των πούλμαν και των ΙΧ αυτοκινήτων γίνεται σε άλλο επίπεδο από την κίνηση των πεζών (πλατεία). Μορφολογικά το υλικό που κυριαρχεί είναι το εμφανές μπετόν. Η μεγάλη κλίση του φυσικού εδάφους επέβαλε την εκτέλεση εκτεταμένων εκσκαφών σε βραχώδες έδαφος και την κατασκευή ογκωδών τοίχων αντιστήριξης. Έτσι ο κατάντι τοίχος αντιστήριξης έχει πάρει μορφή τείχους καστροπολιτείας. Η προσπέλαση -κάθοδος από το επίπεδο κυκλοφορίας των τροχοφόρων προς την πλατεία πραγματοποιείται με μία ικανού πλάτους ράμπα και με μια κλίμακα.

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Η πλατεία εισόδου φωτ: Β. Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Η πλατεία με το στηθαίο στην αρχική του μορφή. φωτ: Β. Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Όψη από ψηλά. Διακρίνεται ο διαχωρισμός της κίνησης πεζών και τροχοφόρων φωτ: Β. Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Όψη από ψηλά. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Γενική όψη. φωτ: Β. Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Γενική κάτοψη. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Κάτοψη πλατείας. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Εγκάρσια τομή στην πλατεία. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Ο αναλημματικός τοίχος. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Λεπτομέρεια. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Γενική όψη.. φωτ: Β.Γιαννάκη


Το 1969 μελετήσαμε μαζί με τον Φατούρο το "Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών και φερμουάρ στη Θεσσαλονίκη" (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1976, Νο 10). Πρόκειται για εργοστάσιο παραγωγής προϊόντων "στενής υφαντουργίας". Το εργοστάσιο βρίσκεται στην περιοχή της Θέρμης, 14 χλμ. από τη Θεσσαλονίκη. Σήμερα έχει αλλάξει χέρια, λειτουργεί με άλλη επωνυμία και παράγει άλλα προϊόντα. Το κτηριακό συγκρότημα έχει τρία τμήματα. Το Κεντρικό Κτήριο, το Κτήριο Διοίκησης και τα κτήρια των Αποθηκών και των Βοηθητικών Χρήσεων. Όλα τα κτήρια του συγκροτήματος έχουν σκελετό από εμφανές μπετόν αρμέ και τοίχους πληρώσεως από εμφανείς πλίνθους.

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Νότια όψη. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Κτήριο Διοίκησης. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Οργανόγραμμα. φωτ: Δ. Καλαποδάς














Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Γενική διάταξη κτηρίων. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Κάτοψη ισογείου. . φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Κάτοψη 1ου ορόφου.. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Αίθουσα μηχανών. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών, 1969. Θεσσαλονίκη. φωτ: Δ. Καλαποδάς


Το 1970 μελέτησα το "Κάμπινγκ Ολύμπου" (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1975, Νο 9). Στις εκβολές του χείμαρρου Ζιλιάνα στην Κάτω Στοτίνα Πιερίας υπάρχει ένα δάσος 80 στρέμματα από αιωνόβια πλατάνια. Μέσα στ'αυτόν τον πλατανιά μου ανέθεσε ο ΕΟΤ να μελετήσω ένα Κάμπινγκ. Εγώ μόλις είδα τα αιωνόβια πλατάνια αντέδρασα και εισηγήθηκα να διατηρήσουμε ως πόλο έλξης τον πλατανιά και να τον εντάξουμε σε μιαν όμορη έκταση την οποία θα απαλλοτριώναμε για την κατασκευή του Κάμπινγκ. Έτσι και έγινε. Απαλλοτριώθηκε μια έκταση 400 στρέμματα που ενοποιήθηκε με τον πλατανιά και εκεί κατασκευάστηκε το Κάμπινγκ Ολύμπου του ΕΟΤ. Το κάμπινγκ έχει σχεδιαστεί για δυναμικότητα 1200 άτομα, αν και η έκταση του γηπέδου θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες για ένα κάμπινγκ 2500 άτομα. Όμως πρόθεση του μελετητή ήταν να υπάρχουν μεγάλοι ελεύθεροι χώροι έτσι, ώστε οι φιλοξενούμενοι να έχουν την αίσθηση ότι βρίσκονται ελεύθεροι μέσα στο φυσικό περιβάλλον, το οποίο είναι οργανωμένο με μεγάλη διακριτικότητα. Αποτελείται από τρείς διακριτές περιοχές, την περιοχή του Κοινωνικού Κέντρου-Πλατείας (εστιατόριο, μπαρ, κουζίνα, καταστήματα και εκτεταμένοι σκεπαστοί και μη ελεύθεροι χώροι διημέρευσης), την περιοχή των Θέσεων Κάμπινγκ και το συγκρότημα με τις Καλύβες (απλής μορφής bungalows), που για πρώτη φορά κατασκευάζονταν σε κάμπινγκ. Πρόθεσή μου ήταν για την καλύτερη ένταξη των κατασκευών στο φυσικό περιβάλλον να χρησιμοποιηθούν φέροντα στοιχεία από ελαφρά υλικά. Αυτό όμως κρίθηκε ασύμφορο γιατί το έργο ήταν πάνω στη θάλασσα και τα στοιχεία αυτά θα υφίσταντο γρήγορα τη φθορά από την αλμύρα της θάλασσας. Καταλήξαμε να χρησιμοποιήσουμε μπετόν αρμέ. Άλλωστε τα κτήρια θα ήσαν μονώροφα και οι απαιτούμενες διατομές μικρές. Το δομικό στοιχείο οργάνωσης του χώρου που επιλέχτηκε είναι ένα τετράγωνο 4,40χ4,40 μ., τέσσερα υποστυλώματα, περιμετρικά δοκάρια και κάλυψη μια χθαμαλή τετράπλευρη πυραμίδα. Με βάση το στοιχείο αυτό αναπτύχθηκαν όλα τα κτήρια του κάμπινγκ, το Κέντρο-Πλατεία, οι Καλύβες και τα βοηθητικά κτίσματα, που στην πλοκή και στην ανάναπτυξή τους στο χώρο δείχνουν τελειωμένα-ατελείωτα. Οι θέσεις κάμπινγκ έχουν πάρει τη μορφή ενός κυκλικού μαντριού με διάμετρο 12,00μ. Περιμετρικά του μαντριού έχουν φυτευτεί υψηλοί θάμνοι για να δημιουργείται η αναγκαία οπτική απομόνωση. Ένα τμήμα του κύκλου έχει διαστρωθεί με μπετόν για τη θέση του τροχόσπιτου και το υπόλοιπο τμήμα έχει φυτευτεί με γκαζόν για τη θέση της σκηνής. Ο πλατανιάς παρέμεινε τόπος περιπάτου και αναψυχής. Από τότε η κατασκευή καλυβών μπήκε στις προδιαγραφές του ΕΟΤ για τα ιδιωτικά κάμπινγκ. Λέγεται ότι το Κάμπινγκ Ολύμπου στην εποχή του ήταν μέσα στα πρώτα καλύτερα κάμπινγκ της Ευρώπης.

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Η είσοδος. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Γενική διάταξη. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Κάτοψη Πλατείας- Κοινωνικού Κέντρου. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Πλατεία-Κοινωνικό Κέντρο . φωτ: Β. Γιαννάκης


Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Όψη των bungalows. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Κοινωνικό Κέντρο-Εστιατόριο. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Κάτοψη θέσεων κάμπινγκ. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Γενική κάτοψη bungalows. φωτ: Β. Γιαννάκης
Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Tα bungalows. φωτ: Β. Γιαννάκης


Μονάδα βοηθητικών χώρων θέσεων camping , 1970. φωτ: Β. Γιαννάκης.


Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση

Η συνέχεια στην αναμενόμενη έκδοση

___________________________

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ

1. ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΑΤΤΙΚΗ, 1958
(μαζί με τον καθ. Δ.Α.Φατούρο)
Δημοσίευση: Ζυγός, Νοε-Δεκ 1958

2. ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΜΑΡΚΟΡΑ 32, ΑΘΗΝΑ, 1959
Δημοσίευση: Μορφές στο χώρο, Νο 3,

3. ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΟ ΚΤΗΡΙΟ
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ "ΑΤΤΙΚΟΝ",
ΑΘΗΝΑ
ΕΣΩΤΕΡΚΗ ΔΙΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ
ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΟΨΕΩΝ, 1959
Δημοσίευση: Εφημ.ΤΟ ΕΘΝΟΣ, Ο φακός,
27.07.1960

4. ΔΙΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ
ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ
"ΑΠΟΛΛΩΝ", ΑΘΗΝΑ (Προμελέτη), 1960
(μαζί με τον καθ. Γ.Κονταξάκη)

5. ΕΡΗΜΟΚΛΗΣΙ ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΛΙΑ
ΣΤΗΝ ΚΟΡΥΦΗ ΤΟΥ ΚΙΘΑΙΡΩΝΑ, 1960
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονική, Οκτ. 1966, Νο 58

6. ΘΕΡΙΝΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗ ΒΑΡΚΙΖΑ ΑΤΤΙΚΗΣ
1961
(μαζί με τον καθ. Δ.Α.Φατούρο)
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονική,
Ιαν.-Φεβρ. 1964, Νο 43

7. ΚΑΤΟΚΙΑ ΠΡΩΤΟΠΑΠΠΑ
Ν. ΣΜΥΡΝΗ, ΑΤΤΙΚΗ, 1963

8. ΓΥΜΝΑΣΙΟ-ΛΥΚΕΙΟ ΛΑΓΚΑΔΑ, 1963
(μαζί με τον καθ. Δ.Α.Φατούρο)
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονικά Θέματα,1968, Νο 2
& 1973, Νο 7

9. ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ, 1964
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονική,
Ιουλ.-Οκτ.1968,Νο 69 & 70

10. ΠΤΕΡΥΓΑ ΚΕΛΙΩΝ ΣΤΗ ΜΟΝΗ
ΑΓ. ΡΑΦΑΗΛ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ, 1964
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονική, Οκτ. 1966, Νο 58

11. ΚΑΘΟΛΙΚΟ ΜΟΝΗΣ ΑΓ. ΦΩΤΕΙΝΗΣ
ΣΤΗΝ ΥΔΡΑ, 1965
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονική, Οκτ. 1966, Νο 58

12. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΟΛΥΓΥΡΟΥ
Β' ΦΑΣΗ, 1965
(μαζί με τους καθ. Γ.Τριανταφυλλίδη και Δ.Α.Φατούρο)
Δημοσίευση: ΦΑΤΟΥΡΟΣ, ΔΟΜΕΣ, 11/09, σελ.252
Αθήνα, 2009

13. ΓΕΝΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΒΕΡΟΙΑΣ, 1966,
(μαζί με τον καθ. Δ.Α.Φατούρο)
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1969, Νο 3
& 1976, Νο 10

14. ΣΧΟΛΗ ΜΑΘΗΤΕΙΑΣ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΩΝΙ
ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, 1966
(μαζί με το Νικήτα Κλάψη)

15. ΝΑΟΣ ΑΓ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΥ ΣΤΗ ΜΟΝΗ
ΑΓ. ΤΡΙΑΔΑΣ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ (Μελέτη)
1967

16. ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ & ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ
ΚΑΙ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΑΠΘ, 1967
(Α' Έπαινος αρχιτεκτονικού διαγωνισμού)
(μαζί με το Νικήτα Κλάψη)
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονική, Ιαν. 1969, Νο 73

17. ΚΑΤΑΛΥΜΑΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ Μ.Σ. ΕΒΡΟΥ
1968

18. ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΥ
ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΚΟΥΤΟΥΚΙ, ΠΑΙΑΝΙΑ ΑΤΤΙΚΗΣ, 1968
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1976, Νο 10

19. ΚΑΤΑΛΥΜΑΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ Μ.Σ
ΚΟΥΛΑΣ- ΠΡΟΜΑΧΩΝΑ (Μελέτη), 1969

20. ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΕΛΑΣΤΙΚΩΝ ΤΑΙΝΙΩΝ ΚΑΙ
ΦΕΡΜΟΥΑΡ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 1969
(μαζί με τον καθ. Δ.Α.Φατούρο)
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1976, Νο 10

21. ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ ΜΟΥΣΛΗ, ΣΙΣΙΛΙΑΝΟΥ
ΚΑΙ ΞΗΡΑΔΑΚΗ ΣΤΗ ΜΑΚΡΙΝΙΤΣΑ ΠΗΛΙΟΥ
ΣΤΕΡΕΩΣΗ, ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ
ΔΙΑΣΚΕΥΗ ΣΕ ΞΕΝΩΝΕΣ, 1969-1974
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1975, Νο 9

22. CAMPING ΟΛΥΜΠΟΥ, 1970
Δημοσίευση: Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1975, Νο 9

23. CHARLES RIVER ESTUARY HOUSING
DEVELOPMENT (μελέτη), 1971
(μαζί με τους Le Cuong, E.Everdell, G.Martinson,
D.Miles και Y.Yokoyama)
Δημοσίευση: Harvard University, Master's Program,
Cambridge, June 1971

24. ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΟ ΧΩΡΙΟ ΚΑΙ CAMPING
ΣΤΑ ΚΑΛΑ ΝΕΡΑ ΒΟΛΟΥ ( Μελέτη ), 1973

25. ΣΠΙΤΙ ΛΑΔΕΝΗ ΣΤΗ ΜΑΚΡΥΝΙΤΣΑ
ΣΤΕΡΕΩΣΗ, ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΚΑΙ ΔΙΑΡΡΥΘΜΙΣΗ, 1974

26. ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΚΟΥΡΤΙΔΗ, ΣΟΥΦΛΙ
ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΣΚΕΥΗ
ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΕΤΑΞΗΣ
Α' ΦΑΣΗ, 1979

27. ΣΤΕΡΕΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΠΑΛΙΟΥ
ΛΗΝΟΥ ΣΕ ΘΕΡΙΝΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΚΑΙ
ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΟΡΟΦΟΥ ΣΤΗ ΦΟΛΕΓΑΝΔΡΟ
1986

28. ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΑΦΩΝ ΔΟΞΙΑΔΗ ΣΤΟ
ΜΟΛΥΒΟ ( Μελέτη ), 1989

29. KATOIKIA ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΠΑΤΜΟΥ
1989

30. ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΩΝ ΑΣΤΕΡΑ
ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ, 1995
(μαζί με Σθένη Μολφέση και καθ. Δ.Α.Φατούρο)

31. ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ
ΑΘΗΝΑΣ- ΠΕΡΙΟΧΗ ΦΙΛΟΠΑΠΠΟΥ, 2000
(μαζί με τους Α.Νουκάκη, Μ.Τυλιανάκη,
Ν.Χατζηκυριάκο και Γρ. Χατζηδημητρίου)

32. ΘΕΡΙΝΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗ ΣΕΡΙΦΟ
2001
Δημοσίευση: ΔΟΜΕΣ, 04/14, σελ. 120, Αθήνα, 2014

33. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΕΙΟ ΜΕΓΑΛΟΠΟΛΗΣ
( Μελέτη ), 2007
(μαζί με την Αγγέλα Γεωργαντά και το Δ.Ναουμίδη)
Δημοσίευση: ΔΟΜΕΣ, 06/11, Vol.II, σελ. 10,

                Αθήνα, 2011



17 comments :

  1. Συγχαρητήρια και στον Γιώργο και στον καταπληκτικό θησαυρό Βασίλη.

    ReplyDelete
  2. Ενδιαφέρον! Εξαιρετικό!
    Ευχαριστούμε!

    ReplyDelete
  3. Βασίλη είσαι μια αστείρευτη πηγή, συνέχισε!

    ReplyDelete
  4. Συγχαρητήρια για τις περιγραφές σας! Με απίστευτη συγκίνηση διάβασα το κείμενο σας. Αναστασία Γκλιάτη εγγονή της Κλειούς Γκλιάτη το γένος Διονυσίου Γιάννάκη

    ReplyDelete
  5. Μια γοητευτική αφήγηση που προσωπικά με συνεπαίρνει...ένας σπουδαίος άνθρωπος, ο αρχιτέκτονας Βασίλης Γιαννάκης ανασυνθέτει με περισσή τρυφερότητα τη διαδρομή ενός μεστού βίου, που αποτελεί για όλους τους νεότερους μάθημα για τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τις ανθρώπινες αξίες και τον Πολιτισμό...αλήθεια αυτή η διήγηση δεν είναι μια απόπειρα αυτοβιογραφικής καταγραφής, είναι η άλλη ματιά που ορίζει τα πράγματα και αφήνει τον χρόνο να φωτίσει τις αχανείς εσωτερικές μας εσχατιές, δοξολογώντας με ανεπανάληπτο τρόπο το όλον της ύπαρξης...Βασίλη, υποκλίνομαι στην αφειδώλευτη αναδιανομή των αισθήσεων και των συναισθημάτων που κάνεις σε όλους μας αφήνοντας την εσωτερική σου όραση να μας καθοδηγήσει σε ένα οιονεί ταξίδι στο φως...Ο.Σ.

    ReplyDelete
  6. Ευχαριστώ για το 'Κρητικό' ξύπνημα Οδυσσέα.

    ReplyDelete
  7. Θείε μου, με έχεις κατασυγκινήσει...
    Όλοι μας θα έπρεπε ίσως να σε μιμηθούμε.
    Στο κάτω κάτω έτσι γράφεται η ιστορία του κάθε τόπου, η ιστορία της πατρίδας μας...

    ReplyDelete
  8. Αγαπητέ Βασίλη,

    Πολύ εντυπωσιασμένος απο το χρονικό με την πορεία της ζωής σου με τους μεγάλους δασκάλους και τους απλούς ανθρώπους.

    Συγκράτησα το εξής :

    "Η συμμετοχή μου στη Χορωδία Αθηνών ήταν ένα πολύ μεγάλο μάθημα για μένα. Δεν ήταν μόνο η αισθητική απόλαυση της εκμάθησης και της ερμηνείας των σημαντικών χορωδιακών έργων του ρεπερτορίου της δυτικής μουσικής, αλλά και άσκηση στην πειθαρχία, που είναι απαραίτητη στην ομαδική εργασία καθώς και ύψιστη αρετή για τη ζωή του ανθρώπου. "

    ReplyDelete
  9. Βασίλη,

    Η αφήγηση των βιωμάτων σου αποκαλυπτική και απρόσμενη.Χαίρομαι που συνεργαστήκαμε επ' ολίγον...

    Εύχομαι καλή χρονιά με υγεία.

    Ξενοφών Κόζαρης

    ReplyDelete
  10. καλημερα σε ολους,
    Ονομάζομαι Bahiti και είμαι εδώ για να ευχαριστήσω τα Δανειακά Πιστωτικά Ιδρύματα που με βοηθούν στις οικονομικές μου ανάγκες που μου έδωσαν το δάνειο των 6.000 ευρώ που ζήτησα. Στείλτε τους email στο { loancreditinstitutions00@gmail.com} ή στον αντιπρόσωπό του στο whatsapp: +393512114999

    ReplyDelete