Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΕΚΘΕΣΕΩΝ 

ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΑΣ

Με αφορμή τις τρέχουσες εκθέσεις στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και στο Μουσείο Μπενάκη στην Πειραιώς

Άνω: από την έκθεση «Γυρισμός. Κυκλαδικοί θησαυροί στο ταξίδι της επιστροφής», στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Κάτω: απόψεις από την έκθεση "Hic sunt dracones (Εδώ υπάρχουν δράκοντες). Χαρτογραφώντας το άγνωστο: Ένα project του Rick Lowe", στο Μουσείο Μπενάκη

Επέλεξα να παρουσιάσω σήμερα δύο τρέχουσες εκθέσεις που ξεχώρισα τόσο για τα εκθέματα όσο και για το ενδιαφέρον στήσιμό τους. Πρόκειται για την έκθεση «Γυρισμός. Κυκλαδικοί θησαυροί στο ταξίδι της επιστροφής», στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, και την έκθεση «Hic sunt dracones (Εδώ υπάρχουν δράκοντες). Χαρτογραφώντας το άγνωστο: Ένα project του Rick Lowe», στο Μουσείο Μπενάκη.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Δύο εκθέσεις που τον αρχιτεκτονικό τους σχεδιασμό ανέλαβαν γνωστά και καταξιωμένα αρχιτεκτονικά γραφεία, την πρώτη οι KOIS Associated Architects και την δεύτερη οι ARΕΑ, με τολμηρές και πρωτότυπες αρχιτεκτονικές χειρονομίες, που ομολογώ ότι από πρώτη ματιά με εντυπωσίασαν. Παράλληλα με έβαλαν σε σκέψεις, και σε συζητήσεις με συναδέλφους που ακολούθησαν.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Με απασχόλησε το γνωστό πρόβλημα κατά πόσον ο αρχιτεκτονικός μας οίστρος συμβάλει στην ανάδειξη των εκθεμάτων, σε σχέση πάντα με τον χώρο, ή επιβάλλεται σε αυτά και κατέληξα σε κάποιες προσωπικές εκτιμήσεις, μέχρι που έλαβα ένα κριτικό κείμενο γραμμένο από την αγαπητή αρχιτέκτονα- μουσειολόγο Ερατώ Κουτσουδάκη με την οποία αυτό τον καιρό έχουμε μία γόνιμη συνεργασία, μια και επιμελείται την έκθεση του αρχιτέκτονα Μάνου Περράκη, που πρόκειται να γίνει στον Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας.

Το κείμενό της συνεχίζει επάξια τον ανοιχτό διάλογο, γραμμένο με μία τεκμηριωμένη αυστηρότητα σχετικά με τα «σκηνικά περιβάλλοντα», όπως αποκαλεί τις αρχιτεκτονικές χειρονομίες, και κρατώντας αποστάσεις από τις όποιες «συναισθηματικές» προσεγγίσεις.

Παραθέτω πρώτο το κείμενο αυτό, και στην συνέχεια θα αναφερθώ και στις δικές μου πρώτες αντιδράσεις και σκέψεις, συμβάλλοντας στον διάλογο, που ελπίζω να συνεχιστεί.

____________________

«Άτιμον είναι τον εν στάσει τον δήμο μηδετέρας μερίδος γενόμενον»*

Σόλων ο Αθηναίος

ή όταν η πρωτοτυπία της αισθητικής γίνεται το (μόνο) ζητούμενο στον εκθεσιακό σχεδιασμό

από την Ερατώ Κουτσουδάκη

Αυτή την περίοδο «τρέχουν» στην πόλη, σε δύο μουσεία που αποτελούν τους κατεξοχήν κατακυρωτικούς μηχανισμούς παραγωγής πολιτιστικού προϊόντος, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και το Μουσείο Μπενάκη, δύο εκθέσεις που ενώ δεν είναι εικαστικές αμιγώς, φιλοδοξούν να έχουν την ατμόσφαιρα έκθεσης σύγχρονης τέχνης – και εν πολλοίς το καταφέρνουν. Κυρίως το καταφέρνουν χάρη στα υψηλής αισθητικής και ζηλευτής πρωτοτυπίας σκηνικά περιβάλλοντα που δημιούργησαν γι’ αυτές νέοι, επώνυμοι και αναγνωρισμένοι, καλοί αρχιτέκτονες. Ως εδώ καλά.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Να κοιτάξουμε όμως λίγο πιο βαθιά; Η μεν πρώτη έκθεση, για την οποία πολλά έχουν γραφτεί, αφού μετρά κάποιους μήνες ζωής στην πόλη και έθιξε ευαίσθητα ζητήματα όπως αυτό του επαναπατρισμού αρχαιοτήτων και τη νομιμότητα και νομιμοποίηση των επιμέρους θεμάτων που κρύβονται εκεί, ακόμα και αν κανείς δεχθεί ως επιμελητική αφετηρία την έλλειψη πλαισίου με την οποία έφτασαν στη χώρα μας τα εκθέματα, δεν θίγει τίποτα σε κανένα επίπεδο, παρά μόνο εκθέτει όμορφα τεκμήρια, που μας είναι γνωστό (από κάπου, για κάποιον λόγο) ότι είναι σημαντικά δείγματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, φωτό Ερατώ Κουτσουδάκη

Η δεύτερη φιλοδοξεί να παρουσιάσει έναν σύγχρονο διάλογο μεταξύ τεκμηρίων από τις συλλογές του Μ. Μπενάκη με το έργο ενός καλλιτέχνη που αναδείχθηκε μέσα από ένα συμπεριληπτικό και δημοκρατικό πρότζεκτ (το ΒΙΚΤΟΡΙΑ ΠΡΟΤΖΕΚΤ), χωρίς όμως να καταφέρνει επιμελητικά να συνδέσει επαρκώς τα δύο, ούτε να αναδείξει τις επιμέρους συλλογές του Μουσείου για τον πλούτο πληροφοριών που φέρει κάθε αντικείμενο και γιατί αυτό επιλέχθηκε. Επιπλέον παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα συμπεριληπτικότητας, καθώς στο βωμό της ωραίας (και το εννοώ, την καταχάρηκα αισθητικά) λύσης των εκθεσιακών κατασκευών, σε πολλές περιπτώσεις η μουσειακή άνεση έχει πάει περίπατο, χωρίς καν να είσαι άτομο με χαμηλή όραση ή με κινητικές δυσκολίες, που απλώς δεν έχει θέση στην έκθεση αυτή.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Εν τέλει, τόσο η έκθεση «Γυρισμός», όσο και η έκθεση “Χαρτογραφώντας το άγνωστο» θα μπορούσαν εξίσου καλά να αποτελούν περιβάλλον καταστήματος με πολύ ακριβά προϊόντα (βάλτε ό,τι προϊόν σας κάνει κέφι: ρούχα; γυαλιά; design αντικείμενα για το σπίτι;) όπου βέβαια η έννοια του context δεν είναι ποτέ ζητούμενη. Ζητούμενο είναι να επιθυμήσεις την εμπειρία που σου υπόσχονται τα προϊόντα, εκτεθειμένα όπως εκτίθενται, ώστε να τα αγοράσεις για να ονειρευτείς ότι αποκτώντας τα λαμβάνεις και την εμπειρία.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, φωτό Ερατώ Κουτσουδάκη

Τα μουσεία όμως έχουν άλλο σκοπό και οφείλουν, ίσως, να τον υπηρετούν, καλλιεργώντας στο κοινό τους, σταθερά, επίμονα και ναι, δελεαστικά, την κριτική προσέγγιση σε όλα, κατ’ εμέ ακόμα και στις περιπτώσεις εκθέσεων σύγχρονης τέχνης. Φυσικά δεν είναι δυνατό να γνωρίζουν οι μη ειδικευμένοι αρχιτέκτονες και designers τους πολύ αυστηρούς κανόνες που διέπουν τη μουσειολογία, αλλά γι’ αυτό υπάρχει πληθώρα επαγγελματιών του κλάδου στο χώρο. Το σχόλιό μου κάθε άλλο παρά «κλαδική» χροιά επιθυμεί να έχει, εξάλλου πολλές φορές, χρόνια τώρα, έχω βρεθεί δημόσια να υποστηρίζω ότι δεν είναι πανάκεια οι μουσειολόγοι. Αν το κάνεις σωστά, δεν πρέπει να μας νοιάζει με ποια ιδιότητα υπογράφεις. Αν όμως δεν είσαι και πολύ βέβαιος ότι μπορείς να το κάνεις σωστά, συμβουλεύσου κάποιον που ξέρει πώς γίνεται. Όσο για εμάς τους μουσειολόγους ας πάρουμε ένα μάθημα: μήπως τα εκθεσιακά περιβάλλοντα που παράγουμε είναι αναμενόμενα, μπορεί και λίγο βαρετά; Θεωρώ ότι γίνεται ΚΑΙ να υπάρχουν πρωτότυπες και αισθητικά διεγερτικές εκθέσεις ΚΑΙ να είναι επιστημονικά άρτιες. Νομίζω το βάρος πέφτει πρωτίστως στον εκάστοτε επιμελητή, που θέτει τον τόνο, ζητώντας σεβασμό συγκεκριμένων προδιαγραφών απόδοσης από τον όποιο σχεδιαστή, που ξεκινά (ή όχι, όπως μας επιτρέπουν να σκεφτούμε τα δύο προαναφερόμενα παραδείγματα) έχοντας κατά νου τους επισκέπτες και τη δημοκρατική διάθεση με την οποία τους απευθύνεται. Αλλιώς η συμπεριληπτικότητα είναι μια όμορφη λέξη για συνέδρια και freepress που είναι της μόδας αλλά κενή νοήματος.

Ερατώ Κουτσουδάκη,

αρχιτέκτων μουσειολόγος MS

_________________________________

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Από την πλευρά μου, η πρώτη μου εντύπωση για την έκθεση στο Κυκλαδικό Μουσείο, ήταν ότι ο Στέλιος Κόης επεδίωξε να φιλτράρει το φυσικό φως και να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του νεοκλασικού διάκοσμου των χώρων του κτηρίου του Τσίλλερ, που σε αρκετές περιπτώσεις έχει δημιουργήσει  μια δυσκολία συνομιλίας με τα εκθέματα κάποιων εκθέσεων. Θα αναφερθώ στην έκθεση του Γιάννη Κουνέλλη το 2012, ή ακόμη και του Αi Weiwei το 2016, με τίτλο «Ai Weiwei at Cycladic», που παρουσίασαν τα έργα τους αφήνοντας μέ τόλμη ανέπαφους τους χώρους.

Γιάννης Κουνέλλης, 2012, στο Μουσείο Κυκλεδικής Τέχνης

Αi Weiwei, από την έκθεση «Ai Weiwei at Cycladic», 2016 στο Μουσείο Κυκλεδικής Τέχνης

Αλλά και στην τολμηρή χειρονομία του Στέφανου Τσιβόπουλου το 2014, που αντί να συσκοτίσει τους χώρους, άλλαξε το χρώμα των τοίχων σε μαύρο για να παρουσιάσει το έργο του Ιστορία Μηδέν (History Zero), με το οποίο εκπροσώπησε τη χώρα μας στην 55η Μπιενάλε της Βενετίας το 2013.

Στέφανος Τσιβόπουλος, Ιστορία Μηδέν (History Zero), 2014, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Κατά συνέπεια η επιλογή της ανάρτησης των περιμετρικών λευκών πτυχωτών υφασμάτινων πετασμάτων έχει μία ξεκάθαρη λογική, και μου έφερε στον νου την μονοθεματική έκθεση με τίτλο "Hypnos Project", που πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2016 στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Την επιμελήθηκαν ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης με τον Θόδωρο Τραμπούλη, όπου η Εύα Μανιδάκη και ο Θανάσης Δεμίρης που ανέλαβαν τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, χρησιμοποίησαν αντίστοιχα, μαύρα όμως πτυχωτά πετάσματα, σε συνδυασμό με μαύρη μοκέτα στο δάπεδο και μαύρη οροφή, που είχαν σαν αποτέλεσμα να οργανώσουν τον χώρο, με στόχο να μας αποπροσανατολίσουν και να μας μεταφέρουν στον κόσμο των ενύπνιων ονείρων, απομονωμένοι σε μια πορεία μέσα στους σκοτεινούς θύλακες των εκπλήξεων και των αιφνιδιασμών, και τελικά το πέτυχαν.

Από την έκθεση "Hypnos Project",   2016 στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. φωτο Πάνος Κοκκινιάς

Στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης τα εναπομείναντα ακάλυπτα από τα λευκά πετάσματα ίχνη της εκλεκτικιστικής διακόσμησης των χώρων, στις οροφές και τα δάπεδα, δεν ήταν εφικτό να εξαφανιστούν. Παρέμειναν μισοκρυμμένα πίσω από το υφασμάτινο σκηνικό.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, φωτό Πάρις-Ταβιτιάν

Όσο για τα λευκά εκθεσιακά βάθρα με τα κλειστά plexiglass, που καλύπτουν τα εκθέματα, νομίζω ότι αποτελούν κλασσικές και συνήθεις επιλογές στις αίθουσες των μουσείων.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη,

Στο Μουσείο Μπενάκη, όπου επιδιώκεται ένας διάλογος ανάμεσα στη σύγχρονη τέχνη και τις ιστορικές συλλογές του Μουσείου, ομολογώ ότι η πρώτη μου εντύπωση βλέποντας την έκθεση ήταν θετική κυρίως για την απλότητά της.

Το αρχιτεκτονικό γραφείο AREA (Γιώργος Μητρούλιας, Μιχάλης Ραυτόπουλος, Στέλλα Δαούτη) που ανέλαβε τον σχεδιασμό της έκθεσης σε συνεργασία με τους επιμελητές Πολύνα Κοσμαδάκη και Γιώργο Τζιρτζιλάκη, κατάφεραν να χειριστούν με απλές χειρονομίες έναν από τους πιο δύσκολους εκθεσιακούς χώρους του Μουσείου, με μια αυξημένη πολυπλοκότητα. Επέλεξαν την αραιή, άνετη και προσεκτική ανάρτηση των εξαιρετικών έργων του Rick Lowe κρατώντας μεταξύ τους ικανές αποστάσεις, δίνοντας στον θεατή την δυνατότητα να τα απολαύσει.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Οι AREA παράλληλα, προκειμένου να εντάξουν τα επιλεγμένα αντικείμενα, από το ιστορικό υλικό της μόνιμης συλλογής του Μουσείου, εμπνευσμένοι πιθανόν από το ακόλουθο έργο του Rick Lowe

Rick Lowe, Μελέτη πλέγματος , 2020, ακρυλικό σε χαρτί

…τόλμησαν να συνθέσουν ενδιαφέρουσες, διακριτικές «γλυπτικές» κατασκευές, χρησιμοποιώντας απλά μεταλλικά πλέγματα από οπλισμό οικοδομής (τύπου Δάριγκ), βαμμένα λευκά ως μια ενιαίου ύφους υπόβαση που διατρέχει των εκθεσιακό χώρο προκειμένου να υποδεχθούν τα επιλεγμένα σε συνεργασία με την επιστημονική ομάδα του Μουσείου αντικείμενα.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Η πρώτη μάλιστα προσωπική γρήγορη ανάγνωση αυτής της συνύπαρξης, βλέποντας τα πρώτα αντικείμενα, όπως βαλίτσες, καπέλα, ή υποδήματα, και αγνοώντας τις δυσανάγνωστες λεζάντες μου δημιουργήθηκε η εντύπωση, ότι πρόκειται για σπαράγματα από τις συλλογές του καλλιτέχνη, που μου φάνηκε πραγματικά ενδιαφέρον και συναρπαστικό. Σύντομα, βλέποντας τα σχέδια του Δημήτρη Πικιώνη, συνειδητοποίησα περί τίνος πρόκειται και προβληματίστηκα για τις απροσδόκητες συνδέσεις που υπονοούνται με τα έργα του Rick Lowe.

Άποψη από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Συνοψίζοντας, ομολογώ ότι οι πρωτότυπες αυτές συνθέσεις με τα πλέγματα, έκλεψαν την παράσταση, και προσωπικά με ενθουσίασαν σαν μια φρέσκια ιδέα, παρόλο που πράγματι υπήρχε μία δυσκολία ανάγνωσης των εκθεμάτων, τόσο λόγω των επίτοιχων και απομακρυσμένων πολύπλοκων λεζαντών,

Λεζάντες από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

(βλ. φωτο), όσο και για την οριζόντια τοποθέτηση κάδρων σε ύψος υπερυψωμένου τραπεζιού, που δημιουργεί μια δυσκολία ανάγνωσης στον θεατή και ιδιαίτερα σε άτομα που κινούνται σε αμαξίδιο.

Άποψεις από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη

Θεώρησα επίσης ενδιαφέρουσα την υπερυψωμένη μεταλλική γέφυρα που συμπληρώνει την όλη σύνθεση και εξασφαλίζει την δυνατότητα εποπτείας από ψηλά του τεράστιου επιδαπέδιου έργου του Rick Lowe.

Και πίσω από αυτή την γέφυρα αποκαλύπτεται το Victoria Square Project, τo συλλογικό καλλιτεχνικό εγχείρημα που πραγματοποίησε ο Rick Lowe, σε συνεργασία με την Μαρία Παπαδημητρίου, στο πλαίσιο της Documenta 14 στην Αθήνα το 2016. Που συνοψίζεται με μάα σειρά από την περιοδική δίφυλλη έκδοση.

Τέλος, θεωρώ σημαντική  την συνεργασία επιμελητών και αρχιτεκτόνων με μουσειολόγους που σταδιακά στην Ελλάδα εντάσσονται οργανικά στις ομάδες που αναλαμβάνουν την υλοποίηση των εκθέσεων και συμβάλουν με τις νεότερες μουσειολογικές απόψεις, που σε κάθε περίπτωση οι αρχιτέκτονες από μόνοι τους δεν είναι πάντα ενήμεροι.

 Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση