ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΚΟΠΟΥΛΟΣ: ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

κυρίαρχα ρεύματα μέσα από 18 μονογραφικά σχεδιάσματα 

(από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο)

Δεν διεκδικώ τον ρόλο του κριτικού βιβλίων αρχιτεκτονικής. Απλά επιδιώκω να καταθέσω κάποιες σύντομες εκτιμήσεις και σχόλια για μία έκδοση που ήρθε στα χέρια μου και μου κίνησε το ενδιαφέρον, μια και μου έφερε στο νου μία αντίστοιχη και αυθόρμητη προσωπική έρευνα, που πραγματοποίησα την δεκαετία του ΄70. Στα φοιτητικά μου χρόνια, στην αρχή της μεταπολίτευσης, καταπιάστηκα με την διερεύνηση της αρχιτεκτονικής παιδείας και πρακτικής μέσα από μία σειρά συνεντεύξεων και συζητήσεων με καθηγητές της αρχιτεκτονικής και επώνυμους αρχιτέκτονες στην Αθήνα και την Θεσσαλονίκη. 

Κάποια στιγμή θα ανασύρω και θα παρουσιάσω αυτή την έρευνα από τα αρχεία μου, αλλά μέχρι τότε επιτρέψτε μου να επισημάνω ότι το πόνημα του Παναγιώτη Τσακόπουλου αναπαράγει με τον καλύτερο τρόπο μια ανάλογη προσέγγιση, στον βαθμό που κατάφερε να συνδεθεί φιλικά και να συζητήσει για την δουλειά τους με μία σειρά αρχιτέκτονες. Όπως επίσης κατάφερε να συνομιλήσει και να καταγράψει τις απόψεις των Δημήτρη Φατούρου, Δημήτρη Αντωνακάκη, Κώστα Φινέ, Αλέξανδρου και Χάρις Καλλιγά, Γιάννη Λιακατά και Αλέξανδρου Ρωμανού και να συντάξει 18 μονογραφικά σχεδιάσματα.

Ιωάννης Δεσποτόπουλος, ΠΚΑ Ωδείο Αθηνών (Μουσική Ακαδημία), 1960-1976

Πρόλαβε να γνωρίσει τον Σπύρο Στάϊκο στα ενενήντα πέντε του και ταυτόχρονα να αντλήσει υλικό από τα Αρχεία της Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη για τον Αντώνη Γεωργιάδη και τον Ιωάννη Δεσποτόπουλο, καθώς και από το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας και την βιβλιοθήκη του ΤΕΕ.

Αντώνης Γεωργιάδης, Εμ. Βουρέκας, Κ.Δεκαβάλλας, Ξενοδοχείο Ναυσικά, ΑΞΕ, Αστήρ, Μικρό Καβούρι Βουλιαγμένης,

 1974-79

Βρίσκω ακόμη πολύ ευαίσθητη την επιλογή του Παναγιώτη Τσακόπουλου να αφιερώσει το βιβλίο αυτό στους «αρχιτέκτονες που αγωνίστηκαν να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν αυτά που οραματίστηκαν έχοντας συχνά απέναντί τους την καχυποψία και την απαξίωση. Στα ξενύχτια των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών και των παραδόσεων, στις ώρες του χαμένου κόπου».

Η αφιέρωση αυτή είναι αποκαλυπτική και προσδιορίζει σε ένα βαθμό το πρίσμα που προσεγγίζει το θέμα του. Από την άλλη η επιλογή του σε σχέση με το layout της έκδοσης ξεκινάει με εναλλαγές μεταξύ portrait και landscape προετοιμάζει μια «τυπογραφική ανατροπή» αλλά τελικά κυριαρχεί μία ασφυκτική συμπύκνωση όπου σκίτσα, φωτογραφίες και σχέδια εμπλέκονται με τα κείμενα ή παρουσιάζονται σε πολύ μικρό μέγεθος παραπέμποντας στην λογική ενός λεξικού. Δεν λείπουν όμως και οι σελίδες με ενδιαφέρον στην σύνθεση των εικόνων.

Αφετηρία του πονήματος αποτελούν μια σειρά κειμένων που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Ελληνικές Κατασκευές (2003-2012) στο πλαίσιο μιας σειράς μικρών αφιερωμάτων σε Έλληνες αρχιτέκτονες. Η τελική επιλογή των 18 αρχιτεκτόνων στηρίχθηκε, όπως γράφει, κατά βάση αφ’ ενός στο ιδιόρρυθμο στίγμα της και αφ’ετέρου στην μέχρι σήμερα περιορισμένη προβολή τους στην κριτική ιστοριογραφία σε σχέση με την σημασία του έργου τους.

Τάσος & Δημήτρης Μπίρης, Δημαρχιακό Μέγαρο Θεσσαλονίκης 1987/2010 με τους Ν. Δημοπούλου, Ρ. Σαϊτη, Ν.Χριστοδουλέα, Γ. Σταθόπουλο

Εδώ τίθεται ένα θέμα μια και κάποιες από τις επιλογές του Τσακόπουλου δεν υπακούουν απόλυτα σε αυτά τα κριτήρια.

Έχει όμως ενδιαφέρον η προσπάθεια σύνδεσης των επιλεγμένων αρχιτεκτόνων μεταξύ τους με κοινά νήματα, που σχετίζονται με την εκπαίδευσή τους, τις θεωρητικές τους προσεγγίσεις και την επαγγελματική τους διαδρομή. 

Τάσος Μπίρης, Μοντέλο μεταλλασσόμενων πρωτογενών διαστάσεων στο συνθετικό μάθημα

Η απόπειρα μιας σύντομης χαρτογράφησης των σπουδών αρχιτεκτονικής στο ΕΜΠ και στην Σχολή της Θεσσαλονίκης αποτελεί επίσης ένα ενδιαφέρον τμήμα του βιβλίου.

Η τόλμη του εγχειρήματος έγκειται στην απόπειρα «Γενεαλογικών Συσχετίσεων» δηλαδή στην τοποθέτηση των 18 επιλεγμένων γραφείων στο ευρύτερο μεν πλαίσιο της ελληνικής μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής εστιάζοντας σε τέσσερις κύκλους –τάσεις: 

Ι. την τάση του Ελληνικού φονξιοναλισμού (1955-70) που εκπροσωπείται από τους: Σπύρο Στάικο, Αντώνη Γεωργιάδη, Κωνσταντίνο Δεκαβάλλα, και Βασίλη Γρηγοριάδη,

Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Κατοικία στην Εκάλη, 1973

Βασίλης Γρηγοριάδης, 1963, Ναίσκος του εφοπλιστή Στ.Νιάρχου στην Σπετσοπούλα, το πιό ολοκληρωμένο, σύμφωνα με τον Francois Loyer, εργο της μοντέρνας θρησκευτικής αρχιτεκτονικής.

ΙΙ. την Ελληνική εκδοχή του μπρουταλισμού (1960-1975) που ακμάζει σχεδόν παράλληλα με την πρώτη, όπου εντάσσονται τα γραφεία 

των Νίκου Καλογερά, Σπύρου Αμούργη και Πάνου Κουλέρμου, 

των Γιάννη Κανετάκη, Δημήτρη Κατζουράκη και Γρηγόρη Τσαμπέρη, 

των Λάζαρου Καλυβίτη και Γιώργου Λεονάρδου,

ΙΙΙ. την τάση άρνησης των φορμαλισμών (1975-σήμερα) και την αναζήτηση του αρχέτυπου και του διαχρονικού με εκπροσώπους τους 

Γιάννη Κούκη, 

Τάκη Εξαρχόπουλο, 

Μιχάλη Μανιδάκη, 

και του γραφείου των Νίκου Σκουτέλη και Φλάβιο Ζανόν, 

Γιάννης Κούκης, Ινστιτούτο Πυρηνικής Τεχνολογίας στον Δημόκριτο, 2003

Τάκης Εξαρχόπουλος, Κατοικία στην Βούλα,ΙΙΙ, 2007-2011

Μιχάλης Μανιδάκης, Κατοικία στο Πάνορμο Μυκόνου, 1993-97, με τον Χ. Χαριτάτο

ΙV. Τέλος η τέταρτη φάση χαρακτηρίζεται από τις επαναδιατυπώσεις του μοντερνιστικού συντακτικού που αφορά αρχιτέκτονες με διαφορετικά ιδιώματα όπως οι: 

Ηλίας Βενέρης, 

Γιάννης Κίζης, 

Α.Μ.Κωτσιόπουλος & συν/τες αρχ/νες, 

Ποτηρόπουλος Δ+Λ αρχιτέκτονες, 

sparch / Ρένα Σακελλαρίδου, Μόρφω Παπανικολάου, 

Ηλίας Βενέρης, Κατοικία και το γραφείο του αρχιτέκτονα στο Χαλάνδρι, 1991

Γιάννης Κίζης, Ανάπλαση κτιρίου Σπηλιοπούλιου Ιδρύματος, Σταδίου και Αμερικής, 2006

Ποτηρόπουλος Δ+Λ αρχιτέκτονες, Δημαρχείο και Κέντρο Πολιτισμού στον Γέρακα, 2000-2006

sparch / Ρένα Σακελλαρίδου, Μόρφω Παπανικολάου),  Οριζόντιο Σπίτι στην Θέρμη Θεσσαλονίκης, 2008

Σε αυτές τις τέσσερις συνιστώσες παρεισφρέει το μεταπολεμικό έργο του Ι. Δεσποτόπουλου και των αδελφών Τάσου Και Δημήτρη Μπίρη.

Ιωάννης Δεσποτόπουλος, ΠνευματικόΚέντρο Αθήνας 1959-1988

Τάσος & Δημήτρης Μπίρης, Δημαρχιακό Μέγαρο Θεσσαλονίκης 1987/2010 με τους Ν. Δημοπούλου, Ρ. Σαϊτη, Ν.Χριστοδουλέα, Γ. Σταθόπουλο

Η τεκμηρίωση του έργου των 18 επιλεγμένων στηρίχθηκε στην ελληνική και ξένη βιβλιογραφία. Παρουσιάζεται όμως και αδημοσίευτο υλικό τόσο από παλαιά όσο και από τα πιο τελευταία έργα, από τα προσωπικά αρχεία και τις συνομιλίες που ο Τσακόπουλος είχε μαζί τους καθώς και μέσα από Αρχεία που ήδη προανέφερα. Φαίνεται λοιπόν ότι το καινούργιο αυτό πόνημα-βιβλίο μας προσφέρει νέο πρωτογενές υλικό και συμβάλλει συμπληρωματικά στην υπάρχουσα βιβλιογραφία για την μεταπολεμική αρχιτεκτονική.

Είναι προφανές ότι το «όλον» προέκυψε από τις επί μέρους επιλεγμένες παρουσιάσεις που πραγματοποιήθηκαν στο περιοδικό Ελληνικές Κατασκευές. Έτσι η όλη δομή του πονήματος της έκδοσης συγκροτήθηκε πάνω στις 18 μονογραφίες και βάσει αυτών επιχειρήθηκε η συνολική αναφορά στην μεταπολεμική αρχιτεκτονική. Η όλη διαδικασία είναι κατά κάποιο τρόπο αποσπασματική και δεν φαίνεται να ισορροπεί στο βαθμό που απουσιάζουν ονόματα και γραφεία που εντάσσονται στις αναφερόμενες τάσεις ή πιθανόν και άλλες τάσεις. 

Παράλληλα στο τέλος των τόμων παρατίθενται τα βιογραφικά και η αναλυτική εργογραφία των αρχιτεκτόνων που συμμετέχουν.

το μικρό μέγεθος των εικόνων απαιτούν μεγεθυντικό φακό!

Η ένταξη αρχιτεκτονικών σχεδίων στα κείμενα

Μεγάλη αδυναμία του βιβλίου αποτελεί το μικρό μέγεθος των εικόνων (φωτογραφιών και σχεδίων) όπου σε ορισμένες σελίδες απαιτούν μεγεθυντικό φακό, καθώς και η ένταξη αρχιτεκτονικών σχεδίων μέσα στα κείμενα. Είναι κατανοητό, ότι σε ένα τόμο 700 σελίδων που φιλοδοξεί να φωτίσει την ουσία μέσα κυρίως από κείμενα, ο χώρος ίσως δεν είναι επαρκής για σχέδια και φωτογραφίες. Η εικόνα όμως είναι  1000 λέξεις και κατά συνέπεια θα έπρεπε να υπάρχει  μια πιο ισορροπημένη κατανομή του υλικού.

Παρ όλα αυτά πρόκειται για μια σημαντική και μεστή δίγλωσση έκδοση για την Ελληνική Μεταπολεμική Αρχιτεκτονική, που ο Παναγιώτης Τσακόπουλος με υπομονή και επιμονή προετοιμάζει μεθοδικά από το 2007, με πλούσια βιβλιογραφία και αναρίθμητες υποσημειώσεις. 

Οι επιλογές των εικόνων είναι  ενδεικτικές. 

Για μεγέθυνση κάντε ΚΛΙΚ πάνω τους

O Παναγιώτης Τσακόπουλος γεννήθηκε στην Τρίπολη της Αρκαδίας το 1957. Σπούδασε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. (1981) και στην Ecole d’Architecture de Paris-La Villette (1985). Η διδακτορική του διατριβή στο Πανεπιστήμιο Paris X – Nanterre (1986) και το ερευνητικό του έργο έχουν ως αντικείμενο την Ιστορία της πόλης και της πολεοδομίας του 19ου αιώνα. Μέλος από το 2002 του Γραφείου αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού Ark-sign στην Αθήνα. Από το 2007 η έρευνά του εστιάζει στην Ιστορία της ελληνικής μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής. Είναι διευθυντής σύνταξης του περιοδικού Ελληνικές Κατασκευές (2007–).