ΜΑΡΙΑ ΛΟΪΖΙΔΟΥ, ΣΤΡΑΤΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ: «ΤΟ ΕΚΚΡΕΜΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟ»

2ο Βραβείο 

στον Αρχιτεκτονικό / Καλλιτεχνικό Διαγωνισμό 

για τη Διαμόρφωση του Μνημειακού Χώρου 

στη Ναυτική Βάση στο Μαρί, στην Κύπρο το 2013.

Μαρία Λοϊζίδου, Γιώργος Τριανταφύλλου, Στρατής Σωκράτης, στην οδό Βαλαωρίτου, 6 Δεκέμβριου 2014 ( φωτο Δημήτρης Φιλιππίδης) 

Όλα ξεκίνησαν πίνοντας ένα καφέ γνωριμίας στην οδό Βαλαωρίτου. Σάββατο πρωί με τον Δημήτρη Φιλιππίδη βρεθήκαμε στον γνωστό πεζόδρομο για μια συζήτηση εφ΄ όλης της ύλης, με την γνωστή εικαστικό Μαρία Λοϊζίδου και τον αρχιτέκτονα σύντροφο της Στρατή Σωκράτη, που μόλις είχαν φτάσει από την Κύπρο. 

Σήμερα με χαρά δημοσιεύω το απόσταγμα αυτής της συνάντησης. Μέσα στην πραγματικά θερμή ατμόσφαιρα μιας πολύωρης συζήτησης εκείνο που πραγματικά μου κίνησε περισσότερο το ενδιαφέρον είναι η συμμετοχή του ζευγαριού σε έναν ιδιότυπο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό στην Κύπρο. Ένα διαγωνισμό για μια επέμβαση σε έναν στρατιωτικού χαρακτήρα χώρο όπου πολύ πρόσφατα σημαδεύτηκε με μία πρωτοφανή «εξ αμελείας» ανατίναξη εκρηκτικών με 13 νεκρούς. 

Τόσο το θέμα μα κυρίως ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίστηκαν την πρότασή τους μια εικαστικός και ένας αρχιτέκτονας, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον ακριβώς γιατί η συμμετοχή τους ξεκινά με δεδομένο ότι θεωρούν "εντελώς άστοχη την πρωτοβουλία του Υπουργείου Άμυνας να προχωρήσει στην προκήρυξη διαγωνισμού για τους πεσόντες στην έκρηξη, όταν ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης του χαμού τους ήταν δικό του". 

Προτείνονται μία σειρά από ιδιότυπες, ευαίσθητες και αιρετικές θα έλεγα επιλογές, όπως η ενδυνάμωση του αστικού χαρακτήρα της επέμβασης με τη διαμόρφωση ενός τμήματος του «Εκκρεμούς Μνημείου» που θα μετακινείται τη βδομάδα που θα προηγείται κάθε ετήσιας μνημόνευσης, μπροστά σε χώρους Κυβερνητικής Διοίκησης και σε δημόσιους χώρους. 

Διαβάστε στην συνέχεια την αναλυτική παρουσίαση της πρότασης όπως την προετοίμασαν οι μελετητές ειδικά για αυτό το blog 

Το «Εκκρεμές Μνημείο»

Το «Εκκρεμές Μνημείο» είναι ο τίτλος της βραβευμένης με 2ο βραβείο, πρότασης μας στον Αρχιτεκτονικό / Καλλιτεχνικό Διαγωνισμό για τη Διαμόρφωση του Μνημειακού Χώρου στη Ναυτική Βάση Ευάγγελου Φλωράκη στο Μαρί, 2013. Το «Εκκρεμές Μνημείο» αναφέρεται στη σχέση μνημόνευσης των 13 θυμάτων της έκρηξης μέσα από την ενεργή εμπλοκή του χρήστη. Προσκαλεί διαφορετικούς χρήστες και διαμορφώνει δημιουργική κριτική για τη ενίσχυση της κοινωνίας των πολιτών στον Κυπριακό χώρο απέναντι σε παρόμοιου είδους καταστροφικά γεγονότα. 

Το Εκκρεμές Μνημείο, προτείνει όπως διευρυνθεί η σημασία μνημόνευσης των δεκατριών θυμάτων της έκρηξης έτσι ώστε να σχολιάσει κριτικά την αδυναμία του Κυπριακού Κράτους να διαχειριστεί την κατάσταση που κατέληξε στην πολύνεκρη έκρηξη με τον θάνατο 13 ανθρώπων και τη καταστροφή τόσο του τοπίου όσο και μέρους του νέου ηλεκτροπαραγωγικού σταθμού. 

Στις 11 Ιουλίου του 2011, συνέβηκε μια καταστροφική έκρηξη στη Ναυτική Βάση Ευάγγελου Φλωράκη, περιοχή Μαρί, στην Κύπρο. 98 εμπορευματοκιβώτια γεμάτα με εκρηκτική ύλη τα οποία είχαν κατασχεθεί, από την Κυπριακή Δημοκρατία με απόφαση των Ηνωμένων Εθνών, σε πλοίο που κατευθυνόταν στη Συρία από το Ιράν πήραν φωτιά και εκράγηκαν σκοτώνοντας 13 άτομα που βρίσκονταν εκεί για την κατάσβεση της πυρκαγιάς. Οι διαστάσεις της έκρηξης ήταν τεράστιες με αποτέλεσμα να καταστραφεί ένα μεγάλο τμήμα του παρακείμενου και πρόσφατα κατασκευασμένου κύριου Ηλεκτροπαραγωγικού Σταθμού στο νησί. Επίσης, κάηκε η φυσική βλάστηση στην ευρύτερη περιοχή, μετατρέποντας την σε κρανίου τόπο. Η Κύπρος, για ένα πολύ μεγάλο διάστημα, έπρεπε να διαχειριστεί την έλλειψη ηλεκτρικής ενέργειας μέσα στην καρδιά ενός πολύ ζεστού καλοκαιριού. Ταυτόχρονα οι Κύπριοι προσπαθούσαν να κατανοήσουν γιατί τα 98 εμπορευματοκιβώτια ήταν «σταθμευμένα» προσωρινά για δύο έτη δίπλα στην πιο πολύτιμη υποδομή του νησιού και πως οι περισσότεροι υπεύθυνοι τόσο της πολιτείας όσο και του στρατού, να μην είχαν κάνει σωστά τη δουλεία τους. Πολλοί από εμάς συνειδητοποιούσαμε τη συστημική αποτυχία διακυβέρνησης από το Κυπριακό Κράτος που πάει πίσω στη γέννηση του στη δεκαετία του 1960 και ξανακοιτάξαμε την έκρηξη ως ένα από τα συμπτώματα της αποτυχίας διακυβέρνησης. Προσβλέπαμε μάταια, σε δημόσια συζήτηση της αποτυχίας με κριτική ματιά για το τι πήγε λάθος. Όταν προκηρύχτηκε ο διαγωνισμός από το Υπουργείο Άμυνας, ο Υπουργός του ήταν υπόδικος για την ευθύνη του για την έκρηξη. Καταδικάστηκε αργότερα σε φυλάκιση, όπως και άλλοι αξιωματούχοι. 

Θεωρήσαμε λοιπόν, άστοχη την πρωτοβουλία του Υπουργείου Άμυνας να προχωρήσει στην προκήρυξη διαγωνισμού για τους πεσόντες στην έκρηξη, όταν ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης του χαμού τους ήταν δικό του, (μέσα από την πρόταση μας εισηγηθήκαμε ότι το μνημείο έπρεπε να είχε αστικό παρά στρατιωτικό χαρακτήρα και ήταν ευθύνη του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού να αναλάμβανε τέτοιο ρόλο με το χώρο του Μνημείου να αποστρατικοποιείται και να δοθεί στο δημόσιο). Θεωρήσαμε επίσης ότι η μνημόνευση για την καταστροφή έπρεπε να ήταν γενικευμένη ξεπερνώντας τόσο την αυτονόητη μνημόνευση των 13 αδικοχαμένων όσο και τη δημιουργία ενός δύσκολα προσπελάσιμου μνημείου μέσα στη Ναυτική Βάση. 

Η συμμετοχή μας στο διαγωνισμό σχολιάζει σχεδιαστικά με κριτικά δημιουργικό τρόπο τα πιο πάνω και να αναδείξει τον πολιτικό ρόλο που έχει η αρχιτεκτονική πρακτική στην παραγωγή δημόσιας συζήτησης γύρω από δημόσια θέματα όπως το ατύχημα στο Μαρί. Ο στόχος μας, που τον πετύχαμε, ήταν να προτείνουμε μια υλοποιήσιμη πρόταση μέσα στους όρους εντολής του διαγωνισμού. 

Πιο κάτω περιγράφουμε τους τρεις άξονες σχεδιασμού του «Εκκρεμούς Μνημείου»: 

 1. Μεταξύ των τοπίων κατοίκησης των δεκατριών θυμάτων πριν το θάνατο τους και του τραυματισμένου τοπίου της έκρηξης. 

 2. Μεταξύ του αστικού τοπίου/κυβερνητικών κτιρίων όπου προτείνεται να «σταθμεύει» το κινητό τμήμα του «Εκκρεμούς Μνημείου» και του φυσικού τοπίου στο Μαρί όπου διαμορφώνεται το σταθερό τμήμα του Μνημείου και φιλοξενεί το κινητό. 

 3. Μεταξύ της ζωής που προτείνεται να αναβιώσει στο χώρο της έκρηξης με καταλύτη την πρόταση και του κατεστραμμένου τοπίου. Η αναβίωση βασίζεται πάνω στη μνήμη της αρχικής κατάστασης του φυσικού τοπίου πριν ακόμα τοποθετηθούν τα 98 εμπορευματοκιβώτια με τα εκρηκτικά και του τοπίου στο οποίο κατοικούσε ο κάθε πεσόντας 

τα δεκατρία θύματα μνημονεύονται μέσα από αναφορές 

και στοιχεία των τοπίων κατοίκησης τους. 

Με βάση τον πρώτο άξονα προτείνεται όπως τα δεκατρία θύματα μνημονεύονται μέσα από αναφορές και στοιχεία των τοπίων κατοίκησης τους. Είναι με αυτό τον τρόπο με τον οποίο η ευρύτερη Κύπρος συμμετέχει στη διαμόρφωση του Μνημείου. Ταυτόχρονα, δίνεται έμφαση στη δύναμη του τοπίου να αντιστέκεται ακόμα και σε τέτοιου είδους καταστροφές αλλά και της Κυπριακής Παράδοσης να καταγράφει τέτοιας φύσης γεγονότα μέσα από τα τοπωνύμια του Κυπριακού τοπίου. Οι παραδοσιακές πρακτικές ονομασίας των τοπίων βασίζονταν πάνω σε γεωλογικά χαρακτηριστικά, αλλά ακόμα πιο σχετικό με το θέμα του διαγωνισμού, με προηγούμενες χρήσεις του τόπου, (μάντρα του κουφού, κοιμίστρα του Γερόλεμου, χαλόσπιτα) και αξιομνημόνευτων γεγονότων για τους κατοίκους που δεν ήταν πάντα ευχάριστα (καμένος, πομπάρτες, φονιάς). Έχει δημιουργηθεί μια τράπεζα τοπωνυμίων με την καταγραφή των τοπωνυμίων των τοπίων κατοίκησης των 13 θυμάτων. 

μνημόνευση του ατυχήματος, με τη βοήθεια ενός πτυχωμένου μεταλλικού διαφράγματος, που γίνεται πορώδες με την αφαίρεση των γραμμάτων των τοπωνυμίων σε διαφορετικά μεγέθη 

Προτείνεται όπως αυτή η τράπεζα τροφοδοτήσει τη διαδικασία «επανα-τοπολόγησης» του τραυματισμένου τοπίου στο Μαρί με διαδραστικό τρόπο μνημόνευσης του ατυχήματος, με τη βοήθεια ενός πτυχωμένου μεταλλικού διαφράγματος, που γίνεται πορώδες με την αφαίρεση των γραμμάτων των τοπωνυμίων σε διαφορετικά μεγέθη. Από την εσωτερική πλευρά του διαφράγματος ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία να παρατηρήσει ταυτόχρονα το τοπίο μέσα από το κενό που αφήνουν οι λέξεις, αλλά και να διαβάσει τις λέξεις που έχουν έμμεση σχέση με το ατύχημα και τα δεκατρία θύματα. 

 Τόσο η ιεράρχηση του μεγέθους των τοπωνυμίων που προτείνονται για να χρησιμοποιηθούν όσο και τα είδη των φυτών, ως μια χειρονομία επανέναρξης της ζωής, θα μπορούσε να γίνει με την ενεργή συμμετοχή των συγγενών των θυμάτων. Αυτό που φαίνεται στην πρόταση είναι μια ένδειξη στο τι θα μπορούσε να προκύψει μετά από μια τέτοια διαδικασία. 

Η διαδικασία μνημόνευσης προτείνεται όπως αποκτήσει αστικό χαρακτήρα. Είναι για αυτό το λόγο που προτείναμε και συνεχίζουμε να θεωρούμε εφικτό, όπως ο Αγωνοθέτης μετά την υλοποίηση του μνημείου, προχωρήσει ως συμβολική χειρονομία, στην αποστρατικοποίηση του μνημειακού χώρου και τον παραχωρήσει στο Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, επιτρέποντας την απρόσκοπτη δημόσια πρόσβαση στο χώρο. Πιστεύουμε ότι αυτό θα έπρεπε να συμπεριλαμβανόταν στους όρους εντολής του διαγωνισμού. 

Η ενδυνάμωση του αστικού χαρακτήρα του «Εκκρεμή Μνημείου» γίνεται με τη διαμόρφωση ενός τμήματος του «Εκκρεμούς Μνημείου» που θα μετακινείται τη βδομάδα που θα προηγείται κάθε ετήσιας μνημόνευσης, μπροστά σε χώρους Κυβερνητικής Διοίκησης και σε δημόσιους χώρους. Ο ρόλος του θα ήταν να χρησιμοποιείται τόσο ως πλατφόρμα για δημόσιους λόγους αλλά και ως κινητό αρχείο του ατυχήματος. 

Η κατασκευή του μνημείου χρησιμοποιεί ανακυκλώσιμα υλικά, όπως η κινητή πλατφόρμα που αποτελείται από επαναχρησιμοποιημένο σιασί παλιού στρατιωτικού Land Rover που θα μπορούσε να βρεθεί σε νεκροταφεία αυτοκινήτων ή σε κάποιο στρατόπεδο, (μια συμβολική χειρονομία αστικοποίησης στρατιωτικών υποδομών), πάνω στο οποίο στηρίζεται η ξύλινη πλατφόρμα με ανακλινόμενες επιφάνειες που δημιουργούν τη ράμπα εισόδου, το δάπεδο αλλά και τμήμα της κάθετης επιφάνειας του σταθερού μνημείου. Μέσα στην πλατφόρμα δημιουργούνται εσοχές στις οποίες τοποθετούνται τεκμήρια του ατυχήματος. Τα μεταλλικά απομεινάρια από την έκρηξη λιώνουν και χύνονται σε καλούπια κύβων 10Χ10Χ10εκ. οι οποίοι τοποθετούνται μέσα στις εσοχές με πληροφορίες της προέλευσης τους. Ο όγκος χωροθετείται με τέτοιο τρόπο ώστε να λειτουργεί ως τρισδιάστατο πλαίσιο παρατήρησης του κρατήρα της έκρηξης. Η κινητή πλατφόρμα χρησιμοποιείται για δημόσιες δραστηριότητες και μετατρέπεται σε ιερό για τις θρησκευτικές τελετουργίες στο χώρο της έκρηξης. Οι εσοχές χρησιμοποιούνται και για τη φύλαξη των ιερών σκευών που χρειάζονται για τη σχετική λειτουργία. 

Ο τρίτος άξονας διαμορφώνεται γύρω από την αντιπαράθεση του κατεστραμμένου τοπίου και της αναζωογόνησης του. Το κατεστραμμένο τοπίο θα εκπροσωπείται από το γυμνό από φύτευση τεράστιο κρατήρα της έκρηξης που οι επιφάνειες του θα συμπιεστούν και θα στρωθούν με στερεοποιημένης, αντιδιαβρωτικής μορφής χώματος. 

Η πρόταση οργανώνει τον ενδιάμεσο χρόνο μέχρι το «τελικό τοπίο ». Μέσα από ένα δίκτυο άρδευσης με πέντε γραμμές δημιουργούνται οι αρχικές χαράξεις στο κατεστραμμένο τοπίο. Καταλήγουν σε οάσεις που θα δημιουργηθούν με τη μεταφύτευση των φυτών από τα τοπία των 13 θυμάτων. Φυτεύονται φυτά που προϋπήρχαν στην περιοχή και συντηρούνται κάποια που φύτρωσαν ξανά μετά την έκρηξη. Οι πηγές του νερού βασίζονται τόσο στο νερό του διασωθέντος ντεπόζιτου όσο και στο βρόχινο νερό που θα συλλέγεται από τον κρατήρα της έκρηξης. 

Η αντίθεση μεταξύ του νεκρού τοπίου της έκρηξης και του αναζωογονημένου τοπίου συγκεντρώνεται στην περιοχή του κρατήρα, όπου η γύμνια του αντιπαρατίθεται με τη ζωή της παρακείμενης όασης. Είναι σε αυτή την όαση που προτείνεται όπως τοποθετηθούν 98 μελίσσια. Θα λειτουργούν συμβολικά ως «Δείκτης Ζωής» σε αντιπαράθεση με τα 98 “containers” με τα εκρηκτικά και θα βοηθήσουν στην αναδημιουργία του φυσικού τοπίου. 

Είναι για αυτό το λόγο που επιλέγεται ως επικοινωνιακό σύμβολο της αστικής μνημόνευσης του ατυχήματος στο Μαρί, οι μέλισσες σε κύκλο. Αυτό το σύμβολο χαράσσεται στην κινητή πλατφόρμα, τοποθετείται σε πινακίδα στον αυτοκινητόδρομο, αλλά και φοριέται στα πέττα των πολιτικών και στρατιωτικών στις δημόσιες τους εμφανίσεις τη βδομάδα που προηγείται της Ετήσιας Τελετουργίας. 

Ομάδα Μελέτης: ΑΑ & U For Architecture, Art and Urbanism 

www.aaplusu.com

Υπεύθυνος Αρχιτέκτονας: Σωκράτης Στρατής 

Εικαστικός: Μαρία Λοϊζίδου 

Συνεργάτης: Riccardo Urbano, αρχιτέκτονας 

Βοηθός: Μαρία Προκοπίου, αρχιτέκτονας 

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγένθυση