ΑΣΠΑΣΙΑ ΛΟΥΒΗ: 

Η ΦΡΑΓΚΙΚΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΣΤΟΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΜΥΣΤΡΑ 

ΠΕΡΙΒΛΕΠΤΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ 

Ζητήματα αρχιτεκτονικής και γλυπτικής 

στο φως της δημοσιότητας 

Με την Ασπασία Λούβη μας συνδέει μια μακρόχρονη φιλία που εδραιώθηκε μέσα από συνεργασίες αλλά και συζητήσεις σε περιόδους δράσης αλλά και διακοπών. Εκτιμώ βαθύτατα την αποφασιστικότητά της, τις τεκμηριωμένες απόψεις της και τον ξεκάθαρο λόγο της αντάξιο της Σπαρτιάτικης καταγωγής της. 

Ασπασία Λούβη

Εργασιομανής, αφοσιωμένη πάντα στις υποχρεώσεις που αναλαμβάνει, ξεπερνά τα φυσιολογικά ωράρια, στοχεύοντας με κριτήρια την υψηλή ποιότητα και την αξιοπρέπεια. Aντιμετώπισε επάξια της ευθύνες της ως εμπνευσμένη διευθύντρια στο Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) όπου οργάνωσε μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια μια σειρά εννέα μουσείων σε όλη την Ελλάδα και απομακρύνθηκε άδοξα αλλά και στην συνέχεια ως πρόεδρος του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων (2015- 2017). 

Μια ακανθώδης εμπειρία που ξεκίνησε με τον πετυχημένο καλλιτεχνικό διαγωνισμό, με σκοπό την παραγωγή πολιτιστικών προϊόντων εμπνευσμένων από θεματικές ενότητες εκθεμάτων των Μουσείων ή των ίδιων των Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων της Ελλάδος από νέους δημιουργούς. Παράλληλα, στην προσπάθειά της να αντιμετωπίσει όλα τα φλέγοντα θέματα του ΤΑΠ, από το ηλεκτρονικό εισιτήριο μέχρι τα αναψυκτήρια στους αρχαιολογικούς χώρους, αντιμετώπισε τελικά την άρνηση της Υπουργού Λυδίας Κονιόρδου που τελικά την απομάκρυνε πιεζόμενη από τα συμφέροντα των συνδικαλιστών αρχαιφυλάκων. Η Λούβη αποκάλυψε την ουσία του προβλήματος σε μια «ιστορική» συνέντευξη, στην «Καθημερινή της Κυριακής» της 03 Σεπτεμβρίου 2017 (διαβάστε εδώ) με τίτλο «Όμηρος συμφερόντων η υπουργός». 

Σε όλο αυτό το διάστημα ήξερα ότι την Λούβη απασχολούσε παράλληλα η εξέλιξη της διδακτορικής διατριβής της, που εκπόνησε με την προτροπή του αείμνηστου Μανόλη Χατζηδάκη, στο Παρίσι στην Σορβόνη και την υποστήριξε το 1980 στον τομέα της Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Η Λούβη ήθελε να διευρύνει με την συγγραφή ενός βιβλίου, το αδημοσίευτο διδακτορικό της και ουσιαστικά να θίξει το θέμα όχι μόνο της προέλευσης και της ταυτότητας των δυτικών στοιχείων στον Μυστρά αλλά και του ρόλου που έπαιξε η παρουσία τους στην καρδιά του δεσποτάτου του Μορέως. Και τελικά τα κατάφερε. 

Λίγες ημέρες πριν ήρθαν στα χέρια φρεσκοτυπωμένοι οι δύο τόμοι που εκδόθηκαν από το "Γραφείον Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών" (2019) με δύο αφιερώσεις. Η μία προσωπική και η άλλη στις πρώτες σελίδες που με συγκίνησε: 

Με συγκινεί η δημιουργική συνεργασία επιστημόνων και αγαπημένων ζευγαριών στην ζωή, που λειτουργούν συμπληρωματικά στους χώρους της τέχνης, της επιστήμης και της αρχιτεκτονικής. Στην περίπτωση αυτή η σύμπλευση της βυζαντινολόγου με τον γνωστό αναστηλωτή αρχιτέκτονα και ομότιμο καθηγητή Γιάννη Κίζη, ανέδειξαν και τεκμηρίωσαν ζητήματα αρχιτεκτονικής και γλυπτικής στον τόπο καταγωγής της Λούβη με συνεχείς επισκέψεις επί δεκαετίες τον Μυστρά. 

Αεροφωτογραφία του Μυστρά 

Θα επιχειρήσω στην συνέχεια μια πολύ σύντομη και ελλειπτική αναφορά στα περιεχόμενα του βιβλίου όσα μου κέντρισαν το ενδιαφέρον μετά από μια πρώτη διαγώνια ανάγνωση. Η Λούβη πέρα από την ιστορική και αρχιτεκτονική τεκμηρίωση για τα δύο σημαντικά μοναστήρια στον Μυστρά την Μονή Περιβλέπτου και την Μονή Παντάνασσα, αποκαλύπτει νέα στοιχεία που ανατρέπουν τις μέχρι σήμερα επιστημονικές εκτιμήσεις. Παράλληλα δίνει την δυνατότητα στον επισκέπτη να ανακαλύψει και να απολαύσει σημαντικά στοιχεία επισκεπτόμενος τα μνημεία αυτά. 

Από τις ευχαριστίες στην αρχή του βιβλίου προκύπτει ότι στην μακρόχρονη πορεία για την συγγραφή και την ολοκλήρωση αυτού του βιβλίου η Λούβη συνεργάστηκε με 40 τουλάχιστον έλληνες και ξένους επιστήμονες στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Γαλλία Και Κύπρο). Αρχίζοντας από τον αείμνηστο Μανώλη Χατζηδάκη και τον Χαράλαμπο Μπούρα στις ευχαριστίες αναφέρονται ακόμη καθηγητές πανεπιστημίου, ακαδημαϊκοί, διευθυντές ινστιτούτων ερευνών, αρχαιολόγοι, βυζαντινολόγοι, ερευνητές και φιλόλογοι αρχειονόμο-παλαιογράφοι, διευθυντές σε Εφορείες αρχαιοτήτων, διδάκτορες, ακόμη και τοπογράφοι, αρχιτέκτονες και φωτογράφοι, επιμελητές εκδόσεων, μεταφραστές και γραφίστες, με έμφαση στους δύο χορηγούς της έκδοσης το «Ίδρυμα Λεβέντη» και το ζεύγος Μαρίνας και Θανάση Μαρτίνου. 

Η πλούσια επίσης βιβλιογραφία και οι πηγές αριθμούν 24 ολόκληρες σελίδες με ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα άρθρα και βιβλία. 

Η ΙΣΤOΡΙΚΗ ΣΥΓΚΥΡΙΑ 

Μέσα από πρόσθετες νεότερες ιστορικές μαρτυρίες προκύπτει μια αναλυτική ιστορική αναφορά για την πριγκίπισσα Isabelle de Lusignan και στον γάμο με τον Μανουήλ Κατακουζηνό που κυβέρνησε το δεσποτάτο του Μυστρά από το 1349. Η πριγκίπισσα Isabelle de Lusignan με βυζαντινές καταβολές από την Κύπρο ήταν μια σημαντική προσωπικότητα με στενές προσωπικές διασυνδέσεις με την Δύση ακόμη και με τον Πάπα και το λατινικό δόγμα, και έχοντας τελικά εξασφαλίσει την πατρική της περιουσία. Η δυναμική Ισαβέλλα συνέβαλε αποφασιστικά στο οικοδομικό έργο του Μανουήλ προσηλωμένη στο λατινικό δόγμα και συμβάλλοντας και με την προσωπική της περιουσία στο να εξελιχθεί ο Μυστράς σε μια ανθούσα πολιτεία με σαφή φιλοδυτικά πολιτικά, πολιτιστικά, πνευματικά, ιδεολογικά αλλά και θρησκευτικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, με μια πρωτοφανή πνευματική άνθηση. Μέχρι Το 1382 και μετά τον θάνατο του Μανουήλ η Ισαβέλλα εγκαταλείπει τον Μυστρά που περιέρχεται στους Παλαιολόγους, αφήνοντας πίσω οικόσημα και έντονα δυτικά μορφολογικά μα και διακοσμητικά στοιχεία που υπάρχουν στις μονές Περιβλέπτου και Παντανάσσης που διερευνώνται στην συνέχεια. 

Η ΜΟΝΗ ΠΕΡΙΒΛΕΠΤΟΥ 

Μονή Περιβλέπτου, Φραγμένη η πρόσβαση έξω από το τείχος (φωτοθήκη Millet EPHE) 

Μονή Περιβλέπτου, Ανατολική πλευρά 

Είναι γνωστή για τον εξαιρετικό ζωγραφικό διάκοσμο και χρονολογείται και στην περίοδο του Μανουήλ Κατακουζηνού και της Ισαβέλλας, διατεταγμένη σε τρείς στάθμες με διαφορετικά κτίσματα και περιβάλλεται από αμυντικό τοίχο. Στην μεσαία στάθμη έχει οικοδομηθεί το καθολικό που φέρει και τον θυρεό του Μανουήλ Κατακουζηνού, μαζί με τα προσκτίσματα: τα παρεκκλήσια της Αγίας Αικατερίνης και του Αγίου Παντελεήμονα, τον νότιο νάρθηκα και τον πύργο του μοναστηριού. 

 Μονή Περιβλέπτου, Τοπογραφικό σχέδιο 

Μονή Περιβλέπτου, Κάτοψη καθολικού και προκτισμάτων 

Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει η σχέση του καθολικού, που είναι ένας ναός δίστυλος, σταυροειδής, εγγεγραμμένος επαρχιακού τύπου, με τον βράχο και τον εντός αυτού σπηλαιώδη χώρο που διαμορφώθηκε σε υπερώο και επικοινωνεί με το εσωτερικό του καθολικού (βλέπε φωτό και τομη). 

Μονή Περιβλέπτου, Το υπερώο μέσα στην σπηλιά 

Μονή Περιβλέπτου, Τομή Α-Α (εγκάρσια) 

Μονή Περιβλέπτου, Νότια πλευρά του ναοδομικού συνόλου 

Αναλύονται διεξοδικά οι ιδιαιτερότητες της αρχιτεκτονικής του μνημείου, καθώς και οι τρεις οικοδομικές φάσεις. 

Μονή Περιβλέπτου, Ανατολική πλευρά του ναοδομικού συνόλου 

Μια σειρά από παρατηρήσεις, ιδιαίτερα πάνω σε κατασκευαστικές λεπτομέρειες, καθώς και μια εξέταση των κατά καιρούς απεικονίσεων της εκκλησίας οδήγησαν στην αποκρυπτογράφηση του αρχικού κτιρίου. 

Αυτό που εκπλήσσει τον μελετητή της αρχιτεκτονικής των ναών του Μυστρά επισημαίνει η Λούβη είναι η γενικευμένη προχειρότητα δόμησης και η εξάντληση των ορίων αντοχής της κατασκευής τους. 

Μονή Περιβλέπτου, Εσωτερική άποψη του καθολικού προς ανατολάς. 

Μονή Περιβλέπτου, Καθολικό, Τρούλος και νότιο σκέλος 

Ειδική αναφορά γίνεται στον Gabriel Millet (1867-1953, Γάλλος αρχαιολόγος και ιστορικός), που το 1895 ανέλαβε έργα αποκατάστασης και παράλληλα κατέγραψε πολύτιμο φωτογραφικό υλικό. 

Παράλληλα χαρακτηριστική είναι η συνύπαρξη δυτικών μορφολογικών στοιχείων με την βυζαντινή μορφολογία και δόμηση καθώς και η καταγραφή και ερμηνεία επιγραφών και μονογραμμάτων. 

Τα πρώτα συμπεράσματα και τα δυτικότροπα στοιχεία της Περιβλέπτου είχαν διατυπωθεί και στην διδακτορική διατριβή της Ασπασίας Λούβη. 

Η ΜΟΝΗ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ 

Μονή Παντανάσσης, τοπογραφικό 

Καθολικό Παντανάσσης, Κάτοψη ισογείου χαμηλά (+0,10μ) 

Ο Μανόλης Χατζηδάκης υποστήριξε ότι δεν είχε διακρίνει ίχνη διασκευής ή ανακαίνισης στην μονή Παντάνασσας, που οριοθετείται εντός ενός μεγάλου τετράγωνου περιβόλου με το καθολικό στην νότια πλευρά. 

Καθολικό Παντανάσσης. Δυτική όψη 

Καθολικό Παντανάσης, Ανατολική πλευρά

Καθολικό Παντανάσσης, ο κυρίως ναός από τον όροφο του νάρθηκα 

Αλλά το μνημείο, η τρίκλιτη βασιλική με δύο τριάδες κιόνων, φέρει τελικά ίχνη και διασκευής και ανακαίνισης όπως ο μεταγενέστερος τρούλος, τα διαφορετικά κιονόκρανα, τα διαφορετικά αψιδώματα με κακοτεχνίες στην κόγχης του ιερού μαρτυρούν μια εκ των υστέρων επέμβαση. 

Η αναλυτική περιγραφή της αρχιτεκτονικής του καθολικού, με κάθε λεπτομέρεια κινεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη καθώς και οι αναφορές στις κατά περιόδους αναστηλώσεις. 

Καθολικό Παντανάσσης, Βόρειο κλίτος 

Καθολικό Παντανάσσης, Δυτική πλευρά 

Η πρώτη από τον Gabriel Millet 1894-1895, με φωτογραφίες από το αρχείο του που δέχθηκε αντιδράσεις από τους κατοίκους. 

Ακολούθησε ο Ορλάνδος 1937 που αποκατέστησε τον κεντρικό τρούλο και του επέδωσε την βυζαντινή και ελαφρώς ωοειδή μορφή προσθέτοντας παχιά κονιάματα και τοποθέτησε νέους κιονίσκους. 

Το 1908 εκτεταμένες επεμβάσεις προστασίας πραγματοποίησε ο αρχαιολόγος Αδαμαντίου που ασχολήθηκε με την κορύφωση του τρούλου. 

Μέσα από προσεκτική ανάλυση των φωτογραφιών αρχείων και επι τόπου εκτιμήσεις η Λούβη ασχολείται συστηματικά και αναλύει την παθολογία του κτιρίου. 

Ορθοφωτογράφηση του δαπέδου του καθολικού της Παντανάσσης 

Ειδική αναφορά γίνεται για το δάπεδο που έχει συντεθεί από μάρμαρα από δάπεδα άλλων ναών. Μετά από την ακριβέστατη αποτύπωση επιχειρήθηκε η αναπαράσταση τη αρχικής μορφής του που αντιστοιχεί στην αρχική διαρρύθμιση της κάτοψης ενός σταυροειδούς τετρακιόνιου ναού.

Καθολικό Παντανάσσης, το κεντρικό τμήμα του δαπέδου προς ανατολάς 

Από την διάταξη του κεντρικού δαπέδου, εκτιμήθηκε ότι τέσσερεις αρχικοί κίονες υπήρχαν και μετακινήθηκαν. Πραγματοποιήθηκαν γεωφυσικές διασκοπήσεις με εκτιμήσεις σε ηλεκτρονικό υπολογιστή. 

Γεωφυσική Διασκόπηση

Παράλληλα ελέγχθηκε και με μηχανικά μη καταστροφικά μέσα και με την συμβολή του Μανόλη Κορρέ με την διείσδυση ανοξείδωτων βελονών σε αρμούς στην περίμετρο και στις γωνίες των ορθογωνικών πλαισίων. ΟΙ βελόνες απέδειξαν την ύπαρξη των βάθρων των καθαιρεθέντων κιόνων του αρχικού τετρακιόνιου ναού. 

Καθολικό Παντανάσσης, Οι γωνίες του δαπέδου με την διείσδυση ανοξείδωτων ράβδων 

Έτσι ο σημερινός ναός προέκυψε από μετασκευή παλαιότερου τετρακιονίου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με μικρότερο τρούλο και μονόροφο νάρθηκα.

Γραφική αποκατάσταση του δαπέδου του καθολικού της Παντανάσσης 

Στην συνέχεια σε δεύτερη φάση προστέθηκε το καμπαναριό με αποτέλεσμα να συμπτυχθούν τα διάστηλα της προς ανατολάς στοάς.

Η Λούβη αφουγκράστηκε την παθολογία του μνημείου και προέβη σε μοναδικές εκτιμήσεις που την οδήγησαν σε μια τεκμηριωμένη ανάλυση της εξέλιξης με τις δραστικές καθαιρέσεις και τις ανοικοδομήσεις διαχρονικά και με κάθε λεπτομέρεια. 

Δεν θα αναφερθώ σε λεπτομέρειες αυτής της πολύχρονης περιπέτειας που περιγράφονται στην έκδοση αυτή σε άψογα ελληνικά σε πολυτονικό και με μια αυστηρή προσήλωση στην ορολογία, υπενθυμίζοντας αρχιτεκτονικούς όρους και λέξεις που αναφέρονται στην αρχιτεκτονική αυθεντικότητα των μνημείων. 

Μονή Παντανάσσης, Καθολικό, βόρεια πλευρά 

Εξαιρετικά διδακτική και αποκαλυπτική είναι η φωτογραφική τεκμηρίωση και κυρίως η επεξεργασία των αρχιτεκτονικών σχεδίων, που εκπόνησε η Μαρίνα Ραυτοπούλου από το Γραφείο Κίζη, που πέρα από τις απεικονίσεις των αποτυπώσεων των κτιρίων καταδεικνύουν με σαφήνεια τις διαπιστώσεις και τους συσχετισμούς μέσω των εναλλαγών κατά την πορεία της εξέλιξης του μνημείου με την χρήση χρωμάτων.  Οι δύσκολες ηλεκτρονικές αποτυπώσεις των μνημείων και της τοπογραφίας τους πραγματοποιήθηκαν από τον τοπογράφο Γιάγκο Γιαξόγλου.

Μονή Παντανάσσης, Πρώτη οικοδομική φάση του καθολικού Παντανάσης, Κάτοψη και αντολική πλευρά  (με περίγραμμα του σημερινού ναού). 

Μονή Παντανάσσης, Δεύτερη οικοδομική φάση του καθολικού, ανατολική όψη με περίγραμμα του σημερινού ναου ( πιθανή ανατολική αποκατάσταση). 

Οι σημαντικές τεκμηριωμένες διαπιστώσεις της Λούβη, όπως η ίδια σημειώνει, επιζητούν νέες ερμηνείες και κυρίως πρέπει να συνεκτιμηθεί η χρονική περίοδος τροποποίησης των μνημείων και να αναζητηθούν οι λόγοι που επέβαλαν αυτές τις τροποποιήσεις στους ναούς. 

Παράλληλα, η έκδοση αυτή αποτελεί ένα σημαντικό κίνητρο για τον υποψιασμένο επισκέπτη να επισκεφθεί ακόμη και για δεύτερη φορά τα μνημεία αυτά και με οδηγό τις νέες διαπιστώσεις αυτής της έκδοσης να ανακαλύψει τα αποτυπώματα μιας μακράς ιστορικής εξέλιξης στην έδρα του Δεσποτάτου. 

Φωτογραφικό υλικό από το αρχείο του Νίκου και βασίλη Γεωργιάδη, στον Δώρο Σολωμό και ....

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση