ΓΙΑΝΝΑ ΜΠΑΡΚΟΥΤΑ 

Η ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΕ ΚΡΙΣΗ 

«ένα επιστημονικό πολυφωνικό αφήγημα 

μυθιστορηματικών διαστάσεων» 

Από τον τίτλο και μόνο: «Η ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ ΣΕ ΚΡΙΣΗ - Το παράδειγμα της Αθήνας από την κατοικία στην κλίμακα της πόλης”, από τις εκδόσεις ΕΚΚΡΕΜΕΣ Μαϊος 2019, η διαίσθησή μου με οδήγησε στο να αναζητήσω αυτό το βιβλίο με μια παράξενή βεβαιότητα ότι θα είχε για μένα ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον. Και πράγματι όταν το πήρα στα χέρια μου διαπίστωσα ότι σχετίζεται κατά κάποιο τρόπο με μια αντίστοιχη προσωπική προσέγγιση την δεκαετία του ΄70 όπου στο πλαίσιο μιας φοιτητική εργασίας είχα εκδώσει ένα μικρό βιβλίο με συνεντεύξεις, σκίτσα κατόψεων και αναλύσεις σχετικά με την εργατική κατοικία στα χρόνια της τότε κρίσης. 

Τίτλος «εργατική κατοικία, λύση ή αδιέξοδο», με δύο συνεχείς εκδόσεις, πρωτόλειο βέβαια, αλλά και πρωτότυπο για την εποχή του, ίσως και προφητικό, μια και αποκάλυπτε την τότε ιδιάζουσα και ενίοτε ανατρεπτική ιδιοποίηση των χώρων κατοίκησης από τους χρήστες στην Θεσσαλονίκη. Χώροι καθιστικών π.χ. μετατρέπονται σε υπνοδωμάτια και αντιστρόφως "σάλες" παραμένουν κλειστές και  ανέπαφες μόνο για τα δεξίματα στην γιορτή του νοικοκύρη και η υπόλοιπη οικογένεια παραμένει στοιβαγμένη στους διαδρόμους και στο χώλ του διαμερίσματος.

Από την έκδοση για την εργατική κατοικία,  σελ 37 & 41 

Αντίστοιχες καταγραφές-συνεντεύξεις με ιδιάζουσες διευθετήσεις σε κατοικίες, στην πόλη της Αθήνας στον χρόνο της κρίσης εμπεριέχονται στην πρόσφατη αυτή έκδοση στο πλαίσιο μιας ενδιαφέρουσας θεωρητικής επεξεργασίας. 

Στην σελίδα 59 διαβάζω ενδεικτικά την αφήγηση της Αγάπης 42 ετών, που στριμώχτηκε με την κόρη της στο σαλόνι του μικρού πατρικού της σπιτιού μαζί με τους γονείς της: 

Αυτή τη στιγμή, όμως, το παίρνω βαριά ότι δεν είναι το σπίτι μου. Τώρα που έχει περάσει καιρός… τα οικονομικά προβλήματα νομίζω και όχι η συγκατοίκηση σώνει και καλά, τα οικονομικά προβλήματα και άλλου είδους προβλήματα, προσωπικά, είναι που βαραίνουν. Δηλαδή, αν υποθέσουμε ότι υπήρχε μια σχετική οικονομική άνεση, δεν θα το βίωνα και εγώ τόσο βαριά, τώρα το βιώνω βαριά γιατί δεν μπορούμε να κινηθούμε ελεύθερα, είμαστε εξαρτημένες, εξαρτημένες οικονομικά. […] Δεν είναι σπίτι μου πια, είναι το σπίτι των γονιών μου, είναι λίγο περίεργη ψυχολογία. […] Είναι ένας συμβιβασμός για όλους. 

Κάτω: κάτοψη διαμερίσματος της Αγάπης 

Εδώ κοιμάμαι (στον καναπέ), μαζεύω τα σκεπάσματα όταν σηκωθώ. Δεν υπάρχει λογική του κρεβατιού όλη τη μέρα. Γίνεται επί τόπου κρεβάτι και μετά μαζεύεται. Το πιο συνηθισμένο είναι να μην το δεις, θα πρέπει να έχω κοιμηθεί ή να έχω σηκωθεί εκείνη την ώρα. Δεν το αφήνω να φαίνεται κρεβάτι. 

Συνήθως οι κουβέρτες είναι εδώ, αυτό είναι μια ένδειξη. Όταν όμως θα ‘ρθει κάποιος στο σπίτι ή αν εμένα με ενοχλεί, θα τις μαζέψω. Τώρα μέσα στην καθημερινότητα, δηλαδή όταν τρέχουμε σαν τους παλαβούς, πολλές φορές τις αφήνω εδώ πάνω. Είναι μια κουβέρτα, ένα σεντόνι, ένα μαξιλάρι, Αν έρθει κάποιος θα τις μαζέψω σίγουρα, θα τις πάω μέσα. Για να κάτσουμε κιόλας, έτσι? 

Έχει τύχει να κοιμόμαστε με τη μικρή […] στο σαλόνι εδώ και να χτυπήσει το κουδούνι και να έχει έρθει φίλη των γονιών μου, οπότε να περάσει από εδώ και να ξυπνήσει και να είναι άβολο για όλους, και για εκείνη βέβαια και για εμάς… Καθίσανε στην κουζίνα και υποθέτω πως καθίσανε και λιγότερη ώρα από όσο θα θέλανε. Εμείς παραμείναμε ξαπλωμένοι. 

Εδώ είναι δωμάτιο αλλά αναγκαστικά είναι και χώρος διέλευσης. Δηλαδή, άμα θες να μπεις στο σπίτι, δεν κλείνει καμία πόρτα εδώ, είναι η είσοδος του σπιτιού, άμα θες να βγεις από το σπίτι, πάλι από εδώ θα περάσεις, δηλαδή δεν μπορείς να κάτσεις εδώ, να βγάλεις τα ρούχα σου και να κάτσεις. 

Το θέμα είναι ότι εγώ δεν έχω προσωπικό χώρο. Γιατί, ναι μεν υπάρχει πόρτα που κλείνει και απομονώνει, αλλά εντάξει, δεν είναι προσωπικός χώρος, δεν μπορώ να κλείσω την πόρτα και να μην περάσει κανένας άμα δεν θέλω… συνδέεται με την κουζίνα. 

Η Γιάννα Μπαρκούτα πέρα από αρχιτέκτονας τολμά σε αυτή την έκδοση να λειτουργήσει ως ανθρωπολόγος και κυρίως ως ντοκιμεντερίστας αποτυπώνοντας αντίστοιχα μέσα από συνεντεύξεις τους χειρισμούς των κατοίκων στους προσωπικούς τους χώρους στην πόλη της Αθήνας στον πραγματικό χρόνο της κρίσης. 

Χαρτογράφηση της έρευνας στο λεκανοπέδιο της Αθήνας 

Η έκδοση αυτή προέκυψε από τον κορμό της διδακτορικής της διατριβής. Χρειάστηκαν πέντε χρόνια περίπου κατά την διάρκεια των οποίων μετακόμισε στο Βόλο, ενεπλάκη στα μαθήματα της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και συνεργάστηκε με τoν Ζήση Κοτιώνη ο οποίος στον πρόλογο του βιβλίου επισημαίνει ότι «η εργασία αυτή […] αποτελεί ένα είδος πολύτιμης ιστοριογραφικής αναφοράς, ένα είδος τεκμηρίωσης του παρόντος με τους όρους της προφορικής ιστορίας. Έτσι η εργασία γίνεται ένα διάβημα για το παρόν και ένα διακριτό ίχνος για το μέλλον.» και παράλληλα : 

κατ. 5. αρχική κάτοψη διαμερίσματος 

κατ. 6 κάτοψη διαμερίσματος μετά τις διορθώσεις των πρώτων ενοίκων 

«Η εργασία αυτή μας βοηθά, γράφει ο Κοτιώνης, να κατανοήσουμε όχι αυτό που συμβαίνει κατ εξαίρεση αλλά ότι αυτό που συμβαίνει μέσα στην κανονικότητα έχει τον επιτακτικό και εξαιρετικό χαρακτήρα του έκτακτου και του μοναδικού. Έτσι περιγράφεται η στροφή του ενδιαφέροντος σε αφανείς εκδοχές του πραγματικού που είναι μόνιμα εγκατεστημένες στο πραγματικό και είναι ριζωμένες ως συνθήκες της ίδιας της πολιτικής μας ύπαρξης. Και καταλήγει ότι για το συγγραφικό διάβημα της Γιάννας Μπαρκούτα: «Ιδού λοιπόν, ένα επιστημονικό, πολυφωνικό αφήγημα μυθιστορηματικών διαστάσεων.» 

Η Μπαρκούτα περιγράφει συνοπτικά και πολύ εύστοχα τα δεδομένα και τις επιπτώσεις της κρίσης και στο πλαίσιο αυτό εστιάζει τους μετασχηματισμούς των χώρων της κατοικίας. Αναφέρεται στο καθεστώς φόβου και ενοχής που «διαπαιδαγώγησε» την κοινωνία την ελληνική κοινωνία μέσα από διαδικασίες φτωχοποίησης και λιτότητας με αποτέλεσμα ο χώρος της κατοίκησης να «συρρικνώνεται, εγκαταλείπεται, υποβαθμίζεται,«αξιοποιείται», εκποιείται, ακυρώνεται, καταργείται, εκτίθεται, αποκόβεται και αποκτά την διάσταση του προσωρινού. 

Τα τρία πρώτα κεφάλαια του βιβλίου αναφέρονται σε τρεις έννοιες με τίτλους Απενεργοποίηση, Επινοητικές Πρακτικές και Βεβήλωση. Οργανώνονται με μια κοινή λογική, σύμφωνα με την οποία αρχικά αναλύεται ο θεωρητικός εξοπλισμός της κάθε έννοιας. Στο δεύτερο μέρος του κάθε κεφαλαίου η εστίαση μεταφέρεται στο πεδίο της αρχιτεκτονικής και συγκεκριμένα στους χώρους κατοίκησης, όπου περιγράφεται και αναλύεται ο χώρος και η συνομιλία με τους χρήστες δίνοντας έμφαση στις πρακτικές της κατοίκησης και στο χώρο της κατοικίας Η σύνθεση των θεωρητικών εννοιών και των μελετών κατοίκησης κλείνει το κάθε κεφάλαιο αναδιοργανώνοντας τις χωρικές ερμηνείες των χώρων διαμονής και κατοικίας.

Το τέταρτο κεφάλαιο έχει τίτλο "Θέματα «κρίσιμης» Κατοίκησης" και την τελευταία ενότητα παρατίθενται τα σκίτσα, τα αρχιτεκτονικά σχέδια και οι φωτογραφίες των χώρων που μελετήθηκαν ως μια προσθήκη του «πραγματικού», θέλοντας να αποτυπωθεί η «επιφάνεια» του βάθους της έρευνας. 

Φωτογραφίες των κατοικιών που μελετήθηκαν 

αποκαλύπτουν την «επιφάνεια» της έρευνας 

Η έρευνα πραγματοποιήθηκε το χρονικό διάστημα 2013-2018. Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα στιγμιότυπο αυτής της εν τω γίγνεσθαι πραγματικότητας με την έρευνα να επιχειρεί να αποτυπώσει τις τάσεις που διαφαίνονται στο πεδίο της κατοίκησης και στους χώρους κατοικίας και διαμονής. 

Η Μπαρκούτα συνοψίζει στο τελευταίο κεφάλαιο, επισημαίνοντας ότι η κάτοψη αναδιπλώνεται, η αρχιτεκτονική μορφή μετασχηματίζεται, το ιδιωτικό δημοσιοποιείται και αντίστροφα το «δημόσιο» ιδιωτικοποιείται, η κλίμακα και η τυπολογία αλλάζει, τα επιμέρους αποσπώνται από το όλο και η πόλη επιμερίζεται σε μοντέλα κατοικίας με ρευστά όρια. Ο χώρος της κατοικίας σχηματοποιείται (και) από μέσα» προς τα «έξω» αναδιατάσσοντας τα όρια του αρχιτεκτονήματος και επαναπροσδιορίζοντας το πεδίο ευθύνης και τις δικαιοδοσίες της αρχιτεκτονικής. 

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση