ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΟΝ ΣΑΔΑΣ
«ΣΟΥΖΑΝΑ ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗ *
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΑ,
1959 – 2019»
Δύο στενές συνεργάτιδες η Ξένια Τσιώνη και η Σάρρα Μάτσα μεταφέρουν σκέψεις και προσωπικές εμπειρίες
Την Κυριακή 6 Απριλίου 2025 στον φιλόξενο χώρο του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, Τμήμα Αττικής (Βρυσακίου 15, Μοναστηράκι) πραγματοποιήθηκε η 4η κατά σειρά παρουσίαση, του βιβλίου με τίτλο «ΣΟΥΖΑΝΑ ΑΝΤΩΝΑΚΑΚΗ * ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΚΕΙΜΕΝΑ, 1959 – 2019» από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Στην σεμνή αυτή εκδήλωση μίλησαν η Ξένια Τσιώνη και η Σάρρα Μάτσα, στενές συνεργάτιδες του γραφείου Ατελιέ 66, μεταφέροντας σκέψεις και προσωπικές εμπειρίες από την συνεργασία τους με την Σουζανα και τον Δημήτρη Αντωνακάκη, και ακολούθησε συζήτηση παρουσία του επιμελητή της έκδοσης Στέλιου Γιαμαρέλου και του Δημήτρη Αντωνακάκη.
Παραθέτω στην συνέχεια τις παρουσιάσεις της Ξένια Τσιώνη και της Σάρρα Μάτσα:
1.
Λίγα λόγια για τη Σουζάνα Αντωνακάκη
της Ξένιας Τσιώνη
Απρίλιος 2025
Η αρχή του νήματος
Η πρώτη φορά που είδα και άκουσα τη Σουζάνα Αντωνακάκη ήταν στη διάλεξή τους, το 1990 στο Τεχνικό Επιμελητήριο. Ήμουν ακόμη φοιτήτρια, με δάσκαλο τον Δημήτρη Αντωνακάκη. Η δική του παρουσία στη Σχολή του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, και το δημοσιευμένο έργο του Αtelier 66, ήταν απ’ τα πρώτα χρόνια πηγή έλξης. Τότε, που το διαδίκτυο δεν υπήρχε, οι δημοσιεύσεις σε αρχιτεκτονικά περιοδικά και οι συνεντεύξεις στον τύπο ήταν πολύτιμες.
Στο Τεχνικό Επιμελητήριο, η διάλεξή τους εκείνη, με τίτλο «το Ταξίδι», ήταν μια εμπειρία. Μια παρουσίαση πλήθους έργων που άνοιγαν στο κοινό την αρχιτεκτονική τους γραφή. Ακόμη κι αν πέρασαν τριάντα πέντε χρόνια από τότε, εκτός από την ανάμνηση της φωνής της Σουζάνας έμειναν και οι καταγεγραμμένες ιδιόχειρες εντυπώσεις μου, σε σημειωματάριο που ήταν, μέχρι πριν λίγα χρόνια, ξεχασμένο στο πατρικό μου σπίτι. Για τις σημειώσεις μου δεν έχει σημασία σήμερα, εδώ, να διαβάσω το γραμμένο με συγκίνηση περιεχόμενο, παρά μόνο την επιθυμία-ευχή της κατακλείδας, που ήταν αυτή:
«Τέλος, μια διάλεξη που φαίνεται ότι με γοήτευσε όχι μόνο το αντικείμενο, αλλά και οι ίδιοι οι εμπνευστές της, και που προσδοκώ να γνωρίσω καλύτερα».
Σήμερα, χάρη στο υπέροχο αυτό βιβλίο, έχω ακέραιο το κείμενο της διάλεξης εκείνης που η ανάγνωσή του με ταξίδεψε πίσω στο χρόνο.
Διαβάζω από εκεί:
«Ήρθαμε εδώ για να μιλήσουμε για το δικό μας μικρό έργο. Όμως με αυτές τις εικόνες του ταξιδιού θέλαμε να πούμε πριν αρχίσουμε πως οφείλουμε με κάποιο τρόπο να έχουμε ρίζες. Μόνον έτσι αντέχουμε στους ανέμους. Οι καταγωγές παρ’ όλα αυτά είναι ανεξιχνίαστες. Το σίγουρο είναι ότι «αλλάζεις και πλουταίνεις σ’ εκείνες τις σπάνιες συναντήσεις με μεγάλα, με τέλεια έργα» 1
Δεν είχα ακούσει τότε, στα είκοσι τρία μου, κανέναν να μιλάει έτσι, να σκέφτεται τόσο βαθιά, χωρίς να χάνεται η τρυφερότητα. Μόνο κάποια διαβάσματά μου του Saint-Exupéry,2 και η ποίηση του Ελύτη, «...να χαράζεσαι στη ζωή τόσο προσεκτικά, που να μη ματώνει ποτέ η ευλάβεια...»,3 είχαν τέτοια δύναμη μέσα μου.
Όταν ανατρέχω τώρα στις εντυπώσεις μου από εκείνη τη διάλεξη, θυμάμαι πόσο οι εικόνες των έργων τους, οι λεπτομέρειες, αλλά και ο λόγος τους, ιδίως μέσα από τη φωνή της Σουζάνας, με γέμισαν με υλικό ονείρων για ό,τι μπορεί να υποσχεθεί η λέξη Αρχιτεκτονική. Πολλές φορές, διαβάζοντας αποσπάσματα από ομιλίες της μέσα στο βιβλίο της, ακούω τη φωνή της... και τότε το νόημα φωτίζεται, αναδεικνύονται σημασίες ποικίλες, σημασίες αλληλένδετες με πεδία λογοτεχνίας και φιλοσοφίας, που πάντα ο λόγος της αναζητούσε. Τι σπουδαίο – σκέφτομαι – ο γραπτός λόγος της δημιουργού να συνδέεται με τη φωνή της! Η εντύπωση αυτή μου φαίνεται πολύ ταιριαστή με το απόσπασμα του Προυστ, με το οποίο η Σουζάνα έκλεισε την ομιλία τους εκείνη:
«...με το βιβλίο μου θα τους προσέφερα το μέσο που θα τους επέτρεπε να διεισδύσουν στα βάθη της ψυχής τους. Δεν θα τους ζητούσα, επομένως, να πλέξουν το εγκώμιό μου ή να με επικρίνουν, αλλά μόνο να μου πουν αν όντως έτσι έχουν τα πράγματα, αν οι λέξεις που διαβάζουν στα βάθη της ψυχής τους ταυτίζονται μ’ εκείνες που έχω χαράξει στο χαρτί.»
Έχει περάσει μια περίοδος ζωής πολύ μεγάλη, στην οποία η καθημερινότητά μου συνδέθηκε μαζί τους. Μέσα εκεί έχουν χωρέσει τόσα που μοιραστήκαμε: η αρχιτεκτονική, οι άνθρωποι που πλούτισαν τη διαδρομή, οι επισκέψεις, οι επιβλέψεις, ο τρόπος δουλειάς που είναι και τρόπος ζωής, ο σεβασμός και η καλλιέργεια της συνεργασίας.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
Ξεχωρίζω δύο στοιχεία ως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της δασκάλας μου. Την καλλιτεχνική προσέγγιση και την επιμονή της στη λεπτομέρεια.
Γράφει η Σουζάνα:
«Αναζητήσαμε λοιπόν κάποια μέθοδο, έχοντας υπόψη ότι ένα έργο απαιτεί πρώτα απ’ όλα αγάπη, περισυλλογή, πειθαρχία, εφευρετικότητα, μια μέθοδο που θα θέτει ερωτήματα όπως ακριβώς τα θέτει ο Σωκράτης στον Ευπαλίνο του Πώλ Βαλερύ-Πού-Γιατί, Για ποιόν, Με ποιο σκοπό-Με ποια μεγέθη». 5
Σκέφτομαι τη μέθοδο, αλλά σκέφτομαι και αυτά τα κύρια στοιχεία που χαρακτηρίζουν το έργο τους, πώς οι λέξεις αγάπη, περισυλλογή, πειθαρχία, εφευρετικότητα, μπορούν να αποδώσουν τον τρόπο δουλειάς της Σουζάνας, μέσα στην καθημερινή άσκηση της αρχιτεκτονικής, όσο μπορούσα να την παρατηρώ, να την μελετώ να μελετά.
Το ατέλειωτο σε πληθώρα έργο της Σουζάνας και του Δημήτρη Αντωνακάκη ήταν για μένα ένα διαρκές μάθημα.
Κατοικία στη Βάρκιζα, 2008
Κατοικία στην Ηλιούπολη, 1996
Στο δικό μου μικρό έργο υπήρχε πάντα μια δημιουργική «μίμηση», μια προσωπική ερμηνεία. Θέλω να πω ότι κάποιος ή κάποια όπως εγώ, που είχε τη σπάνια τύχη να εργάζεται κοντά τους, αντλεί συνεχώς αναφορές για να σκεφτεί και να ξανασχεδιάσει: έναν τοίχο, ένα λουτρό, ένα έπιπλο, μια υπαίθρια διαμόρφωση.
Είναι πολύτιμο το βιβλίο τούτο για ένα νέο αρχιτέκτονα, αλλά και για κάθε αρχιτέκτονα που δεν έχει εθιστεί στην επανάληψη λύσεων. Είναι εγχειρίδιο όχι μόνο για σπουδαστές. Οι αρχιτέκτονες, αυτή η ιδιαίτερη κατηγορία ανθρώπων που ισορροπούν μεταξύ τέχνης κι επιστήμης, που θέλουν να είναι ερασιτέχνες, αλλά πρέπει να πείθουν ως επαγγελματίες, πάντα σπουδάζουν, γιατί πάντα καλούνται να επινοούν. Και η Σουζάνα έδειχνε τον τρόπο με συνεχή επαγρύπνηση.
Θυμάμαι ένα περιστατικό από την εποχή πριν τη χρήση των υπολογιστών, όταν τα σχέδια ήταν ακόμη χειροποίητα, σε κάποιον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Ήταν η ώρα που όλα είχαν τελειώσει, οι μεγάλων διαστάσεων πινακίδες ήταν έτοιμες να πακεταριστούν και να σφραγιστεί το δέμα με βουλοκέρι για την παράδοση. Μια τελευταία ματιά της Σουζάνας εντόπισε ένα WC του οποίου ο σχεδιασμός δεν της άρεσε. Και ζήτησε να το αλλάξουμε. Μέσα στον «πολεοδομικό» ιστό της κάτοψης, σε κλίμακα 1:100, ήταν ένας χώρος σε μέγεθος σπιρτόκουτου. Άσκηση για γερά νεύρα.
Η Έφη Κουμαριανού, με την αυτοκυριαρχία που τη χαρακτήριζε, ανάμεσα στα πολλά προσόντα της, ανέλαβε να το ξανασχεδιάσει.
Έφη Κουμαριανού & Ξένια Τσιώνη, 1992. Φωτό Δήμητρα Γεωργακοπούλου
Στη συνέχεια το φωτοτυπήσαμε και με χειρουργική δουλειά, αφαιρώντας με το κοπίδι το «λάθος» WC, αντικαταστήσαμε στην πινακίδα τη βελτιωμένη εκδοχή του. Εκείνη την ώρα, μετά από ξενύχτι, οι περισσότεροι από μας αναρωτηθήκαμε πόσο θα επηρέαζε η τροποποίηση ενός τόσο δα βοηθητικού χώρου την εικόνα του συνόλου.
Σε μεγάλη χρονική απόσταση πλέον, συλλογιέμαι πόσο συνυφασμένο ήταν με τη Σουζάνα το επεισόδιο αυτό. Ότι ήταν ένα στιγμιότυπο που ερμηνεύει τι σήμαινε για τη Σουζάνα: αγάπη, συνέπεια, συνέχεια, εφευρετικότητα. Κι εμμονή στην επίλυση των υγρών χώρων.
Όταν βλέπω ένα σκίτσο της Σουζάνας, μια όψη για παράδειγμα, νιώθω δύο πράγματα. Πρώτα θαυμασμό για την εκφραστικότητά του.
Και σε δεύτερη ανάγνωση, την αίσθηση ότι ο χρόνος της παραγωγής του έχει αφήσει τα ίχνη του στο χαρτί, ότι η σκέψη της έχει πυκνώσεις και αραιώσεις, οι γραμμές της είναι αλλού αποφασιστικές, με ακρίβεια που συχνά διαστασιολογείται, και αλλού αφήνονται σε ονειροπόληση, όπως στους σπειροειδείς ουρανούς της. Μήπως τούτοι οι ουρανοί δεν είναι άλλο από περισυλλογή, όπως της μουσικής οι αναπνοές, για την εξέλιξη του έργου που στήνεται στη γη, για να βρει τη θέση του κάτω απ’ τον ουρανό;
Θυμάμαι με ευγνωμοσύνη ότι όλον αυτόν τον κόσμο των σκίτσων της ήταν πάντα πρόθυμη να εξηγήσει διεξοδικά, σε όποιον αναλάμβανε να σχεδιάσει.
Και αυτό, πιστεύω, είναι θεμελιώδες και αναπόσπαστο στοιχείο της αρχιτεκτονικής διαδικασίας. Το μοίρασμα, η εξήγηση των προθέσεων, η ιδέα που από τη γέννηση στο νου περνά μέσα απ’ το χέρι στο χαρτί, και στη συνέχεια μέσα από την επικοινωνία του λόγου στον συνεργάτη, ώστε το σκίτσο να γίνει σχέδιο που θα μεταδοθεί ξανά αντίστροφα, με όποιες αλλαγές και διορθώσεις χρειαστούν, μέχρι να αποδοθεί η ιδέα με ακρίβεια και διαύγεια. Νιώθω τόσο γόνιμη αυτή τη διαδικασία...είναι η διαδρομή που αποδεικνύει ότι η ιδέα χρειάζεται την επικοινωνία και την επεξεργασία για να λάμψει.
Επίλογος
Για τη Σουζάνα Αντωνακάκη είναι ελάχιστα τα παραπάνω. Είχα άλλωστε την τύχη να μοιραστώ τόσες στιγμές μαζί της… Είχα σήμερα κατά νου να μεταφέρω λίγο από το κλίμα του Εργαστηρίου με τη Σουζάνα και τον Δημήτρη στη γέφυρα, το τελευταίο πατάρι μέσα στο γραφείο, με θέα στο λόφο του Στρέφη κι εποπτεία του εσωτερικού από ψηλά.
Είμαι ακόμη στο καράβι και χρωστώ ευγνωμοσύνη πέρα από λόγια, στον Δημήτρη Αντωνακάκη που εξακολουθεί να μ’ εμπιστεύεται στο ταξίδι.
Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην πω ότι ήταν ο Δημήτρης που στήριζε με αμέτρητη αγάπη την προσωπικότητα και το έργο της Σουζάνας και είναι χάρη σ’ εκείνον και στη συμβολή πολύ αξιόλογων συναδέλφων και ακαδημαϊκών, που η σκέψη της είναι διαθέσιμη πλάι μας, όπως ένας καλός φίλος· όπως ήταν εκείνη, πάντα διαθέσιμη να μεταδώσει τη γνώση και το πνεύμα της.
Σας ευχαριστώ πολύ
1 Αντωνακάκη, Σουζάνα, Αρχιτεκτονική Ποιητική: Κείμενα 1959- 2019, (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2023), σ.181.
2 Saint-Exupéry, Antoine de, Γη των Aνθρώπων, 2η έκδοση, μετάφραση Βρανά, Αλίκης (Αθήνα: Λυχνάρι, 1979).]
3 Ελύτης, Οδυσσέας, Εκ του Πλησίον, (Αθήνα: Ίκαρος, 2η έκδοση 1999), σ.15.
4,5 [Αντωνακάκη, Σουζάνα, Αρχιτεκτονική Ποιητική: Κείμενα 1959- 2019, (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2023), σ.199, ....
2.
Το σπίτι του Εργαστηρίου 66:
Σουζάνα και Δημήτρης Αντωνακάκης
της Σάρρας Μάτσα
Στη σημερινή, σύντομη ομιλία μου, η οποία αποτελεί και μια αφορμή για μια εσωτερική αναδρομή στην προσωπική μου επαφή με το Εργαστήριο 66, τη Σουζάνα και τον Δημήτρη Αντωνακάκη, θα επιχειρήσω έναν παραλληλισμό, που πιστεύω ότι θα μεταφέρει με σαφήνεια την αίσθηση της σχέσης μου με αυτά τα δύο πολύτιμα πρόσωπα. Θα επιχειρήσω λοιπόν να σας αφηγηθώ μια διαδρομή, με ορισμένες στάσεις, από την είσοδο του σπιτιού, μέχρι τον προσωπικό χώρο του δωματίου, από την πρώτη γνωριμία μέχρι την βαθιά οικειότητα.
Η είσοδος – η γνωριμία. Περνώντας το κατώφλι.
Καθώς επιχειρούσα να θυμηθώ ποια ήταν η πρώτη μου γνωριμία με τη Σουζάνα και τον Δημήτρη Αντωνακάκη, συνεχώς ξεχνούσα την πραγματική πρώτη φορά που τους συνάντησα. Κι όμως, την πρώτη φορά που τους γνώρισα, ήμουν φοιτήτριά τους στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Το θέμα του εργαστηρίου τους, τι άλλο, η κατοίκηση. Κατοικία και πολυκατοικία. Η πρώτη ανάμνησή μου ήταν δύο άνθρωποι αφοπλιστικής ευγένειας, με αμέριστη δίψα να διδάξουν. Με κριτική αλλά όχι επικριτική ματιά, με σχόλια φειδωλά και ταυτόχρονα καίρια, επιχείρησαν να μπουν για λίγο στον κόσμο του μεταπτυχιακού μας, να γίνουν δύο από εμάς και ταυτόχρονα, να μας μεταφέρουν όσα ανεκτίμητα μπορούσαν από τον δικό τους κόσμο, θολώνοντας τα αυστηρά όρια μεταξύ μαθητή και δασκάλου. Μαζί με το σχεδιαστικό θέμα, σχεδόν αυτονόητα, μας μοίρασαν και ορισμένα κείμενα που είχαν διαλέξει για εμάς και μας ζήτησαν να σχολιάσουμε πάνω σε αυτά. Η σύνθεση λοιπόν όχι μόνο στην αρχιτεκτονική αλλά και στον αρχιτεκτονικό λόγο.
Σουζάνα & Δημήτρης Αντωνακάκης
Παρουσίαση εργασιών μεταπτυχιακού:
"Προσθήκη κατοικίας σε υπάρχον κτίριο", Βόλος 2012
Με τα δικά του λόγια:
“Πριν πολλά χρόνια, όταν σπούδαζα στην Αρχιτεκτονική σχολή του ΕΜΠ, είχα παραδώσει στην κτιριολoγία το τελευταίο μας θέμα του έτους- που το είχα δουλέψει με πολύ κέφι. Ήμουν καλός φοιτητής και περίμενα ότι θα έπαιρνα ένα καλό βαθμό – ένα 7 ή 8 . Με κατάπληξη είδα ότι το θέμα που είχα αγαπήσει είχε πάρει μόλις 5! Ανήσυχος και λίγο θιγμένος πήγα στον καθηγητή να μάθω τους λόγους αυτής της αποτυχίας ελπίζοντας ότι μάλλον είχε γίνει κάποιο λάθος. Με δέχθηκε όπως πάντα ευγενικά κι όταν του εξέθεσα τις απορίες μου απήντησε πάντα λιγόλογα ως εξής :
«Αυτή τη φορά το θέμα σου ενώ φαινόταν ότι είχε πολύ δουλειά, δεν ήταν καλό . Αυτό θα σου συμβεί πολλές φορές στη ζωή σου. Άλλοτε οι προτάσεις σου θα απορρίπτονται κι άλλοτε θα γίνονται αποδεκτές. Ο βαθμός που σου έβαλα αξιολογεί το θέμα που παρέδωσες. Δεν βαθμολογώ εσένα. Εσύ παραμένεις αυτό που είσαι ανεξάρτητα από την αποτυχία ή την επιτυχία μιας σου πρότασης. Προσπάθησε κάθε φορά να κατανοήσεις την ουσία της δίκαιης ή άδικης αποτίμησης της δουλειάς σου και να ωφεληθείς από αυτήν». Οκτώ μήνες μετά μου ζήτησε να τον βοηθήσω ως άμισθος επιμελητής, δίνοντάς μου την ευκαιρία να αρχίσω έτσι την διδακτική μου πορεία”.
Η επιστολή έκλεινε με την εξής φράση:
«Μας χαρίσατε πολύτιμες στιγμές αυτές τις λίγες μέρες, που θα τις κρατήσουμε στη μνήμη και ελπίζουμε κάποιο όφελος να έχει αντίστοιχα προκύψει και για εσάς κάποιο φαναράκι στην αναζήτηση και τη χάραξη της δική σας πορείας. Σας ευχόμαστε να είναι φωτεινοί οι δρόμοι που θα ακολουθήσετε».
Σουζάνα & Δημήτρης Αντωνακάκης
Επιστολή προς φοιτητες Αρχιτεκτονικής του Βόλου, 2012
Πάτρα, 2014, Citylab, Εργαστήριο Αρχιτεκτονικής
Από τότε και μέχρι το τηλεφώνημα της Σουζάνας το καλοκαίρι του 2017, όπου με κάλεσε για να μου προτείνει να γίνω μέλος του ιστορικού τους γραφείου, συναντηθήκαμε σε συνέδρια και εργαστήρια, συνεργαστήκαμε στις δύο εκθέσεις-σταθμούς (7)για τα 50 χρόνια του Atelier66 στο Λουτράκι και στην Πάτρα, και πάντοτε μια ιδιαίτερη οικειότητα με συνέδεε μαζί τους και με το έργο τους.
Λουτράκι 2016, Έκθεση για α 50 χρόνια παρουσίας στο Atelier 66
Το καθιστικό – ο χώρος διημέρευσης – η καθημερινή μας ζωή
Το καθημερινό, Πολυκατοικία στην Εμμ. Μπενάκη, 1973
Καθώς βρισκόμουν στο γραφείο ως νέα αρχιτεκτόνισσα και αλλά και ως ερευνήτρια του έργου της Σουζάνας και του Δημήτρη Αντωνακάκη, κατάλαβα εκ των υστέρων ότι η καθημερινότητά μου στους κόλπους του Εργαστηρίου 66 ήταν μια μαθητεία και προς τις δύο κατευθύνσεις. Η αξία της καθημερινής διδασκαλίας στην αρχιτεκτονική εφαρμογή ανέδειξε πολύ πιο καθαρά τις θεωρητικές κατευθύνσεις του γραφείου και ξεκαθάρισε το τοπίο της έρευνας που ακολούθησα στη διατριβή μου. Όσα βίωνα καθημερινά στο γραφείο με καθοδηγούσαν υποσυνείδητα στην έρευνά μου και ταυτόχρονα γεννούσαν νέες σκέψεις και επιθυμίες. Σύντομα διαπίστωσα ότι ο θεωρητικός τους λόγος δεν είχε για εκείνους λιγότερη σημασία από την ίδια την συνθετική πρακτική. Αντιθέτως οι παραλλαγές, οι πυκνώσεις και οι αραιώσεις, η αμφιβολία και η επανεξέταση, το ατελείωτο και τελειωμένο (non finito), όλα όσα περιέγραφαν τον τρόπο παραγωγής ενός αρχιτεκτονικού τους έργου, χαρακτήριζαν εξίσου τον τρόπο με τον οποίο συνέθεταν τα κείμενά τους. Αντιλήφθηκα ότι ο γραπτή τους έκφραση συνιστά όχι μόνο ένα ισχυρό εργαλείο για εκείνους αλλά και μια ζωτικής σημασίας ανάγκη. Πολλά από τα κείμενα που παρουσιάζονται στο βιβλίο που κρατάμε σήμερα στα χέρια μας ήταν προηγουμένως ανέκδοτα. Η πηγαία ανάγκη να γραφτούν αυτά τα κείμενα, ήταν σε ορισμένες περιπτώσεις, ανεξάρτητη από την δημοσίευση ή κοινοποίησή τους.
Σημείωμα Δημήτρη Αντωνακάκη, 2017
Ακόμη και η καθημερινή επικοινωνία για τη λειτουργία του γραφείου, βασιζόταν σε μικρά κείμενα/σημειώματα που πετούσαν από το εσωτερικό μπαλκόνι του γραφείου προς εμάς που δουλεύαμε στο ισόγειο, συνήθως γραμμένα με μολύβι ή με ξυλομπογιά σε ριζόχαρτο, δηλαδή με τα εργαλεία που είχαν πάντοτε εύκαιρα στα χέρια τους. Και με το σκίτσο ενός ήλιου να μας καλημερίζει.
Ένα δικό της δωμάτιο
Είναι συχνά δύσκολο να διαχωρίσει κάποιος εξωτερικός παρατηρητής τη συμβολή του καθενός από τα δύο πρόσωπα, της Σουζάνας και του Δημήτρη, στο κοινό αρχιτεκτονικό έργο τους, που μετράει πάνω από 60 χρόνια. Όπως επισημαίνει και ο επιμελητής του βιβλίου, Στέλιος Γιαμαρέλος στην εισαγωγή του, η Σουζάνα ειδικά κατά τα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής ζωής της αισθανόταν διαφανής[1], καθώς στον ανδροκρατούμενο κόσμο της οικοδομής αλλά και της αρχιτεκτονικής, ορισμένοι άνδρες συνεργάτες, μάστορες ή ιδιοκτήτες προτιμούσαν να την παραβλέπουν και να απευθύνονται στον Δημήτρη.
Η Σουζάνα Αντωνακάκη στο γραφείο της
Ακόμη λιγότεροι ενδεχομένως γνώριζαν ότι η Σουζάνα Αντωνακάκη αναλάμβανε και διεκπεραίωνε έργα μόνη της, όπως η πολυκατοικία στην οδό Δοξαπατρή, για την οποία εκδόθηκε ένα μικρό τευχάκι στο πλαίσιο της αναγόρευσης του Δημήτρη Αντωνακάκη σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Πατρών.
Αυτή η έκδοση σήμανε την πρώτη προσπάθεια του Δημήτρη μετά τον χαμό της, να φωτίσει στο ευρύ κοινό το δικό της έργο. Βεβαίως, είχε προηγηθεί η πρωτοβουλία του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων (ΣΑΔΑΣ) για τη συγκρότηση του Ψηφιακού Αρχείου Ελληνίδων Αρχιτεκτόνων της περιόδου 1923-1981, το 2021.
Στο εσώφυλλο αυτής της έκδοσης για την πολυκατοικία της οδού Δοξαπατρή, διαβάζει κανείς ένα μικρό ποίημα της Σουζάνας με τίτλο «Είναι ένα δώρο οι λέξεις μου»[2], αφιερωμένο σε εμάς, τις νέες και τους νέους αρχιτέκτονες που συνεργαστήκαμε μαζί της. Η γενναιοδωρία της Σουζάνας προς όλους μας, η κοινή αγάπη προς το αντικείμενο αλλά κυρίως το πάθος της για τη συνεργασία και τη συλλογική προσπάθεια, ήταν πρόδηλα κάθε φορά που έπιανε να σκιτσάρει για να μας εξηγήσει, να μας κινητοποιήσει, να μας παρακινήσει να σκεφτούμε και να φανταστούμε. Η Σουζάνα διεκδίκησε και κατάφερε να δημιουργήσει το δικό της χώρο στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής και διανόησης. Εμάς, τους μαθητευόμενούς της, μας προσκάλεσε να γίνουμε κοινωνοί του έργου της στο χώρο που δημιούργησε, στο δικό της δωμάτιο, όπως το περιγράφει η Βιρτζίνια Γουλφ[3], και μας μύησε στον κόσμο της, στα βιβλία της και τα κείμενά της. Μας χάρισε τα σκίτσα της και τα σχέδιά της και μας μετέφερε τις σκέψεις της μέσα από τον ευφυή της λόγο, τις αναφορές της και τους ιδιαίτερους ορισμούς των λέξεων που προσεκτικά διάλεγε, με ακούραστη διάθεση, με ηπιότητα και με επιμονή. Φτάσαμε λοιπόν στον πιο ιδιωτικό, τον πιο οικείο χώρο του σπιτιού.
Οι διάδρομοι/γέφυρες
Η γέφυρα.
Πολυκατοικία στην Εμμ. Μπενάκηη, 1973
Η αναφορά στην έννοια της γέφυρας σε συνδυασμό με την έννοια του ορίου, κατά τον Χάιντεγκερ, ήταν από τους ορισμούς που αγαπούσε να χρησιμοποιεί στον λόγο της η Σουζάνα.
«Το όριο, το πέρας στα ελληνικά, δεν είναι εκεί όπου κάτι τελειώνει αλλά εκεί όπου κάτι αρχίζει “να εκδιπλώνει την ουσία του”.[…] Η γέφυρα είναι τόπος. Ως πράγμα αυτού του είδους διαθέτει χώρο μέσα στον οποίο αφήνονται να εισέλθουν γη και ουρανός, οι θεότητες και οι θνητοί»[4].
Τα βιβλία, και ιδιαίτερα ένα βιβλίο σαν την έκδοση την οποία παρουσιάζουμε σήμερα, αποτελούν γέφυρες με το παρελθόν, καθώς έχουν την δύναμη να μας ταξιδεύουν. Μέσα από την ποιητική γραφή της Σουζάνας Αντωνακάκη, μπορούμε και ταξιδεύουμε σαν σε χρονοκάψουλα, στο χρόνο και στον τόπο που μας οδηγεί κάθε φορά. Όμως και οι άνθρωποι αποτελούν γέφυρες και ίσως η σημασία της γεφύρωσης ξεπερνά το ίδιο τους το έργο.
Εργαστήριο 66, δεκαετία 1970
Η Σουζάνα Αντωνακάκη γεφύρωνε συνεχώς: την αρχιτεκτονική με τις υπόλοιπες τέχνες, τη λογοτεχνία, τη ζωγραφική, τη μουσική αλλά και με τη φιλοσοφία. Γεφύρωνε την εκπαιδευτική διαδικασία με την πρακτική εφαρμογή, την γυναικεία της υπόσταση με το ανδροκρατούμενο περιβάλλον του επαγγέλματός της.
Εργαστήριο 66, 1994
Γεφύρωνε τη σχέση μεταξύ τεχνίτη και καλλιτέχνη, γεφύρωνε τις διαφορετικές γενιές των συναδέλφων. Γεφύρωνε τελικά, έχοντας πάντα πλάι της τον Δημήτρη, και καθέναν από εμάς, όσους μας πρόσφερε το δώρο να μαθητεύσουμε δίπλα της και μας έκανε να αισθανθούμε με έναν ξεχωριστό τρόπο, οικογένεια.
Σουζάνα Αντωνακάκη
1935-2020
Την νοσταλγούμε και ευτυχώς μπορούμε να επιστρέφουμε πάντα σε εκείνη για να την ξανασυναντήσουμε, μέσα από τις λέξεις που μας δώρισε.
Σας ευχαριστώ πολύ.
[1] Αντωνακάκη, Σουζάνα, Αρχιτεκτονική Ποιητική: Κείμενα 1959-2019, (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2023), σελ.23.
[2] Αντωνακάκη, Σουζάνα, Αντωνακάκης, Δημήτρης, Πολυκατοικία στην οδό Δοξαπατρή, (Πάτρα: Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστημίου Πατρών, DOMA, 2022).
[3] Γουλφ, Βιρτζίνια, Ένα δικό της
δωμάτιο, (Αθήνα: Μεταίχμιο, 2019), σελ. 227.
[4] Αντωνακάκη, Σουζάνα, Αρχιτεκτονική Ποιητική: Κείμενα 1959-2019, (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2023), σελ.161.
Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση
