ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ LE CORBUSIER: ΑΝΟΙΧΤΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΓΑΛΛΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

Για το μέλλον του Le Corbusier

του Δημήτρη Φιλιππίδη

Τη Δευτέρα 11 Γενάρη στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθήνας συναντήθηκαν δύο ξένοι καθηγητές με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, καλεσμένοι να μιλήσουν για το μέλλον του Κορμπυζιέ, με συντονιστή τον Π. Τουρνικιώτη. Ήταν ο Mario Botta, καθηγητής της Ακαδημίας Αρχιτεκτονικής της Ελβετίας (το γνωστό Mendrisio), και ο Antoine Picon, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Harvard και πρόεδρος του Ιδρύματος Le Corbusier.

Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης

ο Mario Botta

ο Antoine Picon

Ο πρώτος, γνωστός στο αθηναϊκό κοινό από άλλες ευκαιρίες (έχει δώσει διαλέξεις κι έχει συνεργαστεί σε δύο έργα με τις Μ. Παπανικολάου και Ρ. Σακελλαρίδου), μίλησε ένθερμα κι αυθόρμητα για την πρόταση του Κορμπυζιέ για το νοσοκομείο στη Βενετία, το τελευταίο του έργο, όπου ο ίδιος είχε εργαστεί το 1965. Ο δεύτερος συγκριτικά διέθετε το πλεονέκτημα της γλώσσας και το πλεονέκτημα μιας πιο ψυχρής, επιχειρησιακής προσέγγισης στο πρόσωπο, του οποίου το έργο ο ίδιος φροντίζει και προασπίζεται. 

Η παράθεση των δύο ομιλητών παρουσίαζε από μόνη της ενδιαφέρον και έδωσε την ευκαιρία στον Π. Τουρνικιώτη να τους υποβάλει στο τέλος εύστοχες ερωτήσεις, που τόνισαν ακόμα περισσότερο τις μεταξύ τους διαφορές. Απολαύσαμε για άλλη μια φορά μια εξαίρετη εκδήλωση, άψογα οργανωμένη από έναν μηχανισμό, βασισμένο σε εθελοντική εργασία, που ήδη απέδειξε πόσο καλά λειτουργεί, με τις εκδηλώσεις γύρω από τον Le Corbusier που έγιναν το 2015 και θα συνεχιστούν και στο άμεσο μέλλον.

Κι ένα τελικό σχόλιο: με συνεπήρε ο Mario Botta, καθώς μιλούσε την τόσο γνώριμη, και συχνά τα τελευταία χρόνια παραμελημένη ή κακοποιημένη, γλώσσα του καθαρού αρχιτέκτονα, που τείνουμε όλοι να ξεχάσουμε. Εκείνη που λέει τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη, με τρόπο χειροπιαστό, άμεσο, συγκινησιακά φορτισμένο. Ξεφεύγοντας από τη στειρότητα της εξύμνησης τεχνολογικών επιτευγμάτων ή μορφολογικών ακροτήτων, ή της μυωπικής καταγραφής λειτουργικών δεξιοτήτων. 

Ίσως, σε τελική ανάλυση, το θέμα της βραδιάς να ήταν «Το μέλλον της αρχιτεκτονικής». Αυτό ακούγεται πολύ, μα πολύ καλύτερο!

Δημήτρης Φιλιππίδης

(Συνδιοργάνωση: Ελβετική Πρεσβεία, Γαλλικό Ινστιτούτο, Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ.) 

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγένθυση

Μπορείτε να παρακολουθήσετε όλη την εκδήλωση βιντεοσκοπημένη με πρωτοβουλία του ιστότοπου BLOD κάνοντας ΚΛΙΚ εδώ.

314 ARCHITECTURE STUDIO: 

OPTOMETRIST-STORE ΣΤΗΝ ΧΑΛΚΙΔΑ

μια διαφορετική προσέγγιση
προς ένα ιδιότυπο "τοπικισμό"

C_29 / ’Optimist’, κατάστημα οπτικών στην Χαλκίδα

Την δουλειά και τις εκκεντρικές προτάσεις του αρχιτέκτονα Παύλου Χατζηαγγελίδη και της ομάδας του, του γραφείου "314 architecture studio", που προβάλλονται έντονα τελευταία, τις παρακολουθώ διακριτικά και από απόσταση. 

Πολυκατοικία στην Βούλα Αττικής, συμμετοχή στην 8η Mπιενάλε του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής

Μονοκατοικία στην Ανατολική Αττική, υποψήφια για το ευρωπαϊκό βραβείο αρχιτεκτονικής Mies van der Rohe για το 2015 

Η μελέτη μιας πολυκατοικίας στην Βούλα για την συμμετοχή στην 8η Mπιενάλε του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής, που διακρίθηκε και κυρίως η συμμετοχή με την μονοκατοικία στην ανατολική Αττική, στις 5 υποψηφιότητες για τα αρχιτεκτονικά βραβεία Mies Van der Rohe 2015, μου προκάλεσαν έναν πρόσκαιρο εντυπωσιασμό, λόγω των γεωμετρικών και στατικών ακροτήτων, των τολμηρών χαράξεων και της έντονης τάσης για μια υπέρμετρη αφαίρεση.

 

C_29 / ’Optimist’, κατάστημα οπτικών στην Χαλκίδα,

λεπτομέρεια όψης

Μια διαφορετική όμως προσέγγιση ενός νέου έργου του αρχιτέκτονα Παύλου Χατζηαγγελίδη, που δημοσιεύτηκε στο διαδικτυακό περιοδικό dezeen και όχι μόνο, μου κίνησε το ενδιαφέρον. Οι πέτρινοι τοίχοι, η αυλή στον ακάλυπτο, τα μεσοπολεμικά δοκάρια στην οροφή, οι ασπρισμένες και χοντροσοβαντισμένες επιφάνειες, τα ξύλινα κουφώματα, τα αυτοσχέδια φωτιστικά, οι λεπτές μεταλλικές κατασκευές, ακόμη και οι αναφορές στις «φλοκάτες», συγκροτούν ένα κώδικα ελκυστικό και πρωτότυπο που έχει προκύψει από μια μοναδική επεξεργασία, με γνώμονα την αφαίρεση. 

Οι πέτρινοι τοίχοι

η αυλή στον ακάλυπτο

τα μεσοπολεμικά δοκάρια στην οροφή

τα ξύλινα κουφώματα

τα αυτοσχέδια φωτιστικά

ακόμη και  αναφορές στις «φλοκάτες»

Πρόκειται για την μετατροπή ενός παλαιού καταστήματος σε ένα μεσοπολεμικό διατηρητέο κτίριο στο κέντρο της Χαλκίδας (Κριεζώτου 5), σε κατάστημα οπτικών με την επωνυμία C_29 / ’Optimist’, που με ευαισθητοποίησε μια και αποκαλύπτεται μια άλλη πτυχή του γραφείου 314, μια άλλη αναπάντεχη ευαισθησία, που μου κίνησε το ενδιαφέρον και θέλησα να το δημοσιεύσω. 

Είναι νομίζω σημαντικό και θάθελα να το επισημάνω ότι οι συνθετικές ικανότητες των νέων αρχιτεκτόνων όταν υποτάσσονται σε μορφές, σε κελύφη, αξίες και μνήμες αυτού του τόπου, μπορούν να οδηγήσουν σε εξαιρετικά αποτελέσματα. Συγκροτούν δηλαδή μια ελληνική ταυτότητα που ξεχωρίζει διεθνώς, από οποιαδήποτε άλλη χειρονομία και επιλογή, που αναπαράγει άμεσα ή έμμεσα το απρόσωπο διεθνές φορμαλιστικό ρεύμα εντυπωσιασμού. 

Το έργο αυτό εμπεριέχει παράλληλα, με έναν ευρηματικό τρόπο, το ατελές, την φθορά και το non finitο, που παραπέμπει σε εικαστικές προσεγγίσεις με τοπικό χαρακτήρα, σε έργα του Τσόκλη και του Σόρογκα με διεθνή επίσης απήχηση, μέσα σε μια ατμόσφαιρα γκαλερί. 

Σωτήρης Σόρογκας, Πέτρες,

 Ακρυλικό και κάρβουνο σε μουσαμά 80x100 εκ.

Προς αυτήν την κατεύθυνση συμβάλουν και τα χρηστικά αντικείμενα που παίζουν ένα ρόλο πρισματικών γλυπτών. 

τα χρηστικά αντικείμενα,

 παίζουν ένα ρόλο πρισματικών γλυπτών

Θα τολμούσα να επισημάνω ότι διατυπώνεται ένας νέος διακριτικός  "τοπικισμός" από μια γενιά που έχει γυρίσει την πλάτη -και όχι εν αδίκω- σε εμμονές σε τοπικές αξίες και παραδόσεις. 

Η κάτοψη του καταστήματος

Η τόλμη αυτού του εγχειρήματος αποκτά μια άλλη διάσταση στο βαθμό που πραγματοποιείται σε μια επαρχιακή πόλη και απευθύνεται σε ένα κοινό που τα τελευταία χρόνια βιώνει παράδοξες αρχιτεκτονικές επιλογές, όπως η γνωστή υπερσχεδιασμένη γέφυρα στην είσοδο την πόλης της Χαλκίδας από τον βορρά, που θεωρώ ότι είναι προς ανατίναξη!

C_29 / ’Optimist’ credits:

Architect: 314 Architecture studio 

Design team: Pavlos Chatziangelidis, Giota Chala, Theodora Papadopoulou, Stelios Dilintas, Andrea Bratu, Karolina Balionyte, Angeliki Kokkosi, Maria Nikolousi, Elvin Demiri 

Construction: SUCH 

Year: 2015

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγένθυση

Η ΑΜΕΤΡΟΕΠΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΚΟΜΠΑΣΜΟΣ 

ΤΟΥ ΑΣΥΓΚΡΑΤΗΤΟΥ SANTIAGO CALATRAVA

από το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στην Νέα Υόρκη 

στο νέο «Μουσείο του Αύριο» στο Ρίο Ντε Τζανέιρο 

με αφορμή ένα κείμενο της Μάρως Καρδαμίση Αδάμη 

Είναι πολύς καιρός που έχω γυρίσει την πλάτη στις προκλητικές προτάσεις του Calatrava. 

Γοητευμένος αρχικά από τις υπέροχες γέφυρες που είδα στην Ισπανία το 1992, αιφνιδιάστηκα το 2004 με τις αιφνίδιες, χαριστικές και βίαιες επεμβάσεις του στο αττικό τοπίο με τους Ολυμπιακούς αγώνες. Έκτοτε έχω την αίσθηση ότι ο «κακομαθημένος» πλέον διεθνής αρχιτέκτονας δημιουργεί αδιακόπως, με γνώμονα τις θεαματικές υπερβάσεις του κόστους που φτάνουν μέχρι και το δεκαπλάσιο του αρχικού προϋπολογισμού. Μα έτσι ξέρω και εγώ κύριε Santiago, με συνεχείς υπερβάσεις του κόστους, να κάνω εντυπωσιακά και υπερφίαλα έργα, που μάλλον δεν εντάσσονται στο χώρος της «αρχιτεκτονικής» αλλά αποτελούν υπερεξπρεσιονιστικές τερατογενέσεις των καιρών. 

Αρνήθηκα να ασχοληθώ με το νέο ορθόδοξο «εκκλησάκι» του Αγίου Νικόλα που σχεδίασε στο "ground zero" στην Νέα Υόρκη, να παρακολουθήσω την snob και επί πληρωμή παρουσία του και τις παρουσιάσεις του εδώ, με αφορμή την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη τον Σεπτέμβριο του 2015. Η άποψή μου είναι ότι πρόκειται για μια λαμπερή «σβουνιά» (που για όσους δεν γνωρίζουν σημαίνει στην αργκό: "φρεσκοχεσμένη κουράδα βοοειδούς") που περιφέρει διεκδικώντας και πάλι τις εντυπώσεις του κοινού. Και αίφνης...

...από προχθές  «τα έχω πάρει» όταν είδα δημοσιευμένο το καινούργιο «Μουσείο του Αύριο» με υπογραφή Σαντιάγκο Καλατράβα, που εγαινιάστηκε πρόσφατα στο Guanabara Bay του Ρίο ντε Τζανέιρο. Ο σκελετός ενός απόκοσμου και απάνθρωπου τέρατος, που μοιάζει σαν να θέλει να κατασπαράξει τους επισκέπτες και να τους τρομάξει για το «αύριο» που έρχεται, κατέκτησε την μικρή χερσόνησο μια μοναδικό κριτήριο να συναγωνιστεί τα άλλα τερατώδη κρουαζερόπλοια που καταφθάνουν στον μικρό αυτό κόλπο. 

Θα τρίζουν τα κόκαλα του Oscar Niemeyer, που λάτρευε βέβαια τις καπύλες, αλλά   με την δική του αφαιρετική ματιά. 

"Δεν με αφορούν οι παράξενες γωνίες, έγραφε στα κείμενά του, οι σκληρές και άκαμπτες γραμμές που δημιουργεί ο άνθρωπος, παρά μόνο οι καμπύλες που βρίσκω  στα βουνά της χώρας μου, στο ελικοειδές των ποταμών της, στα κύματα του ωκεανού, και στο σώμα μιας αγαπημένης γυναίκας". 

Oscar Niemeyer, Brazilia, The National Congress of Brazil 

Κανένα άλλο σχόλιο για τον κομπασμό του Calatrava.  Όλα αυτά προέκυψαν απλά, με αφορμή σχετικό κείμενο της Μάρως Καρδαμίτση Αδάμη, που μου παρέδωσε πρόσφατα και παραθέτω στην συνέχεια: 

Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη

Σημείο μηδέν και ορθόδοξη ναοδομία 

της Μάρως Καρδαμίτση Αδάμη 

Ένα από τα δυσκολότερα θέματα που έχει να αντιμετωπίσει ένας αρχιτέκτονας στη σταδιοδρομία του είναι ο ναός, η εκκλησία, το κτίριο λατρείας, είτε αυτός είναι βουδιστικός, είτε ινδουιστικός είτε τζαμί, είτε συναγωγή, είτε χριστιανικός. 

Πίσω από τον ναό, τον οποιοδήποτε ναό προϋπάρχει η πίστη. 

Το Υπερνοητό, το Άυλο, το Αόρατο, το Άκτιστο που αν και είναι η πηγή και ο προορισμός της ανθρώπινης ύπαρξης, εκφράζεται διαφορετικά σε κάθε θρησκεία, ίσως τολμώ να πω σε κάθε ναό. 

Αναμφισβήτητα μετά τους βυζαντινούς χρόνους η ορθόδοξη ναοδομία έμεινε για αρκετό διάστημα μετέωρη. Οι πρώτες εκκλησίες του νεοελληνικού κράτους βρέθηκαν ανάμεσα στον νεοκλασικισμό και το Βυζάντιο. Αγκυλωμένη στο χθες η ναοδομία αγωνίζεται να προσπεράσει το σήμερα, να προχωρήσει στο αύριο. Η τέχνη, η σκέψη και η νοοτροπία του δυτικού «προηγμένου» και «πολιτισμένου» κόσμου εισβάλλουν εξουσιαστικά στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος και μπερδεύουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση. 

Στα χρόνια του μεσοπολέμου το νέο υλικό, το μπετόν αρμέ, δίνει την ευκαιρία στους αρχιτέκτονες να αναζητήσουν νέες μορφές εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Να εκφράσουν τις ίδιες πνευματικές, θρησκευτικές και υπερφυσικές αξίες με τα νέα υλικά με νέο τρόπο που διατρέχει τη ζωή και τη σκέψη Ανατολής και Δύσης. 

Μια μεγάλη και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συζήτηση αναπτύσσεται στα αρχιτεκτονικά περιοδικά πάνω στο θέμα της ναοδομίας. Ανταλλάσσονται προβληματισμοί, εμπειρίες, απόψεις. 

Στο διάλογο συμμετέχουν ενεργά οι έλληνες μοντέρνοι αρχιτέκτονες, ορθόδοξοι και ισραηλίτες. 

Ν. Μητσάκης και Κ. Παναγιωτάκος, συμμετοχή στον διαγωνισμό για την εκκλησία της Παναγίας της Τήνου 

Ο διαγωνισμός για την εκκλησία της Παναγίας της Τήνου με την πρωτοποριακή λύση των Ν. Μητσάκη και Κ. Παναγιωτάκου, ο Άγιος Παύλος της Κορίνθου του Αριστοτέλη Ζάχου, το εκκλησάκι του νεκροταφείου της Πάτρας του Παναγιώτη Μιχελή, είναι κάποια από τα πιο καλά πραγματοποιημένα παραδείγματα. 

Γ. Νομικός, μη πραγματοποιημένο σχέδιο,1945 

Σ΄ ένα άγνωστο και μη πραγματοποιημένο εκκλησάκι του Γ. Νομικού του 1945, ενός αρχιτέκτονα που σημάδεψε την ελληνική ναοδομία, ένα εκκλησάκι μπορεί εύκολα να βρει κανείς κοινά στοιχεία με τον άγιο Νικόλαο του Calatrava. 

Απραγματοποίητες έμειναν οι επίσης και οι μοντέρνες συναγωγές που σχεδίασε ο σεφαραδίτης Βολιώτης αρχιτέκτονας Ισαάκ Σαπόρτα, για την Αθήνα και τον Βόλο. 

Κτήρια σύγχρονα, του 20ού αιώνα που εκφράζουν λιτά, χωρίς φλυαρίες την πίστη του δημιουργού τους. 

Είναι αλήθεια ότι και τότε, και πολύ φοβάμαι ακόμη και τώρα, οι εκκλησίες αντιμετωπίζονται κυρίως ως τεχνικά επιτεύγματα, μεγάλα κελύφη που μπορούν να στεγάσουν έναν τεράστιο αριθμό πιστών. Ελάχιστες είναι οι φορές που ο αρχιτέκτων προσθέτει κάποιες προσωπικές αναζητήσεις. 

Όταν το 1948 ανατέθηκε στον αρχιτέκτονα Roger Damien να σχεδιάσει μια εκκλησία στο Knocke του Βελγίου έγραψε «Αυτό που αισθάνθηκα είναι η αποστολή της πρόσκλησης και της σύναξης της εκκλησίας, το δόγμα της αλήθειας, της χαράς που διδάσκει. Θέλησα η συνάντηση του Θεού με τους ανθρώπους να γίνει μέσα στο φως». Είναι από τα ελάχιστα κείμενα που γνωρίζω όπου αρχιτέκτονας εκφράζει άφοβα τη συγκίνηση του, το πιστεύω του. Στον ελληνικό χώρο κάτι αντίστοιχο δεν έχω βρει, ίσως μόνο σε κάποιες σημειώσεις του Α. Ρουσόπουλου, όπου αναφέρει ότι μια εκκλησία είναι ένα θέμα εξαιρετικά δύσκολο γιατί στις τεχνικές και υλικές δυσκολίες πρέπει κανείς να προσθέσει στη συνέχεια τις άλλες, την πραγματικότητα, τη μετουσίωση, τη θρησκευτικότητα… Και αυτό είναι ίσως νομίζω το λάθος των σύγχρονων ναοδόμων, ελλήνων και ξένων, κάτι που τόσο χαρακτηριστικά σημείωσε ο Damien. Σε μια εκκλησία, οποιουδήποτε δόγματος και θρησκεύματος, προηγείται ή τουλάχιστον κατά τη γνώμη μου πρέπει να προηγείται η πνευματικότητα, η μετουσίωση, η θρησκευτικότητα και έπειτα η ικανοποίηση των λειτουργικών τεχνικών και υλικών αναγκών. 

Η εκκλησία, κάθε εκκλησία είναι ένα εντελώς διαφορετικό κτίσμα από οποιοδήποτε άλλο κτίριο και σαν τέτοιο, ο αρχιτέκτων που αναλαμβάνει την οικοδόμηση της, πρέπει να πιστεύει. Οφείλει να γνωρίζει βαθιά μέσα του από εμπειρία, από παράδοση, τις αρχές του δόγματος. Τα δομικά στοιχεία παίρνουν με το χρόνο σταδιακά συμβολική και δογματική έννοια που παραμένει αναντικατάστατη εδώ και αιώνες. Δεν είναι εύκολο να γνωρίσεις αυτά από σημειώσεις και βιβλία. 

Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Σημείο Μηδέν της Νέας Υόρκης είναι σίγουρα και πρέπει να «είναι ανοιχτός για όλο τον κόσμο, ανεξάρτητα από το θρήσκευμά του και ένα μέρος για λατρεία, προσευχή, διαλογισμό και φιλοξενία» γράφει ο Santiago Calatrava. Κάθε ναός θα πρόσθετα εγώ οφείλει να είναι ανοιχτός σε όλους καθώς ο θεός είναι ανοιχτός σε όλους. Όμως ταυτόχρονα, όπως αναφέρει ο Σεβασμιότατος Αμερικής Αρχιεπίσκοπος Δημήτριος Τρακατέλλης, ο σχεδιασμός του θα πρέπει να είναι σύμφωνος με τις παραδόσεις και το τελετουργικό της ελληνικής ορθόδοξης εκκλησίας. 

Και στο σημείο αυτό ο Santiago Calatrava νομίζω ότι δεν τα κατάφερε. Έπεσε έξω 

Όχι γιατί προσπάθησε να εμπνευστεί από την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, αλλά γιατί αν δεν είσαι ρωμιός, έλληνας, ορθόδοξος, δεν μπορείς όσο και αν θέλεις και τις καλύτερες προθέσεις να έχεις, να καταλάβεις τι θα πει Αγία Σοφία, Πόλη, Μεγάλη Ιδέα. Οι επεξηγήσεις του για τις επιλογές του είναι απλές, θα τολμούσα να πω απλοϊκές. 

Στην Αγία Σοφία έχουμε μία πνευματική έξαρση προς τα πάνω που δεν συναντάς στον Άγιο Νικόλαο, όπως δεν συναντάς το διάλογο στις κλίμακες, την ανθρώπινη και την υπερβατική, την διάπλαση των μορφών και την εξαΰλωση, τα στοιχεία που χρησιμοποίησε ο Ανθέμιος για να πετύχει το μοναδικό αυτό αποτέλεσμα που τόσο ιδιαίτερα και γοητευτικά εξηγεί στη μελέτη του «Η Αγία Σοφία» ο Παναγιώτης Μιχελής το 1946. 

Η Αγία Σοφία, εσωτερικό

«Η Αγία Σοφία είναι από τα λίγα κτήρια στον κόσμο που δεν απογοητεύουν». 

Δεν θα συμπεριλάβω στις προσωπικές μου απογοητεύσεις από τον Άγιο Νικόλαο, άλλες δογματικές (όπως τα δύο αλτάρια στη Βόρεια και Νότια κόγχη του ιερού στοιχείου που υπάρχουν στην καθολική αλλά όχι στην ορθόδοξη εκκλησία) ή την έλλειψη του παραθύρου της κόγχης του ιερού, όπου όταν σύμφωνα με τον Προκόπιο πέσουν οι πρώτες ακτίνες του ήλιου «διαγελά πρώτον η ημέρα» και αρχίζει η λειτουργία, ούτε στις αρχιτεκτονικές που ίσως άλλωστε να είναι μικρές και ασήμαντες για άλλους ή ακόμη και ανύπαρκτες. 

Θα τολμήσω μόνο να πω ότι θεωρώ ότι το έργο του Calatrava δεν φαίνεται να προχώρησε ιδιαίτερα την μεσοπολεμική αρχιτεκτονική των ελλήνων αρχιτεκτόνων που προανέφερα. Ίσως και καθόλου. 

Εκεί όμως που θα σταθώ και όχι ως αρχιτέκτων αλλά ως χριστιανή ορθόδοξη, εκείνο με ενόχλησε ουσιαστικά μέσα μου είναι η δημιουργία της «Αίθουσας Πένθους». 

Η θρησκεία όμως μας δεν πενθεί, χαίρεται όταν ανταμώνει το Θεό της. 

Ο Santiago Calatrava είναι πιστός. Είναι ευαίσθητος, έψαξε, προσπάθησε να καταλάβει. Τα θαυμάσια σκίτσα που παρουσίασε στο Μπενάκειο, το αποδεικνύουν. 

Όμως ο Santiago Calatrava είναι εβραϊκής καταγωγής και για αυτόν το τείχος του πένθους, το τείχος των δακρύων αποτελεί ιερό προσκύνημα και παράδοση. Δεν είναι λοιπόν σε θέση να βιώσει και επομένως να σχεδιάσει έναν ορθόδοξο ναό όπως αντίστοιχα δεν μπορεί να σχεδιάσει ένας χριστιανός ένα τζαμί ή ένας μωαμεθανός μια εκκλησία. Τα εκκλησιαστικά κτήρια δεν είναι απλά δημόσια κτήρια, είναι κτήρια ιερά. 

Ο Άγιος Νικόλαος στο Σημείο Μηδέν δεν μπορεί να είναι προσκύνημα πένθους και θρήνου, γιατί για τον ορθόδοξο χριστιανό δεν υπάρχει πένθος. Δεν υπάρχει θάνατος. Υπάρχει Χαρά. Ανέστη ο Χριστός! «Παύσασθε τον θρήνον ημών και πρέσβυς υμών γίνομαι προς τον εξ εμού. Υμείς δε απώσασθε την συμφοράν τεκούσης μου την χαράν… Ησυχάστε αλυπώς, χαράς γαρ παραίτιος ο γεννηθείς, ο προ αιώνων Θεός», ψάλλει ο Ρωμανός ο Μελωδος.