«ΤΟ BAUHAUS ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ» 

ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ 

Σύντομος απόηχος, 

προσωπικές επιλογές 

Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος 

Παναγιώτης Τουρνικιώτης 

Αναστάσιος Μ. Κωτσιόπουλος 

Το διεθνές συνέδριο με τίτλο «Το Bauhaus και η Ελλάδα» και υπότιτλο Η ΝΕΑ ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΣΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, πραγματοποιήθηκε με αφορμή τα 100 χρόνια από την ίδρυση της σχολής του Μπάουχαους στη Βαϊμάρη. Προετοιμαζόταν για καιρό από τους Ανδρέα Γιακουμακάτο και τον Σωκράτη Γεωργιάδη, εκπροσωπώντας την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και την Κρατική Ακαδημία Καλών Τεχνών Στουτγάρδης, προκαλώντας το ενδιαφέρον κοινού και ομιλητών μέσα από την σχετική προβολή στα μέσα ενημέρωσης. 

Από όσο γνωρίζω, μετά την επιλογή από ένα μεγάλο αριθμό προτεινομένων εισηγήσεων προέκυψαν τελικά 65 ανακοινώσεις από Έλληνες και ξένους επιστήμονες και ερευνητές, κατανεμημένες σε 12 Συνεδρίες. Το συνέδριο πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη οδού Πειραιώς και διήρκεσε 3 ημέρες: Πέμπτη - Παρασκευή και Σάββατο από 30 Μάϊου έως 1 Ιουνίου 2019, διάστημα μάλλον μεγάλο για να μπορέσει κανείς να το παρακολουθήσει ολοκληρωμένο. 

Στις τρεις μέρες διεξαγωγής του, σύμφωνα με το σημείωμα των οργανωτών, αναλύθηκαν δύο βασικά ζητήματα: αφενός η πρόσληψη της εμπειρίας του Μπάουχαους στην Ελλάδα και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες πριν και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ειδικά για τη χώρα μας ερευνώνται συστηματικά οι επιρροές της μοντέρνας ευρωπαϊκής κουλτούρας στον ελληνικό μεσοπόλεμο και στις μεταπολεμικές εκφράσεις στο πεδίο της τέχνης, της αρχιτεκτονικής και της διδακτικής. Αφετέρου, εξετάζονται άλλες διεθνείς εμπειρίες επανίδρυσής του ή αναφοράς στην παράδοσή του όπως η Ευρωπαϊκή Μεσογειακή Ακαδημία των Mendelsohn-Wijdeveld-Ozenfant (1933), το Black Mountain College στη Βόρεια Καρολίνα, το New Bauhaus στο Σικάγο, ο απόηχος του Μπάουχαους στη «Λευκή Πόλη» του Τελ Αβίβ, η Hochschule für Gestaltung στην Ulm, κ.ά. 

Δυστυχώς, παρότι λάτρης της αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου, προσωπικοί και επαγγελματικοί λόγοι δεν μου επέτρεψαν να το παρακολουθήσω στο σύνολό του. 

Συνεδρία 3Β, Παρασκευή 31 Μαϊου 2019. Προεδρείο Γιώργος Πανέτσος, Ομιλητές: Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος, Λίνα Δήμα, Σωτήριος Ζαρούλας, Λουκάς Μπαρτατίλας, Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Κώστας Τσιαμπάος. 

Τρεις και μόνο Συνεδρίες την δεύτερη ημέρα, που κατάφερα να παρακολουθήσω, ήταν ικανές για να επιβεβαιωθεί και το τελικό συμπέρασμα των διοργανωτών ότι επρόκειτο για: 

«Ένα έντονο τριήμερο λοιπόν αθηναϊκής γιορτής για το Μπάουχαους με σπουδαίο επιστημονικό, εκδοτικό και καλλιτεχνικό πρόγραμμα, αντάξιο πιστεύουμε της σημασίας αυτής της διεθνούς επετείου». 

Συνεδρία 4Α, Παρασκευή 31 Μαϊου 2019. Προεδρείο Βασίλης Κολώνας. Ομιλητές: Ιωάννα Συμεωνίδου, Καλλιόπη Κοντόζογλου, Νέλλυ Μάρδα-Ρίβα Λάββα, Νικόλαος Πεγιούδης, Ανδρέας Οικονόμου-Παντελής Πετρίδης, 

Στο απόηχο αυτού του συνεδρίου, από τις ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις που παρακολούθησα, ξεχώρισα τρεις που θάθελα να αναφερθώ στην συνέχεια:

1.

Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος  

‘Hoffmann - Δεσποτόπουλος - Wagenfeld’ 

Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος 

Ο Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος ανταποκρίθηκε για άλλη μια φορά, στην επιθυμία μου να  ψηφιοποιήσει την ανακοίνωσή του σε βίντεο, όπως ακριβώς παρουσιάστηκε στο συνέδριο, με τον γνωστό δικό του προσωπικό τρόπο εικονογραφίας και εκφοράς του λόγου. 

Αξίζει τον κόπο να αφιερώσετε χρόνο δεκαοκτώ λεπτών και να παρακολουθήσετε αυτή την διάλεξη που αποτελεί απόσταγμα μιας πρωτότυπης, μακρόχρονης και συστηματικής έρευνας με θέμα τις σχέσεις, την διαδρομή και τον χαρακτήρα των τριών προσωπικοτήτων Hoffmann - Δεσποτόπουλος και Wagenfeld’, με σημαντικές και ανέκδοτες για τα ελληνικά δεδομένα λεπτομέρειες και σπάνια τεκμήρια και φωτογραφίες τόσο για τα έργα των, όσο και για τις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες της εποχής του Bauhaus και τις επιπτώσεις του χιτλερισμού και του σταλινισμού. 

HOFFMANN_DESPO_WAGENFELD. from Tilemachos Andrianopoulos on Vimeo.

2.

Παναγιώτης Τουρνικιώτης 

‘Ο Fred Forbat στην Ελλάδα: 

Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Ολυμπία’ 

Παναγιώτης Τουρνικιώτης 

Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης γνωστός διεισδυτικός ιστορικός ερευνητής, αποκαλύπτει σε αυτή την συναρπαστική ανακοίνωση, άγνωστες πτυχές και σπάνια ντοκουμέντα για την ζωή και τις δραστηριότητες ενός σημαντικού Ούγγρου αρχιτέκτονα που σπούδασε στην Βουδαπέστη, δίδαξε στο Bauhaus, δραστηριοποιήθηκε έντονα και στην Ελλάδα, και λάτρεψε την ανώνυμη αρχιτεκτονική των Κυκλάδων. 

Περίληψη 

Alfred Forbát 

Ο Fred Forbat (1897-1872) σπούδασε στο Μόναχο αλλά αμέσως μετά συνεργάστηκε με τον Gropius και δίδαξε στο Bauhaus της Βαϊμάρης το 1920-24. Η συνεργασία αυτή έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αρχιτεκτονική δραστηριότητα που ανέπτυξε τα επόμενα χρόνια, με έμφαση στην κοινωνική κατοικία. 

«Η κατοικία του Adolf Sommerfeld στο Βερολίνο, 1920-1921, την κατασκευή της οποίας είχε αναλάβει ο Fred Forbat, σε σχέδια του Walter Gropius», 

Το 1924-25 ο Forbat εργάστηκε στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα ως επικεφαλής της εταιρείας του Adolf Sommerfeld για την οικοδόμηση προσφυγικών οικισμών στη Μακεδονία με ανάθεση της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων. 

Στο σχεδιασμό και την οργάνωση των ξύλινων τυποποιημένων κατασκευών εφάρμοσε τα διδάγματα της οικοδόμησης φτηνών κατοικιών στη Βαϊμάρη, στο πλαίσιο του Bauhaus, και της συνεργασίας με τον Sommerfeld για την κατασκευή της πρότυπης κατοικίας του. Από την παραμονή του στην Αθήνα σώζονται επιπλέον σχέδια για ιδιωτικά έργα που δεν υλοποιήθηκαν. 

«Το περίπτερο για τη λέσχη του γκολφ (Golfclubhaus) που σχεδίασε ο Forbat στο Παλιό Φάληρο το 1924-25» 

Το 1932 ο Forbat εγκαταστάθηκε στη Μόσχα για να συμβάλει στο σχεδιασμό νέων πόλεων του σοσιαλισμού, σε συνεργασία με τον Ernst May, αλλά ένα χρόνο αργότερα εγκατέλειψε αυτή την προσπάθεια και τον Μάρτιο 1933 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Στην προοπτική του 4ου CIAM, ανέλαβε να βοηθήσει στην οργάνωση της ελληνικής ομάδας, και το πέτυχε, σε συνεργασία με τον Δεσποτόπουλο που είχε γνωρίσει στο Bauhaus. Συνεργάστηκε επίσης ως αρχιτέκτονάς με τον Ισαάκ Σαπόρτα στον σχεδιασμό τουλάχιστον μιας πολυκατοικίας. 

Κάτοψη πολυκατοικίας στην οδό Ομήρου 48, σε συνεργασία με τον Ισαάκ Σαπόρτα

Με την προτροπή του Δεσποτόπουλου, έγραψε ένα κρίσιμο άρθρο στα Τεχνικά Χρονικά για τη ‘λειτουργική πόλη’ και την πολεοδομία στη Σοβιετική Ένωση, που δημοσιεύθηκε λίγο πριν αρχίσει το Συνέδριο. 

Σημείωμα του Ι. Δεσποτόπουλου για την μελέτη για την Οργανική Πόλιν 

Και επιπλέον, συνεργάστηκε με τον διάσημο Wilhelm Doerpfeld στις έρευνες για την αρχαία Ολυμπία, και συνυπέγραψε μαζί του ένα τόμο που δημοσιεύθηκε στο Βερολίνο το 1935.

Οι πολιτικές συνθήκες ήταν όμως ταραγμένες στο τέλος της Άνοιξης και το καλοκαίρι του 1933 τόσο στη Γερμανία, όπου ήθελε να επιστρέψει, όσο και τη Σοβιετική Ένωση που είχε μόλις αφήσει. Μη έχοντας ασφαλή προορισμό, ο Forbat γύρισε στην πατρογονική Ουγγαρία, χωρίς να παρακολουθήσει το συνέδριο της Αθήνα, και το 1938 εγκαταστάθηκε οριστικά στη Σουηδία, όπου τον συνάντησε ο Δεσποτόπουλος μετά τον πόλεμο. 

Στο διάστημα αυτό διατήρησε επαφές με Έλληνες αρχιτέκτονες, με στοιχεία που φανερώνουν μάλλον μια απόκλιση ενδιαφέροντος ανάμεσα στην τυποποίηση της κοινωνικής κατοικίας από τη μία και τη λατρεία της ανώνυμης αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων από την άλλη. 

Ενυπόγραφες κάρτες της Σαντορίνης από τον Ιωάννη Δεσποτόπουλο 

Μπορούμε να ισχυριστούμε πως το Bauhaus έφτασε στην Ελλάδα νωρίς μέσα από τη δραστηριότητα του Forbat, που εκφράζει πολλά σημαντικά στοιχεία από το δημιουργικό πνεύμα του: επιτελικό, επιχειρηματικό, συστηματικό, πολιτικό. Θα μπορούσε να παραμένει ως ερώτημα το πόσο έγινε αντιληπτή η δράση αυτή από τους Έλληνες αρχιτέκτονες και πώς επέδρασε το πλαίσιο των ιδεών της. Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Εκείνοι είναι μοντέρνοι αλλά κοιτάζουν επίμονα πίσω, στις μορφές και στην παράδοση. Εκείνος κοιτάζει μπροστά, στις δομές και τις πολιτικές, όπως ο Gropius και το Bauhaus. Η συνάντηση ήταν μάλλον αδύνατη. Το ερώτημα της σχέσης του Bauhaus με την Ελλάδα παραμένει συνεπώς ανοικτό.

3.

Αναστάσιος Μ. Κωτσιόπουλος 

Το Βauhaus ως πρότυπο 

Αναστάσιος Μ. Κωτσιόπουλος 

Η ανακοίνωση του Τάσου Κωτσιόπουλου ξεχώρισε κατά την κρίση μου, μέσα από την κατάθεση προσωπικών εμπειριών, που σχετίζονται εμμέσως ή αμέσως με τις επιρροές του Bauhaus, αφήνοντάς στο ακροατήριο να βγάλει τα συμπεράσματά του. 

Συγκεκριμένα ο Κωτσιόπουλος μας αιφνιδίασε παρουσιάζοντας «σκηνές» από: 

• τις μνήμες από τη Γερμανία του μεσοπολέμου, μέσω των σχεδίων και του ημερολογίου του πατέρα του Μάνθου Κωτσιόπουλου (1905-1949), καθηγητή της Γεωργικής Τεχνολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, από τις σπουδές του στη Γερμανία του ’20 και του ’30. Μια σειρά ζωγραφικών σχεδίων που αποτυπώνουν την ατμόσφαιρα μια εποχής και παράλληλα αποκαλύπτουν και τις καταβολές του Κωτσιόπουλου. 

Μάνθος Κωτσιόπουλος, Kurhaus (Greifswald), 5.10.24

Θεσσαλονίκη 22.1.43

• αναφορές στην την ανήσυχη Αρχιτεκτονική Σχολή της Θεσσαλονίκης στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, καθώς και ντοκουμέντα από τα συνέδρια «Hydra ‘81» και «Hydra ’83 – a Context for Architectural Culture» που οργάνωσε στην Ύδρα ο Φατούρος. 

Περίληψη 

Ως θεσμός, το Bauhaus ήταν μια Σχολή στη Γερμανία του μεσοπολέμου που επηρέασε καθοριστικά τις απόψεις περί τέχνης, αρχιτεκτονικής αλλά και περί της σχέσης των τεχνών αυτών με την καθημερινότητα. Το Bauhaus και οι αρχές του διατηρούν σήμερα μιαν ιδιάζουσα επικαιρότητα, που οφείλεται κυρίως στην αναβίωση των αρχών του μοντερνισμού, μετά από δύο περιπετειώδεις περιόδους: πρώτη, την ισχυρή αμφισβήτησή του μοντέρνου κινήματος από το πολυσχιδές και ετερόκλητο μεταμοντέρνο στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα και, δεύτερη, την κατάρρευση αυτής της αμφισβήτησης ή και την ενσωμάτωσή της στις εξπρεσιονιστικές τάσεις της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. 

Αυτά είναι λίγο-πολύ γνωστά και επανέρχονται στην επικαιρότητα, με αφορμή την εκατονταετηρίδα του Bauhaus και τις σχετικές εκδηλώσεις. Παραμένει, βεβαίως, ανοικτό το ερώτημα με ποιούς όρους γίνεται αυτή η επανεμφάνιση του μοντερνισμού. Αν δηλαδή πρόκειται για μια γνήσια αναβίωση μετά από ένα περιπετειώδες διάλειμμα ή αν πρόκειται για ένα είδος στυλιστικής επιστροφής, αντάξιας και άλλων επιστροφών που γοήτευσαν πολλούς την εποχή του μεταμοντέρνου. 

Δεν μπορεί, νομίζω, κανείς να απαντήσει τελεσίδικα σε τέτοια ερωτήματα. Αυτή είναι δουλειά των ιστορικών του μέλλοντος. Άλλωστε, έχουν μεσολαβήσει τόσο δραματικές αλλαγές στο κοινωνικό τοπίο και, κυρίως, στο τοπίο της αρχιτεκτονικής, στον τρόπο παραγωγής των μορφών και στον τρόπο διακίνησης των ιδεών και των προτύπων τα τελευταία τριάντα χρόνια, που θα ήταν παρακινδυνευμένο να συγκρίνει κανείς κινήματα και απόψεις που εξελίχθηκαν και εξελίσσονται σε τόσο ανόμοιες συνθήκες. 

Προσπαθώντας να συζητήσω αυτά τα ζητήματα, αντί να μιλήσω σαν να ήμουν ιστορικός, προτίμησα να εξιστορήσω εν συντομία την προσωπική εμπειρία μου που σχετίζεται εμμέσως ή αμέσως με τις επιρροές του Bauhaus, αφήνοντάς στο ακροατήριο να βγάλει τα συμπεράσματά του. 

Στην εισήγησή μου, λοιπόν, περιγράφω τρείς «σκηνές»: 

- τις νωπές μνήμες στη Θεσσαλονίκη του ’60 από τη Γερμανία του μεσοπολέμου, κυρίως μέσω των σχεδίων και του ημερολογίου του πατέρα μου Μάνθου Κωτσιόπουλου (1905-1949), καθηγητή της Γεωργικής Τεχνολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, από τις σπουδές του στη Γερμανία του ’20 και του ’30. 

Μάνθος Κωτσιόπουλος, Neuenkirche 1.9.24 (Greifswald), Θεσσαλονίκη 22.12.42 

Μάνθος Κωτσιόπουλος, “Die beste teebutter…”. Bergen (Rügen), 19.9.24, Θεσσαλονίκη 15,1.43 

Μάνθος Κωτσιόπουλος, Hunnenstrasse, 3.10.24, Θεσσαλονίκη 7.2.43 

Φωτο: Η ίδια άποψη σήμερα 

- την ανήσυχη Αρχιτεκτονική Σχολή της Θεσσαλονίκης στα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, με τον Καραντινό, τον Βαλεντή, τον Τριανταφυλλίδη, τον Φατούρο, τον Μουτσόπουλο, τον Αργυρόπουλο και όλους τους άλλους αλλά και στη «μέση γη» του επελαύνοντος τότε μεταμοντέρνου, κυρίως τη δεκαετία του ‘80, 

εξώφυλλο του σχετικού καταλόγου για τη συμμετοχή της Σχολής στη Biennale της Βενετίας το 1991

σχέδιo του Απόστολου Βέττα για το περίπτερο της Σχολής στην Corderia, δημοσιευμένα στον ίδιο κατάλογο.

με κομβικό σημείο τα συνέδρια «Hydra ‘81» και «Hydra ’83 – a Context for Architectural Culture» που οργάνωσε στην Ύδρα ο Φατούρος. 

D. Fatouros Hydra 81-83 

D. Fatouros Hydra 81-83 

G. Simeoforidis Angelo Monti, Hydra 81-83 

Proposal- Roy LandauΤassos Kotsiopoulos, “Hydra 81” 

G. Triantafyllidis I Hydra 81-83 

- το «τα πάντα ρει» της εποχής μας, 40 χρόνια αργότερα, όπου όλα μοιάζουν να έχουν σταθεροποιηθεί στη νέα συνθήκη, όπου έχουμε απωλέσει σταδιακά την έννοια του πρωτότυπου σχεδίου με κάποιες μικρές εξαιρέσεις, όπου έχει μεγεθυνθεί εκθετικά το αιωρούμενο πλήθος των εικόνων που παράγει η παγκόσμια αρχιτεκτονική, όπου όλα είναι πλέον δυνατά και τα μαθαίνουμε σχεδόν υποχρεωτικά με ένα αυτόματο τρόπο, αλγοριθμικώς προσαρμοσμένα στις συνήθειες και τις προτιμήσεις μας.

Στον νέο κόσμο –όπου κατά το μάλλον ή ήττον κυριαρχούν οι εικόνες– το Bauhaus δεν μπορεί να επανιδρυθεί παρά μόνον με υποκατάστατα διαφορετικού χαρακτήρα. Μπορεί να αποτελεί ένα προσφιλές πεδίο διδακτικής ιστορικής έρευνας αλλά ταυτόχρονα μπορεί να αποτελέσει και ένα κανόνα υπερβολικά προσανατολισμένο στο παρελθόν και, άρα, εμφανώς μεταμοντέρνας λογικής. Ως νεοεισαγόμενο στυλ και μόνον δεν μπορεί παρά να υπερκοστολογείται, να βρίσκεται εκτός εποχής ή και να γελοιογραφείται. Ως ιστορική ανάγνωση, αντίθετα, και ως βαθύτερος κανόνας είναι ανθεκτικό, διδακτικό και πολύτιμο. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχει εις βάθος ενσωματωθεί στην αρχιτεκτονική πανσπερμία της εποχής μας. 

4.

Σημαντική ήταν επίσης και η συναυλία που παρακολούθησα, με το έργο των Ιgor Stravinsky (1882 –1971) - C.F. Ramuz (1878 –1947), Η Ιστορία του Στρατιώτη (πλήρης) που ερμήνευσαν με μια θεατρική διάσταση ο KYKLOS ENSEMBLE ATHENS με την καλλιτεχνική διεύθυνση του Δημήτρη Δεσύλλα και μουσική διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη, στο πλαίσιο των παράλληλων μουσικών εκδηλώσεων του Συνεδρίου. 

5.

5.

Τέλος ως μαθητής του Βαρβακείου που φιλοξενήθηκε επί χρόνια στο σχολικό κτίριο στην οδό Κωλέττη, σημαντικό έργο του αρχιτέκτονα Νίκου Μητσάκη, θεώρησα ότι πράγματι η καλύτερη «ελληνική προσφορά» στο συνέδριο για το Μπάουχαους και την Ελλάδα ήταν η επανέκδοση του σπουδαιότερου βιβλίου του Μεσοπολέμου για τη μοντέρνα ελληνική αρχιτεκτονική της εποχής. 

Πρόκειται για τον δυσεύρετο πλέον και θρυλικό τόμο Τα Νέα Σχολικά Κτίρια, γνωστότερα ως «σχολεία Παπανδρέου» της δεύτερης κυβέρνησης Βενιζέλου (1928-1932) που εκδόθηκε το 1938 με την επιμέλεια του αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού. 

__________________________________________________

Ιδέα, διοργάνωση και υλοποίηση του διεθνούς συνεδρίου «Το Μπάουχαους και η Ελλάδα» και των παράλληλων μουσικών εκδηλώσεων και εκδόσεων: 

Ανδρέας Γιακουμακάτος, καθηγητής Ιστορίας, κριτικής ανάλυσης και θεωρίας της αρχιτεκτονικής, Τμήμα Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, +30.6936829868, agiacum@asfa.gr

Σωκράτης Γεωργιάδης, ομότιμος καθηγητής Ιστορίας της αρχιτεκτονικής και του ντιζάιν, Τμήμα Αρχιτεκτονικής της Κρατικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών Στουτγάρδης, +49.1729966563, sokratis.georgiadis@abk-stuttgart.de

_________________________________________________
Τα κείμενα των περιλήψεων και η εικονογράφηση παραχωρήθηκαν από τους Παναγιώτη Τουρνικιώτη και Αναστάσιο Κωτσιόπουλο.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση