ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ 

ΚΩΣΤΑ ΦΙΝΕ 

ΑΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ

για την αρχιτεκτονική παιδεία και πρακτική

Κώστας Φινές, Λεπτομέρεια από φωτογραφία Αριστείδη Αντονά

Στο πλαίσιο των συνεντεύξεων που πραγματοποίησα σαν τεταρτοετής φοιτητής, την περίοδο 1975-76,  με αρχιτέκτονες πανεπιστημιακούς και ελεύθερους επαγγελματίες, με τον γενικό τίτλο: «Αρχιτεκτονική παιδεία και πρακτική στην Ελλάδα στην περίοδο 1965-75» και μετά την παρουσίαση της πρώτης συζήτησης με τον αρχιτέκτονα Σθένη Μολφέση (βλέπε εδώ), προχωρώ σήμερα σε μια ακόμη συνέντευξη με τον Κώστα Φινέ, που πραγματοποιήθηκε στις 5/1/76 στο γραφείο του.

Σημείωνα τότε στο εισαγωγικό σημείωμα ότι:

«Με δέχτηκε με προθυμία και ήταν πρόθυμος να συζητήσει οτιδήποτε μαζί μου, χωρίς να δίνει ιδιαίτερη σημασία στο μαγνητόφωνο.

Θεωρείται από τους γνωστούς αρχιτέκτονες στην Ελλάδα, εκφραστής του Ελληνικού Μοντερνισμού με αρκετά βραβεία σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς (30 διακρίσεις) και έντονη συνδικαλιστική δράση. Ανήκε στο χώρο της «συνεπούς Αριστεράς» (Ο.Μ.Λ.Ε.) όπως ο ίδιος άλλωστε ισχυρίζεται. Μια ξεχωριστή παρουσία στον χώρο της αρχιτεκτονικής.

Και αυτός και η γυναίκα του Μαρία έζησαν από κοντά τους ακαδημαϊκούς χώρους σαν βοηθοί-επιμελητές στους Λιάπη και Μιχελή και έχουν δύο παιδιά. Χαρακτηρίζεται από έναν έντονο αυθορμητισμό και μιά ζωηρή έκφραση στον προφορικό του λόγο.»

Ο Κώστας Φινές γεννήθηκε το 1933 και πέθανε στην Αθήνα στις 23 Μαΐου 2014. Στα αποσπάσματα της συζήτησης  που ακολουθεί, χάριν οικονομίας έχουν αφαιρεθεί οι δικές μου ερωτήσεις και παρεμβάσεις, που κατά κάποιο τρόπο υπονοούνται μέσα από τις τοποθετήσεις του ομιλητή και τους τίτλους των επιμέρους ενοτήτων. Παρεμβάλλονται επίσης ενδεικτικά έργα του αρχιτέκτονα.

Τέλος δεν έκρινα σκόπιμο να περικόψω, μετά από 46 χρόνια, τα όποια αρνητικά σχόλια που διατυπώνονται από τον Κώστα Φινέ για πρόσωπα και καταστάσεις. 

Με στόχο να μεταφέρω το κλίμα αυτής της συζήτησης παραθέτω ένα μικρό ηχητικό απόσπασμα, που στο κείμενο σημειώνεται με κίτρινα γράμματα.

triantafylou · G. Triantafyllou - K. Fines 05 01 1975 Apospasma

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ

Κώστας Φινές, Μαρία Φινέ Πηγή: Αρχείο Δ&Σ Αντωνακάκη  

Τελείωσα το ’58 στην Αθήνα, στο Μετσόβιο, τότε που άρχισε να φουντώνει η αρχιτεκτονική σχολή στην Θεσσαλονίκη, ήτανε οι δύο τρείς πρώτες χρονιές. Επάνω ήτανε μόνο ο Μουτσόπουλος, ο Φατούρος και τότε έγινε καθηγητής και ο Αργυρόπουλος.

Η παιδεία μου τότε σε σχέση με την αρχιτεκτονική μου πρακτική μετά, δεν είχε καμμιά σχέση. Είμαστε πολύ λίγοι, δουλεύαμε έξω, και πάλι μάθαμε απ’ έξω. Έτυχα σε μια περίοδο τότε, που ήταν τα τελευταία χρόνια του Μιχελή, του Πικιώνη, του Χατζηκυριάκου, του Ρουσσόπουλου, του Κιτσίκη, η τελευταία φουρνιά μιας «καλής» εποχής – δεν είμαι υπέρ αυτής της εποχής – αλλά σύμφωνα με τα προγράμματα του Υπουργείου και Πολυτεχνείου ήτανε μια χρυσή εποχή. 

Βέβαια, εμείς προλάβαμε λίγο, τα τελευταία τους. Ο Πικιώνης έκανε το τελευταίο μάθημα εντός αίθουσας σε μας, γιατί όλο τον άλλο καιρό ήταν στην Ακρόπολη και έκανε το Λουμπαρδιάρη. Αλλά ήτανε πρόθυμος και μας παρακινούσε να πηγαίνουμε εκεί πέρα. Μερικά παιδιά που ήτανε πιό φιλότιμα πηγαίνανε και δουλεύανε μαζί του, τον βοηθάγανε γιατί αν ξέρεις ο Πικιώνης δούλευε πάντοτε επί τόπου. Καταπληκτικά σχέδια, πολλές παραλλαγές του ίδιου πράγματος, αλλά η επί τόπου εφαρμογή δεν έμοιαζε με καμμιά από εκείνες. Ήταν ακόμη μία παραλλαγή και ήταν καταπληκτικό μάθημα αυτό. Είχαμε πάει και εμείς  δυο τρείς φορές. Άλλοι πήγαιναν πολύ περισσότερες φορές και ήτανε καλλίτερα γι αυτούς.

Ο Δημήτρης Πικιώνης (στο κέντρο) με τον αρχιτέκτονα Θανάση Κουτσογιάννη δεξιά, στον Άγιο Δημήτριο Λουμπαρδιάρη

Ήταν κλασσικές σπουδές, αυτές που είχανε φέρει τότε οι ξενοσπουδαγμένοι, Μιχελής κλπ από Γερμανίες. Εν τέλει πολλοί απ’ αυτούς είχαν κατασταλάξει και έτσι πήραμε μια τέτοιου είδους παιδεία. Μας ετοιμάζανε καταλαβαίνεις για το σύστημα, να βγούμε να είμαστε οι ωραίοι, οι καταπληκτικοί αρχιτέκτονες, που είχαμε κάνει το κόκκινο αυγό. Τότε ήταν και λίγη η πολιτικοποίηση των σπουδαστών. Όλοι πολεμάγαμε να γίνουμε καλλίτεροι, απ’ αυτούς που ήταν έξω, να κάνουμε ωραιότερα μπαλκόνια. 

Η «ανησυχία» ήταν ακριβώς σ’αυτό το σημείο. Εκτός από δύο-τρία παιδιά που είχαν κάποιο παρελθόν από αντίσταση και οι οποίοι πραγματικά παρέλαβαν το Πολυτεχνείο, έτσι όπως στο λέω, με στόχο να βγούμε με κάποια ανησυχία, και έτσι οι επόμενες γενιές του Πολυτεχνείου να κάνουν το «Πολυτεχνείο».

Τότε, μεταξύ ’50-60’ είχανε βγει μερικές φουρνιές αρχιτεκτόνων, πολύ λίγοι βέβαια, μιλάμε 15 περίπου. Γιατί είχαν καθυστερήσει και λόγω του εμφυλίου πολέμου, όλοι αυτοί βγήκανε μεγάλοι. Τουλάχιστον την καθιερωμένη αρχιτεκτονική την κάνανε καλύτερα από τους παλιότερους, κι αν έχουμε τίποτα κομψά κτίρια στην Αθήνα σήμερα έχουνε βγει από κείνη την γενιά. Κι ήτανε ακριβώς μπροστά μας. Μόλις είχανε βγει, τους ξέραμε, τα κτίρια τότε ήταν δύο-τρια, μπορούσες να πας με το τραμ, να τα δεις στην Αθήνα, αλλά όλα αυτά ήταν πολύ καλύτερα από αυτά της γενεάς του Κιτσίκη που κατέστρεψε την Αθήνα. Καταλαβαίνεις ότι το δικό μας όνειρο ήταν να κάνουμε κτίρια λίγο καλλίτερα από κείνους. Σκοτωνόμαστε, δουλεύαμε έξω, είμαστε και λίγοι, είχαμε το προσόν αυτό, είχαμε μία τάξη που ήτανε άλλοι δεκαπέντε μπροστά μας, πίσω μας άλλοι δεκαπέντε, εν τέλει σε δύο σχεδιαστήρια ήταν όλη η Αρχιτεκτονική σχολή. Τα παιδιά αυτά ήταν φτωχόπαιδα ως επί το πλείστον, μένανε όλα στο Πολυτεχνείο. Πραγματικά σπουδάσαμε από εκείνους. Εγώ οφείλω πάρα πολλά σ’αυτά τα παιδιά, πράγμα το οποίο λείπει σήμερα από τις σπουδές.

Εκδρομή στη Βόρειο Ελλάδα, 1956 

Από αριστερά: Παύλος Λουκάκης, Κώστας Φινές, Μαρία Μακρυνικόλα-Φινέ, Αντώνης Τρίτσης, Έφη Τσαρμακλή-Βροντίση, Δημήτρης Αντωνακάκης, Σουζάνα Κολοκυθά- Αντωνακάκη, Γιώργος Τριβιζάς. Πηγή: Αρχείο Δ&Σ Αντωνακάκη  

Αργότερα έκανα και επιμελητής μπόλικα χρόνια. Νομίζω ότι αυτή τη στιγμή – άσε τους καθηγητές – είναι πολύ χαμηλά τα πράγματα.  Είναι το σύστημα! Είναι μέσα σε ενα γενικότερο κλίμα υποβάθμισης της παιδείας, του χαμηλώματος του επιπέδου από το Δημοτικό μέχρι κει πάνω, μπήκε κι αυτό μέσα στο πρόγραμμα. Δεν λέω ότι σκοτωνόντουσαν να βγάλουν το χειρότερο. Μοιραία οι κλίκες αυτές που διευθύνουν, είχανε τσιράκια τους χειρότερους, μοιραία ήρθε το πράγμα. Έχει φτιαχτεί το πράγμα, δεν είναι κάτι που είπανε τώρα καθήστε τι κάνουμε; Μοιραία από πάππου προς πάππον, από παιδί σε παιδί, γιατί είναι και όλα αυτά. Εν τέλει φτάσανε αυτή τη στιγμή νάχουν τρεις καθηγητές ή τέσσερις μέσα στην Αρχιτεκτονική σχολή της Αθήνας και τι έχουν κάνει αυτοί ένας θεός το ξέρει. Είναι πολλοί άλλοι που θα αξίζαν και βρίσκονται απ’ έξω σήμερα για πολιτικούς λόγους. Αλλά και ποιός θα πήγαινε εδώ που τα λέμε να κάνει το καθηγητή σήμερα! 

Απόκριες 1955, Καρνάβαλος (Β΄έτος) 

Από αριστερά: Δημήτρης Αντωνακάκης (με ποδιά για το μάθημα της γλυπτικής), Νίκος Χατζηθεοδώρου , Ντένης Ποτήρης, Κώστας Φινές, Λευτέρης Φλούλης.  Πηγή: Αρχείο Δ&Σ Αντωνακάκη  

Τότε είχαμε τους προηγούμενους και τους επόμενους φοιτητές και όταν βάζανε ένα θέμα δεν ήταν ανάγκη νάρθει ο Κιτσίκης να πει ότι ήταν καλό, αφού ξέραμε ότι δεν ήξερε να διαβάζει θέματα, δεν ήξερε για ποια τάξη μιλάει. Αλλά είχαμε τους άλλους τους φίλους, τους παραπάνω – όλοι δουλεύαν έξω, όλοι βγάζαν το ψωμί τους – και τότε υπήρχει δουλειά πάρα πολύ, και μετείχαν στις διορθώσεις πρωτού το παραδώσουμε. Ήτανε τόσο εύκολο όλο αυτό. Ακούγαμε τις γνώμες τους. Ναι στο φιλικό ξέρεις. Γινότανε μία εκδρομή και πηγαίναμε όλη η αρχιτεκτονική σχολή. Τους ξέραμε και γνωριζόμασταν από κείνη την εποχή. Οι περισσότεροι μέναν μέσα όλη τη μέρα και μέχρι το βράδυ. Λίγοι ήταν αυτοί που είχανε σχεδιαστήρια σπίτι τους για να δουλέψουν. Κι αυτό είναι πολύ καλό. Χωρίς να το καταλαβαίνουμε στο τέλος αισθάνομαι ότι αυτό ήταν το πιο ωφέλιμο πράγμα που μας άφησε πολύ καλά πράγματα.

Κώστας Φινές, Ακρόκριες  55 (Β΄έτος), Πηγή: Αρχείο Δ&Σ Αντωνακάκη  

Τα θέματα που μας έδιναν, τα κουτσοθέματα ήταν τα ίδια. Ίδια χρόνια και χρόνια! Φτάναμε σε ένα καλό αποτέλεσμα για κείνα τα δεδομένα θέματα, είχαμε πειστεί ότι αυτά είναι και τίποτε άλλο και ότι αυτά μας περιμένουν έξω, ασχέτως βέβαια μετά μ’αυτές τις γνώσεις έξω δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Αν δεν είχαμε δουλέψει έξω να ξέρουμε τι ζητάει το γραφείο, τί ζητάει το χτίσιμο. Γιατί μόνο για χτίσιμο δεν μιλάγαμε.[…] 

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥΣ 

Λοιπόν εμείς δεν ξέραμε τι μας περιμένει έξω παρά ότι βλέπαμε στα γραφεία. Ηχογραφημένο απόσπασμα: Εκείνο το καιρό φούντωσαν και μερικοί καλοί διαγωνισμοί, που ήτανε μιά καλή παιδεία για μας. Μεγάλη αίγλη! Τότε, εμείς προλάβαμε το ’58, το διαγωνισμό για την Εθνική Πινακοθήκη. 

Ίσως δεν είχα τελειώσει ακόμα, το 1957 ήταν, ίσως δεν θυμάμαι. Γινόταν ντόρος μεγάλος. Όποιους καλούς αρχιτέκτονες ξέραμε ή νομίζαμε ότι ήταν καλοί, λάβαιναν μέρος στον διαγωνισμό σε ομάδα. Βγήκαν τα αποτελέσματα. Το πρώτο βραβείο το πήρε ο Φατούρος σε συνεργασία με τον Μυλωνά και τον Μουτσόπουλο. Στο δεύτερο βραβείο συμμετείχαν και κάτι γνωστά παιδιά, τρίτο βραβείο επίσης καλοί. Έγινε πάταγος. Όταν δημοσιεύτηκαν αυτά, ήτανε ένα μεγάλο όφελος για μας. Μερικοί είχανε δουλέψει σαν σχεδιαστές σ’αυτή την κατάσταση. Έγινε μεγάλος ντόρος. 

Κοντά να τελειώσω εγώ, έγινε ο διαγωνισμός για την Πολυτεχνική Θεσσαλονίκης, όπου πάλι έλαβε μέρος όλο το δυναμικό και το πρώτο βραβείο το είχαν πάρει οι Κονταργύρης και αυτά τα παιδιά του «γραφείου 1957», που συνέχισαν τόσο καλά να δουλεύουν, πολύ φίλοι και μέχρι τώρα, και τώρα έχουμε μαζί το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων…. και πάντως ο ένας συμπαρίσταται στον άλλο σε ότι χρειαστεί. Και είχε γίνει αυτό το σκάνδαλο και τους την φάγαν τη δουλειά και την έκανε ο Λιάπης με τον Καραντινό, που ήταν στα μέσα και στα έξω τότε, κι έγινε αυτό που έγινε, κι έγινε αυτό το κτίριο. […] Αυτοί οι διαγωνισμοί δώσανε μεγάλη αίγλη, στο κλίμα εκείνης της εποχής. που η προσπάθεια ήτανε να κάνουμε ωραιότερες εισόδους.

Αρχιτέκτονες Ν. Δεσύλλας, Δ. Κονταργύρης, Α. Λαμπάκις, Π.Λουκάκης, Α΄ Βραβείο αρχιτεκτονικού διαγωνισμού 1957,  Κτίριο Πολυτεχνικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Πηγή: Η.Fessas-Emmanouil: Dimitri Kontargyris, architect. His contribution to the modernization of public architecture in the ’60s and ’70s by competent collaborative practice, Διαδικτυακή δημοσίευση Academia.e

Δεν ήτανε καινούργια, η αισθητική αυτή. Ήτανε λιγάκι πιό συγυρισμένη, πιο κοκέτικη από αυτή που παραλάβαμε από αυτούς που χτίσανε την Αθήνα το 46 μέχρι το 52 και θησαυρίσανε. Που ήλθανε και χτίζανε όποιοι κι όποιοι εργολάβοι και ο Κιτσίκης, ένας κάποιος Αντώνης Κριεζής, που δεν ήτανε αυτός ο δάσκαλος, αυτός που έκανε πάνω από 50 πολυκατοικίες απανωτά. Δεν είναι ο καθηγητής και για αυτό στο τονίζω. Όπως τώρα βλέπεις τον Ιάσωνα Ρίζο, τότε έβλεπες εκείνον τον άνθρωπο. Κάποια παιδιά που είχανε ωριμάσει, και ήταν πολλοί όπως ο Κώστας Δεκαβάλλας, ο Νίκος Βαλσαμάκης και άλλοι, κάνανε πολύ πιό καλή, πολύ πιο σωστή, πιο κοκέτικη, αρχιτεκτονική. Ήταν πιο καλά τα πράγματα, λίγα υλικά, καλλίτερα σε πολύ καλλίτερη τοποθετημένη μεριά. Με αυτούς τους διαγωνισμούς, είχαν κάνει ένα θόρυβο γερό.

Και εμείς, πλέοντας σε πελάγη ευτυχίας, μια που βγάλαμε τη σχολή αρχιτεκτόνων στο Πολυτεχνείο, και αισθανόμενοι ότι έχουμε κάνει το κόκκινο αυγό, ξέραμε ότι μας περιμένουν δουλειές. Ήτανε άνετα τα πράγματα. Μπήκαμε και μεις στο χορό να κάνουμε διαγωνισμούς, γιατί είδαμε πολύ γρήγορα ότι αν δεν ήσουνα από κείνους που θα έκανες μερικές δεξιώσεις ή που θα έτρεχες από δω και από κει, ένας διαγωνισμός μπορούσε να σε βάλει στο κόλπο. 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για Νομική Σχολή, Θεολογική Σχολή, Βιβλιοθήκη και Κτίριο Διοίκησης. Άποψη του συγκροτήματος από δυτικά. Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 188 

Κάναμε λοιπόν και εμείς διαγωνισμούς, ήλθανε μερικά βραβεία, ήλθε η Θεσσαλονίκη (αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για Νομική Σχολή, Θεολογική Σχολή, Βιβλιοθήκη και Κτίριο Διοίκησης) πολύ γρήγορα το ’60, που δεν ξέραμε εκείνη την εποχή αν το μωσαϊκό είναι 3 πόντους ή 13, αν με ρώταγες δεν θα στο έλεγα. Και έτσι με αυτή την παιδεία και με τα εφόδια που είχαμε απέξω και με τους άλλους κλπ κάναμε μια κουτοαρχιτεκτονική που ότι έπρεπε στα μέτρα των εργοδοτών, των χρηματοδοτών και των επιπέδων των διαφόρων προγραμματιστών. Ας πουμε Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης κάναμε κάτι κτίρια εκεί, ότι μας λέγανε κάναμε, εμείς δεν είχαμε διαφωνίες ως προς το πρόγραμμα.[…]

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Α΄Βραβείο, Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, Το κτίριο της  Βιβλιοθήκης. Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 188 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για Νομική Σχολή 1,2,3, Θεολογική 7, Σχολή, Βιβλιοθήκη 6 και Κτίριο Διοίκησης 4. Γενικό Τοπογραφικό του συγκροτήματος. Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 188 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, Θεολογική  Σχολή, 

Το επάγγελμα συνεχίστηκε σε αυτό το ρυθμό που είχε και την καλή εποχή με πολλές δουλειές και δυστυχώς τα ίδια ονόματα νάναι στις δουλειές αυτές, είτε σε ιδιωτικά έργα, είτε βέβαια του δημοσίου όπου οι πόρτες ήτανε ανοικτές. Οι νεότεροι ίσως έχουνε πιο κουράγιο, πιο αξιοπρέπεια. […] Για τα παιδιά αυτά τα νέα και για μένα, έμεινε η λύση  των διαγωνισμών. Είναι ένα πολύ συζητημένο πράγμα και έχει περάσει από πολλές φάσεις. Έμεινε να διεκδικήσεις, νάχεις και συ μια δουλειά καλλίτερη από αυτήν που σου τη δίνουνε έξω. Και πραγματικά μέσα από αυτούς τους διαγωνισμούς, πολλά παιδιά βρήκανε δουλειά της προκοπής και βελτιωθήκανε σαν αρχιτέκτονες και γενικότερα το περιβάλλον γιατί όσο νάναι μαθεύτηκε αυτό που κάνανε και το  είδανε. Μέσα από τους διαγωνισμούς εξόν από μερικές περιπτώσεις πολύ κακών συναδέλφων και πουλημένων τελείως, μέσα στα τελευταία αυτά χρόνια, όλο και βγαίνανε νέα παιδιά, που πήρανε κάποια δουλειά  και τους δόθηκε η ευκαιρία να κάνουνε κάτι και να έχουν μια σταδιοδρομία αρκετά καλή και οικονομικά. Ειδάλλως πολύ δύσκολα αυτόν τον καιρό πολύ δύσκολα. […]

Οι σπουδές στην επταετία            

Σαν επιμελητής ξεκίνησα από το Λιάπη.  Αυτός δεν ήτανε καθηγητής τότε. Έκανε εσωτερικούς χώρους. Ήτανε ο παλιότερος επιμελητής και έκανε κουμάντο. Έκατσα 2 χρόνια εκεί άμισθος, μετά πήγα στο Μιχελή (Έδρα Μορφολογίας και Ρυθμολογίας) άμισθος ένα χρόνο και μετά έγινα έμμισθος. Τότε πίστευα ότι έπρεπε με την Μορφολογία να δώσεις ότι πιο φίνο ήτανε στα παιδιά και σκοτωνόμουνα… Στην επταετία έφυγα το΄68. Έπρεπε να είχα μείνει, γιατί ως εκείνη τη στιγμή πήγαιναν καλά τα πράγματα, δηλαδή κάναμε καλή δουλειά, αλλά δεν είμαι άνθρωπος να βαστιέμαι έτσι. Είμαι πολύ ανυπόμονος ίσως. Κάναμε πολύ καλή δουλειά και σε σχέση με την πολιτική. Αλλά έτσι δεν μου άρεσε στα μουλωχτά. Ας πούμε δεν ήτανε και στο χαρακτήρα μου … κακό αυτό δεν το λέω για προσόν… γιατί σου λέω ότι μάλλον θα έπρεπε να είχα μείνει. 

Αν σου πω την αιτία που παραιτήθηκα θα σπάσεις πλάκα. Δεν άντεξα την στιγμή που με βάλανε επιτηρητή. Είχα πει σε κάποιες της γραμματείας να μη με βάλετε ποτέ επιτηρητή στο Λοΐζο, ο οποίος ήτανε ο χειρότερος, ας πούμε, και αυτές το είχανε  ξεχάσει και με βάλανε επιτηρητή σε αυτόν. Αυτός με περίμενε μέσα, άλλο που δεν ήθελε! Και εγώ δεν πήγα και υπέβαλα την παραίτησή μου στο Κοκκινόπουλο, που ήτανε πρύτανης τότε και ο οποίος με ήξερε αρκετά, γιατί εκείνο τον καιρό φτιάχναμε την φοιτητική εστία του ΕΜΠ στου Ζωγράφου και είχαμε πολλά πάρε δώσε. Με ήξερε από αυτήν την υπόθεση δηλαδή και ήτανε συμπαθής με μένα, ήτανε γλυκός άνθρωπος και μου είπε γιατί παραιτείσαι, και του είπα τι να πούμε τώρα εδώ μέσα στα μικρόφωνα που θα είναι κρυμμένα εδώ κάτω. Το ξέρω παιδί μου, έχεις δίκιο, μου είπε, και έτσι έφυγα. 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Φοιτητική Εστία Ε.Μ. Πολυτεχνείου, Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 188 

Κοίταξε, η επταετία ανέκοψε αυτό που γινότανε τα προηγούμενα χρόνια, όπου έμπαιναν άσχετοι και ομορφονιοί γαμπροί, και βγαίνανε πολύ καλοί, μπαίνανε με προοδευτικές ιδέες σε ποσοστό 20-30% και στο τέλος βγαίνανε όλη η τάξη!. Η επταετία το ανέκοψε αυτό γιατί μπήκανε κάτι άσχετες φουρνιές και δεν μπορούσες και να μιλήσεις, ούτε και σαν επιμελητές δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Υπήρχε βέβαια μια επαφή με τα παιδιά αλλά με πολύ λίγους και δύσκολα ο κύκλος άνοιγε, για να συζητιούνται αυτά τα πράγματα, κι όλο στα κρυφά. και όλο έξω. Λοιπόν, από εκεί και έπειτα και προπαντός τα τελευταία χρόνια, από το 73 και το 72 ακόμη, άρχισε το πράγμα να μην τρώγεται. Όσο πάει γίνεται καλλίτερα και αυτό το ξέρουν και οι καθηγητές και πολεμάνε με διάφορα κόλπα να αλλάξουνε και αυτοί να φανούν ότι μπήκανε στο νέο πνεύμα. Ακόμη και στα θέματα. Αλλά όλα αυτά φαινομενικά, καταλαβαίνεις και… Δηλαδή, δεν δίνουνε ένα σχολείο συγκεκριμένο σαν θέμα αλλά βρίσκουνε μια γειτονιά και λένε ψάξτε και βρέστε ένα χώρο να κάνετε ένα σχολείο και αυτοί βγήκανε λάδι. Μπήκανε και αυτοί στο παιχνίδι, ...καταλαβαίνεις, αλλά μη θίγετε από τα κακώς κείμενα. Ως εκεί! Ε...όσο πάνε και καλλίτερα γίνονται τα πράγματα από αυτήν την άποψη.

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Φοιτητική Εστία Ε.Μ. Πολυτεχνείου, Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 188 

[…] Υπάρχει βέβαια αυτή η παράδοση εδώ στο Μετσόβιο, ενώ στην Θεσσαλονίκη, εκεί πέρα από το ‘60, η συμπεριφορά μερικών καθηγητών, δημιουργώντας μόνοι τους, άλλαξε λίγο τα πράγματα. Ο Αργυρόπουλος ήτανε αξιοπρεπής, και ο Φατούρος. Θέλω να πω και σαν άνθρωποι, καλά και εκ των υστέρων και προοδευτικοί ήτανε, κλπ δεν ξέρω και πόσο είναι πειστικοί ναι, αλλά πάντως η παρουσία κανά δύο έτσι ξύπνιων ανθρώπων και προοδευτικών, δεν έβαλε την σχολή στο ίδιο κανάλι, που είναι τούτη δω στην Αθήνα, αιωνίως ξέρεις... που συνεχίζουν οι ίδιοι καθηγητές, οι ίδιοι επιμελητές.

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, Κτίριο Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 190

Αποκλείεται να ξεπεραστεί αυτή η κατάσταση. Αφού δεν ξεπερνιέται στους άλλους τομείς και γύρω  μας, δηλαδή, ειδικά το Πολυτεχνείο πως μπορεί να βελτιωθεί, όταν τα πράγματα είναι στην ίδια κατάσταση; Αποκλείεται και το σύστημα να το αφήσει, αλλά και αν μπορεί να τους ξεφύγει, για πόσο καιρό μπορεί να τους ξεφύγει, αλλά και με ποιους; οι πόρτες είναι κλειστές! […] Θα κάτσουν τώρα αυτοί που έχουν καθίσει στην στρογγυλή καρέκλα την μαλακιά ν ’ακούσουν τους άλλους που τους χέζουνε...αποκλείεται. Φαινομενικά ναι, μπορεί να μπούνε κάνα δυο καλλίτεροι άνθρωποι, να αλλάξουνε τα θέματα, να δούνε τι άλλο μπορεί να γίνει, αλλά αυτό είναι ένα μερεμέτι πολύ μικρό, που αν ξεφύγει για λίγο θα ξαναμπεί στο χώρο που ξέρουν εκείνοι. Γιατί το πράγμα δεν αλλάζει ας πούμε από το Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Θα αλλάξει κάπου αλλού το πράγμα και αντίκτυπος αυτού του αλλάγματος θα είναι και μια αλλαγή για το σχολείο, για τις σπουδές. Εγώ δεν πιστεύω ότι μπορεί να βελτιώσουνε τα πράγματα ας πούμε στην σχολή αρχιτεκτόνων και αυτό να σημαίνει μια γενικότερη βελτίωση και άντε και στην παιδεία. 

Το επάγγελμα του αρχιτέκτονα 

Δεν νομίζω ότι το σύστημα ούτε τότε ούτε τώρα επιτρέπει άλλες δυνατότητες στον αρχιτέκτονα ή στον τεχνικό να παρέμβει. Σε σπάνιες περιπτώσεις περνάει η κουβέντα των εισηγήσεων των τεχνικών, όχι ότι είναι πάντοτε σπουδαίες και καλές, αλλά τουλάχιστον δεν είναι αυτές που έχουν οι πολιτικάντηδες, για άλλους λόγους τελείως. Υπάρχουνε τίμιοι μηχανικοί στις υπηρεσίες, πολλές φορές σκοτώνονται και όσο έχουν δίκιο και αυτοί, όσο τους περνάει κάνουν έναν αγώνα, αλλά δεν νομίζω στο τέλος κατασταλάζουν και αυτοί, κατακάθονται και τους ξεχνάς. Στο τέλος δεν βγαίνει τίποτα. Όποιος νομίζει ότι μπορεί να μπει στο κόλπο και να διορθώσει εκ των έσω… αυτή είναι και η άποψη μερικών πολιτικών παρατάξεων. Εγώ δεν νομίζω ότι...

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Φινές και Ν. Χατζηθεοδώρου , Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, Τοπογραφικό , Γ΄Βραβείο, Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός,  Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 188 

 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Φινές και Ν. Χατζηθεοδώρου , Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου, Άποψη κτιρίου από τον δρόμο, Γ΄Βραβείο, Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός,  Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 188 

Ξέρεις είμαι και εγώ κατά περιόδους. Πότε έχω κάποιον καλό πελάτη ιδιώτη, που μου περνάει και με ακούει, οπότε λέω δεν θα ξανακάνω τίποτα του δημοσίου, μετά είναι μέτρια τα πράγματα όπως τυχαίνει από κάποιον καλό μέσα στους πολλούς σε ιδιωτικά έργα, έρχεται κάποιο μεγαλύτερο του δημοσίου, λες εδώ πρέπει να δοθεί η μάχη κτλ. 

Γενικά υπάρχει μια απογοήτευση πάντως, σε σχέση με το τι έκανα μέχρι τώρα, η οποία τον τελευταίο καιρό έχει μετατραπεί σε μια πιο συγκεκριμένη αντίδραση από μέρους μου, που έπαψα να είμαι αυτός που ήμουνα, που νόμιζα και προσπαθούσα και με είχανε και στο Πολυτεχνείο και ο Μιχελής και από δω και από κει ότι κάνω καλή αρχιτεκτονική, στα μέτρα τους, και ότι αυτό ήτανε όλο το καθήκον μου και αυτό είναι να κάνω καλλίτερα ωραιότερα από τους άλλους, αυτά που μου δίνανε εντολές να κάνω.

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Φοιτητική Εστία Ε.Μ. Πολυτεχνείου, Νεώτερο Πρόπλασμα. Πηγή DOMES INDEX

[…] Τώρα ως προς τους διαγωνισμούς δεν λέω ότι κάνεις διαγωνισμό και λύνεις το πρόβλημα και αφού στο τέλος τέλος είσαι δέσμιος ενός προγράμματος που σου δίνουν αυτοί και το κάνεις λίγο καλλίτερα λίγο χειρότερα. Τους διαγωνισμούς εγώ τους βλέπω, ότι μέσα από αυτούς έχει τη δυνατότητα κανείς να διεκδικήσει μια δουλειά που δεν θα την έβρισκε σε καμιά άλλη περίπτωση. Όταν σφραγίσεις το δικό μου όνομα που εγώ είμαι ο άνθρωπός τους και συ το δικό σου τουλάχιστον στις 75 φορές στις 100 τα πράγματα κρίνονται με κρυμμένα ονόματα. Έχεις λοιπόν μια πιθανότητα να κάνεις και συ κάτι, αλλιώς δεν θα την είχες ποτέ. Να κάνεις κάτι. Τώρα να κάνεις κάτι γιατί; Για να βγάλεις το ψωμί σου, που αλλιώς δεν τόχεις. Και από την άλλη μεριά κάνοντας αυτό το κάτι για να βγάλεις το ψωμί σου βελτιώνεσαι. Γιατί έχουμε καθήκον να γίνουμε καλλίτεροι και καλλίτεροι στη δουλειά που είμαστε. Αύριο άμα αλλάξουν τα πράγματα και μας ζητήσουν να κάνουμε πάμφθηνα σπίτια, θέλω να ξέρω να κάνω πάμφθηνα σπίτια. Δεν θα σκοτωθούμε τότε να τα φτιάξουμε. Δηλαδή είναι μέσα στο καθήκον μας η βελτίωση η επιστημονική. 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Φοιτητική Εστία Ε.Μ. Πολυτεχνείου, 

Ο διαγωνισμός αν είναι μία εντέλει μία παραδοχή και ένας συμβιβασμός. Διεκδικούμε μέσα από τους διαγωνισμούς τις δουλειές όπως και κείνοι. Όσο είναι τίμιοι οι διαγωνισμοί, διεκδικούμε με ίσους όρους και εμείς δουλειά. Και διεκδικούμε την επιστημονική μας βελτίωση μέσα από κει. Στον πρώτο διαγωνισμό ήμασταν δεύτεροι, και τρίτοι κλπ. ως το τέλος μάθαμε, μάθαμε να κάνουμε καλλίτερα τη δουλειά μας. Εάν τώρα αυτή τη στιγμή αυτή η δουλειά που μάθαμε εξυπηρετεί αυτούς, είναι ένα κεφάλαιο που μπορούμε να το συζητήσουμε. Αλλά εγώ τα βλέπω όλα σε ένα ανέβασμα του επιπέδου, για να έχουμε μια καλλίτερη προοπτική για αύριο. Δεν έχω χάσει την ελπίδα μου ότι εγώστα χρόνια μου θα προλάβω να προσφέρω τις υπηρεσίες μου σωστά. Άμα τόχα χάσει, μα το Θεό θάμουν αλλού τώρα. Όχι, εγώ νομίζω θα προλάβω. Και τότε θα με βρούνε μπροστά τους μπάστακα να ξέρω από αυτούς πολύ καλλίτερα τη δουλειά. 

Για τα σχολικά κτίρια "μαμούθ" 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές και Ν. Χατζηθεοδώρου. Συγκρότημα σχολικών κτιρίων στην Αθήνα. Α΄Βραβείο σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.  Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 4, 1970, σελ. 175

[…] Ως προς τα σχολικά κτίρια, ότι έγινε ο ντόρος έγινε από μένα. Γιατί έτυχε να έχουμε συγκέντρωση της παράταξης εδώ πέρα και από εκείνη τη στιγμή φούντωσα και εγώ είπα όχι. Ποιος εγώ, εγώ έχω φτιάξει τη Γκράβα, αν την ξέρεις. Είναι ένα συγκρότημα 7 γυμνασίων. Και  σήμερα, ας πούμε, είμαι αυτός που ευτυχώς έχω όλα τα στοιχεία για να πολεμήσω αυτό το πράγμα. Δεν πάω να εξαγνιστώ βέβαια, ότι εγώ έκανα τη Γκράβα, αλλά πάρτε στοιχεία για να τους σκίσουμε, αλλά γιατί έχω αλλάξει ουσιαστικά. Ξέρω πολύ καλά …. Τότε βέβαια ήτανε ΄67. Έγινε αυτός ο διαγωνισμός, τον κερδίσαμε και είμαστε υπερήφανοι που κερδίσαμε τόσους άλλους καλούς συναδέλφους. Πέραν τούτου τίποτα, έτσι, και το κάναμε πολύ ωραίο κατά τη γνώμη μου. Πολύ ωραίο. Έπασχε από τα γενοφάσκια του αυτό το πράγμα και μεις τι θα κάναμε με αυτά τα στοιχεία είμαστε ωραιότεροι απ’ αυτούς.

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές και Ν. Χατζηθεοδώρου. Συγκρότημα σχολικών κτιρίων στην Αθήνα. Α΄Βραβείο σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.  

ΓΙΑ ΤΙΣ ΝΕΕΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 

ΣΤΙΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ  

(όπως κοινωνιολογία του χώρου, σημειολογία κλπ)

Κοίταξε να δεις, εγώ σου επαναλαμβάνω είμαι αρχιτέκτονας κλασσικής μορφής. Θέλω να κτίσω. Και νομίζω ότι ο όρος αυτό απαιτεί. […] Θυμάμαι αυτό που έχει πει […] ένας αμερικάνος καλός δάσκαλος ότι «όποιος μπορεί κτίζει όποιος δεν μπορεί διδάσκει». Εγώ δεν ξέρω αν μπορώ, αλλά τουλάχιστον θέλω να κτίζω και όλα αυτά εδώ πέρα είναι πολύ σάλτσες, ως ένα σημείο βέβαια. Αλλά όταν φάω μια ζωή γράφοντας και κάνοντας διαλέξεις και το ένα και το άλλο, και μην κάνοντας αρχιτεκτονική, δεν έχεις το κουράγιο να πεις εγώ είμαι ένας κοινωνιολόγος, και τα κοιτάζω από άλλη άποψη και δεν είμαι αρχιτέκτονας. 

Θα πρέπει να ξέρουμε και στατική άσχετα αν δεν την έχουμε μεταχειριστεί ποτέ, να περάσουμε από το μάθημα της στατικής, αντοχής υλικών και τέτοια. Ποτέ δεν μας βάλανε ούτε να μετρήσουμε κάτι ούτε να υπολογίσουμε, αλλά μας έμεινε μέσα μας μια στατική αντίληψη και έτσι δεν μπορεί ένας αρχιτέκτονας να ζητήσει ένα πρόβολο 70 μέτρα με πάχος 12 εκ. Κάτι του λέει μέσα του ότι θα πέσει στο κεφάλι του. Λοιπόν έχουν γίνει νύξεις για αυτά τα μαθήματα, Νομίζω, ότι είναι απαραίτητο να γίνουν. Είναι πολλές οι γνώσεις που πρέπει να αποκτήσεις για να μπορέσεις να κτίσεις. Παλιότερα κτίζανε οι αρχιτέκτονες με γνώσεις πολύ περιορισμένες. 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, Κτίριο Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Άποψη του κεντρικού χωλ του β΄ ορόφου. Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1967, σελ. 191

Αυτή τη στιγμή εγώ από μόνος μου κτίζω, χαράζω, μόνος μου χαράζω όλη την πορεία των εγκαταστάσεων ενός κτιρίου, όπως κάνω και μόνος μου τον ξυλότυπο σαν σχέδιο, σαν δοκάρια κλπ. Και αυτός παίρνει και το υπολογίζει, θα τον ρωτήσω βέβαια, όπως σε μια καλή συνεργασία, πόσες διατομές να ξέρω να μη κάνω, κυρίως για τα μηχανολογικά που αλλάζουν. Έχω λοιπόν περάσει ξώφαλτσα από αυτές τις επιστήμες, μου έχει μείνει κάτι μέσα μου, και μπορώ να δουλέψω τη δικιά μου που έχει γίνει πολύ σύνθετη. Βέβαια ο αρχιτέκτονας έχει αυτόν τον εγωισμό, ότι χωρίς αυτόν δεν γίνεται τίποτα, και ότι είναι ο άνθρωπος που τα ξέρει όλα και θα τα συντονίσει όλα. Μπορεί να συντονίσει ένα γιαπί, πέραν αυτού τίποτα. Είναι και αυτός μια μονάδα σε ένα σύνολο επιστημόνων ειδικών. Λοιπόν, αν αυτά τα μαθήματα γίνουνε για νύξεις αυτών των πραγμάτων, και δεν απορροφήσουν όλο το δυναμικό του κάθε παιδιού, έχει καλώς. Γιατί στο τέλος το μεγαλύτερο μέρος των παιδιών τελειώνουν τη ζωή τους κάνοντας ραπόρτα και διάφορα άλλα πράγματα, έξω από την αρχιτεκτονική. Λοιπόν αν ξέρω και μου ανοίξουνε αυτές οι πόρτες, και ότι υπάρχουνε αρμόδιοι επιστήμονες και σε μία καλή συνεργασία, θα αποδώσει αυτό το πράγμα, τότε το δέχομαι αυτό. Αλλά φοβάμαι, ότι όπως ο Φατούρος ας πούμε, που έχει πάρα πολύ θεωρητικοποιήσει το μάθημά του κλπ αυτό δεν είναι καλό. Είναι μάλλον εις βάρος της παιδείας και της όλης εν τέλει παρουσίασης του αρχιτέκτονα. 

[…] Εντάξει, λοιπόν ωραία, είναι χρόνος σπουδών τώρα, και καλά κάνεις εδώ που τα λέμε και ασχολείσαι με όλα αυτά. Εγώ δε θα έλεγα βέβαια να φας όλη σου τη χρονιά να κάνεις αυτό και να μην κάνεις μια καλή λύση; Αλλά τι φταις και συ ο κακομοίρης; […] Λέω, για αυτά τα πράγματα που πάει να κάνει τώρα ο Λαγόπουλος, δηλ. τι έχουν κάνει τώρα αυτοί οι άνθρωποι και πάνε να κάνουν αυτές τις εξυπνάδες. Αν αυτό το πράγμα γίνει ο σκοπός της Αρχιτεκτονικής Σχολής της Θεσσαλονίκης, Ζήτω και καήκαμε! Αν γίνει στην αναλογία που πρέπει, σαν εφόδιο, στο να πας να κτίσεις εσύ, το χειροκροτώ.

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές, Δικαστικό Μέγαρο στην Αθήνα. Γ΄Βραβείο σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.  Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 5, 1971, σελ. 236

[…] Όχι θα τα ψηλαφίσεις, το θέμα είναι πόσο θα τα ψηλαφίσεις, Μην στο τέλος μείνεις ένας θεωρητικός αφ’υψηλού ή παίξεις το ρόλο των άλλων επιστημόνων που πλαισιώνουν μια ομάδα. Εσύ άμα έχεις το βίτσιο, θα τα παρατήσεις γρήγορα και θα κατέβεις στο σχεδιαστήριο, έχοντας αυτά τα εφόδια. Εγώ που δεν έχω αυτά τα εφόδια, γιατί έχω στρέψει κάπου αλλού τις ώρες μου, όταν δεν έχω τι άλλο να κάνω, θα έχω συμπλήρωμα τον αρμόδιο επιστήμονα. Εγώ μπορώ να μη χρειαστώ έναν άλλο που θα χρειαστείς εσύ. Γιατί δεν είναι μόνο αυτός ο τομέας που μπορεί ένας αρχιτέκτονας να χρειάζεται. Έχουμε κενά. Περιοχές πια που η αρχιτεκτονική βοηθιέται γύρω γύρω, έτσι, αν εσύ μπορέσεις για κάποιο λόγο, και καλύψεις αυτόν, εγώ μπορώ να έχω τούτον, άμα καθίσουμε 5 άνθρωποι, γιατί τώρα η αρχιτεκτονική δεν γίνεται με τον καπετάν ένα τον μετρ τον αρχιτέκτονα, θα γίνει από πολλούς, είναι θέματα που χρειάζονται και άλλες επιστήμες νάναι παρούσες, και να γίνει ένας κύκλος…. Η αλλαγή αυτή έχει φέρει και ένα άλλο πράγμα. 

Κ. Παπαϊωάννου, Κ. Φινές και Ν. Χατζηθεοδώρου. Φυσικομαθηματική Σχολή Πανεπιστηνμίου Αθηνών. Β΄Βραβείο σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.  Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 1, 1970, σελ. 252

Κάνουμε και διαγωνισμούς τώρα και μαζεύω σαν παλιότερος όσο πιο πολύ κόσμο μπορώ. Και ο επόμενος διαγωνισμός που θα γίνει, σκέφτομαι να γίνουν 5-6 λύσεις εδώ μέσα, μοιρασμένοι σε τριάδες, και εγώ να είμαι, επειδή έχω πείρα […]να κοιτάζω όλα αυτά. Αλλά πάντως να δουλέψει πολύς κόσμος και κάθε ομάδα με άλλες προεκτάσεις, όπως το νομίζει εκείνη και ο ένας διορθώνοντας τον άλλο κτλ. Παλιότερα το θεωρούσα κάπως υποτιμητικό να μιλήσεις με οικονομολόγο. Αλλά εμείς τι κάνουμε; Δεν τα ξέρουμε; Ξέρεις, δημοσιογραφική εγκυκλοπαιδικότης! Εμείς νομίζαμε ότι έτσι είναι καλλίτερα, αλλά μετά αποδείχτηκε ότι δεν φτάνουν αυτά τα πράγματα. Έτσι σιγά σιγά αυτά τα πράγματα πήγανε στην μπάντα και νομίζω ότι οι ομάδες πρέπει νάναι συμπληρωμένες από τέτοια στελέχη.

Κώστας Φινές, Σταθμός του «Ηλεκτρικού» στο Μοσχάτο (2007)

[…] Αυτά τα πράγματα τα παραδέχομαι αλλά θεωρώ ότι μεγεθύνονται πάρα πολύ επειδή τώρα δεν έχουν τι άλλο να κάνουνε. Όπως σου μένει η στατική αντίληψη και δεν είσαι στατικός, αλλά στο τέλος σου μένει και συ να κάνεις το στατικό που λες ότι αυτό είναι αυτό θέλω να κάνεις γιατί ξέρω ότι γίνεται, ασχέτως αν δεν ξέρεις να βάλεις τα σίδερα, αλλά ξέρεις ότι έτσι είναι, έτσι πρέπει να ξέρεις και που θα αποταθείς για τα άλλα σου θέματα. Και νάχεις βέβαια μια αντίληψη αυτού του πράγματος, θα σου μείνει κάτι και δεν θα πας να παραδοθείς σε οποιοδήποτε σύστημα ή άποψη. Λοιπόν, αν γίνουν αυτά τα πράγματα για αυτό το σκοπό να εξυπηρετήσουνε την σύνθεση την αρχιτεκτονική, έχει καλώς.

Για τον Δημήτρη Φατούρο

Δημήτρης Φατούρος

Ο Φατούρος, εμένα μου άρεσε σαν αρχιτέκτονας. Ήταν πολύ καλός και τουλάχιστον ήταν αυτό που πίστευα και γω, να κτίζει κλπ.. Ξαφνικά στη Θεσσαλονίκη έπαψε να είναι έτσι όπως ήτανε και το γύρισε πολύ στην θεωρία, έδωσε πάρα πολύ μεγάλο βάρος κατά τη γνώμη μου σε όλα τα άλλα τα θεωρητικά, στατιστικές κόλπα διάφορα, που και γω απορούσα. 

Τα τελευταία χρόνια ο Φατούρος έχει αλλάξει. Έχει χάσει λίγο τον έλεγχο. […] Μου πήγαινε και τον θαύμαζα. Μετά δεν τα καταλάβαινα και πολύ. Εγώ δεν θα μπορούσα νάμουν επιμελητής να κάνω κουμάντο… Δεν ξέρω, ο Φατούρος πιά έχει ένα αέρα …και βρίσκεται σε κύκλους και επηρεάζεται πάρα πολύ από δω και από κει και νομίζω ότι μέσα σε ένα έτος που θα διδάξει ένα τριτοετή, […] ξεχνάει ότι είναι ακόμα το μυαλό άπλαστο, απροσανατόλιστο  κλπ. 

[…] Καλά κοίταξε τώρα, γενικά ο Φατούρος, έχει πολλές ασχολίες. Γράφει ποίηση, έγραφε πολύ καλά, ζωγράφιζε πολύ καλά, έκανε αρχιτεκτονική πολύ καλή, γράφει τώρα θεωρητικά βιβλία πολύ καλά. Αμάν! Εγώ νομίζω ότι σε οτιδήποτε είχε καθίσει τα κατάφερε πολύ καλά. Ενώ τώρα είναι ένα αυτό… Άσε τώρα όλες τις άλλες ασχολίες του, τις κοινωνικές του και τα τοιαύτα.τι να πω. Αλλιώς τον ήθελα και αλλιώς….. ας μην πούμε γιατί τον αγαπάω. 

[…] Ναι, Έχει πλάκα και έχει μια παλληκαριά. Τουλάχιστον έπαιξε κάποιο ρόλο με την παλληκαριά του αυτή την ιδιόμορφη στο σύλλογο, και πάντως τον τελευταίο καιρό κάλυψε πολύ καλά τα παιδιά. Και χωρίς να έχει εκείνο το αίσθημα ευθυνοφοβίας κλπ. Δεν ασχολιόταν πάρα πολύ, η πολιτική διαμορφωνόταν απ’ τα νεότερα παιδιά, δεν τους είπε ποτέ όχι, και ποτέ δεν τους κάλυψε ασχέτως αν διαφωνούσε και αν έφταιγε, σε αυτά ήταν αξιοπρεπέστατος.. Εγώ τουλάχιστον του βγάζω το καπέλο και του συγχωρώ και όλα τα άλλα.

Σ’αυτό είναι λεβεντιά. Για αυτό σου λέω …είναι φίλος. Παρόλο το χάος που μας χωρίζει. 

Για τον Χρήστο Παπουτσάκη

Χρήστος Παπουτσάκης

[…] αυτό ήταν ΄65, το ’66 ήτανε ο Χρήστος Παπουτσάκης. Που βγάζει το περιοδικό ΑΝΤΙ. Αυτόν πρέπει να πας να το δεις, όχι ότι έχει κάνει αρχιτεκτονική, σαν αρχιτέκτονας άλλα έχει κάνει κάτι, και άμα σου είπα προηγουμένως ότι κάνα δύο υπήρχανε σε κάθε τάξη που αλλάξανε τα πράγματα, ο Χρήστος ήτανε τέτοια περίπτωση. Βέβαια ασχέτως αν στο τέλος έχουμε μαλώσει, όχι έχουμε μαλώσει, έχουμε διαφωνήσει, γιατί μας ξύπνησε πάρα πολλά παιδιά μέσα σε μια φουρνιά. Ήλθε το πραξικόπημα, συνέχισε το δρόμο μας, ας πούμε, και μέσα από το Χρήστο καταλάβαμε πόσο λάθος έχει κάνει η Αριστερά, τα δυο πρώτα χρόνια, και αυτό έμεινε μια ιδέα, γύρω εκεί κινηθήκαμε και προχωρήσαμε και όταν του πέρασε του Χρήστου η αγανάκτηση εξωτερικώς και εμείς μετακινηθήκαμε και αυτός έχει να μας κοροϊδεύει τώρα. Εμείς μείναμε εκεί πέρα που μας έπεισε ότι εκεί είναι το λάθος. Κοίταξε να δεις ο Χρήστος είναι μία περίπτωση, Γιατί ήρθες σε μένα; Επειδή εγώ έχω κτίσει ένα ντουβάρι; Ο Χρήστος μπορεί να μην έχει κτίσει, αν και ότι έχει κάνει είναι πολύ καλό, μικρό αλλά πολύ καλό, είναι και αυτός ένας αρχιτέκτονας που προσανατολίστηκε κάπου αλλού… Λοιπόν επειδή είναι πολύ φίλος να του τηλεφωνήσω να πας. Νομίζω ότι θα σε ωφελήσει. Πολύ γλυκό παιδί και πολύ θερμό και…. Που είμαστε τώρα; Τι λέγαμε; Ξεχάστηκα… 

Για τον Δημήτρη και τη Σουζάνα Αντωνακάκη

Κώστας & Μαρία Φινέ, Δημήτρης Αντωνακάκης, Ύδρα 27 Απριλίου 2008, Αρχείο Αριστείδη Αντονά

Κοίταξε να δεις. εγώ έχω 2-3 φίλους που τους βγάζω το καπέλο, και τον ηρωισμό τους που μένουνε.. Τον Δημήτρη Αντωνακάκη ας πούμε, τους ξέρεις αυτούς; Είναι πολύ καλό παιδί. Αυτοί έχουν μια άλλη ιδιόρρυθμη έτσι ... Χτίζουνε πολύ μεθοδικά, πολύ προσεκτικά, είναι.,.. ο Δημήτρης δεν πιστεύω ότι θα αλλάξει, θα είναι όσο πάει και καλλίτερη η […] αρχιτεκτονική, πολύ καλή. Να τους δεις όμως, είναι πολύ ενδιαφέροντα παιδιά, και δουλεύουνε πάρα πολύ, μόνοι τους εκεί, γίνεται σκοτωμός…

Για τον Άρη Κωνσταντινίδη

 […] Με τον Άρη Κωνσταντινίδη δεν μπορώ να σε φέρω σε επαφή, γιατί δεν έχουμε καμία σχέση, αλλά απλώς θα κτυπήσεις την πόρτα και θα πάρεις τηλέφωνο και θα πας. Είναι πολύ αξιόλογος άνθρωπος. Βέβαια γερμανοθρεμένος εκείνης της εποχής, […] Θέλανε τα παιδιά να τον κάνουνε καθηγητή στη Θεσσαλονίκη και δεν είχε ντοκτορά. Οπότε…για να γίνω καθηγητής να…. Εντάξει να στο δώσουμε έτοιμο. Ξέρεις με καλές προθέσεις τα παιδιά επάνω. Να μαζέψουνε ότι καλλίτερο. Τον Βαλεντή, τον Καραντινό...

Θουκιδίδης Βαλεντής

Πάτροκλος Καραντινός

Ο Καραντινός, ότι και να λέμε σήμερα, έχει ξεπέσει, κάποτε ήτανε μια βεντέτα καλή. Είχε προσφέρει πολλά ο Καραντινός. Λοιπόν τα παιδιά έξυπνα και φρέσκα στην Θεσσαλονίκη, και δεν φοβόντουσαν σαν εδώ πέρα που δεν θέλανε να βάλουνε κανέναν καλό δίπλα τους, ενώ εκείνοι επάνω είχανε το ονόρε, φέρτε τους καλλίτερους, δεν πειράζει να μας σκίσουνε, δεν πειράζει! 

Για το γραφείο του

Εδώ στο γραφείο αυτό τον καιρό έχω κάτι κολοπραγματάκια για να βγάλω το ψωμί μου. Τίποτα το ενδιαφέρον. Και επειδή είμαι συγκεντρωτικός, καλά δεν έχω όρεξη για προσωπικό, δεν έχουμε λεφτά για προσωπικό, έχω μια κοπέλα το πρωί εδώ που σχεδιάζει, δεν έχω αντικείμενο στο μυαλό μου. Άσε που γίνονται σκατά τα πράγματα επειδή δεν προφταίνω, ούτε και με ενδιαφέρουν βέβαια, τα πράγματα λύνονται από το να πάω από δω στην οικοδομή…ξέρεις. Οπότε είναι όλο μπούρδες και δεν νομίζω, δεν βλάφτει αυτό τον πελάτη, έχω αυτό το φιλότιμο, αλλά δεν μπορώ να πω ότι έχω βάλει κάτι κάτω, να το προσέξω, να το ολοκληρώσω …

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση 

 

Μετά την επίσημη στρατιωτική παρέλαση, ακολουθεί εκτάκτως σήμερα ο αρχιτέκτων Βασίλης Γιαννάκης με το αυτοσχέδιο καροτσάκι του, αφηγούμενος  την "ένδοξη" ιστορία του 

Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΕΙΤΑΙ

2η δημοσίευση σε συνέχειες

Σε κατάσταση υπνοβασίας 

Το οικόπεδο του σπιτιού μας ήταν περιμαντρωμένο. Η μάντρα είχε ύψος γύρω στα 2.20μ. Τι αίσθημα ιδιωτικού χώρου ενδιάμεσου μεταξύ του απόλυτα ιδιωτικού-εσωτερικού και του δημόσιου χώρου, του δρόμου, παρέχουν αυτοί οι ψηλοί μαντρότοιχοι. Στο πάνω μέρος του μαντρότοιχου είχε κατασκευαστεί σαμαράκι, η γνωστή δύρριχτη διαμόρφωση της κατάληξης του μαντρότοιχου για την απορροή των ομβρίων. Ένα από τα ζωηρά και ομολογουμένως επικίνδυνα παιχνίδια που παίζαμε ήταν να σαλτάρουμε πάνω στο σαμαράκι και να τρέχουμε με το ένα πέλμα των ποδιών μας να πατάει στη μια κεκλιμένη πλευρά του και το άλλο στην άλλη. Και να σκεφτεί κανείς ότι η κλίση των επιφανειών αυτών ήταν μεγάλη, 45% περίπου. Και από κάτω η μάνα μας να ωρύεται και να πεθαίνει από το φόβο. Ο πατέρας μου μας είχε διηγηθεί ότι μια καλοκαιριάτικη νύχτα ενώ βρισκόμουνα σε κατάσταση υπνοβασίας...

Για την συνέχεια κάντε ΚΛΙΚ εδώ

 

ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ 

ΣΘΕΝΗ ΜΟΛΦΕΣΗ

ΑΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ

για την αρχιτεκτονική παιδεία και πρακτική

Σθένης Μολφέσης

Τον Σθένη Μολφέση τον γνώρισα στα φοιτητικά μου χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του ΄70, όταν τα καλοκαίρια αναζητώντας δουλειά, βρέθηκα συστημένος στο γραφείο του για να δουλέψω σε έναν αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.

Μπαίνοντας στο διαμέρισμα στον πρώτο όροφο στην οδό Πατριάρχου Ιωακείμ, σε ένα κτίριο του μεσοπολέμου, εντυπωσιάστηκα από την μεγάλη φωτογραφία στην είσοδο, της όψης του κτιρίου του ΟΣΕ με τον δυναμικό μεταλλικό σκελετό, και γρήγορα από την θετική αύρα που εισέπραξα τόσο από τον χώρο όσο και από τον Νίκο Παγίδα και τον Θανάση Πασιώτη, συνεργάτες του Μολφέση και το υπόλοιπο προσωπικό.

Η μεγάλη φωτογραφία της όψης του κτιρίου του ΟΣΕ, στην είσοδο του γραφείου

Δουλεύαμε τότε εξαντλητικά και τα Σαββατοκύριακα, με πολύ γενναιόδωρη αμοιβή, κάτω από τις κατευθύνσεις και τα σκίτσα του Σθένη Μολφέση, που κλεινόταν επί ώρες στο γραφείο του με τους συνεργάτες του και στην συνέχεια μας ενημέρωναν και μοίραζαν την δουλειά. Ήταν χαρακτηριστικές οι στιγμές πριν την παράδοση των σχεδίων του διαγωνισμού που ο Μολφέσης έβλεπε τα σχέδια και έβαζε τις τελευταίες πινελιές με ελεύθερο χέρι και με μία ευχέρεια και ευαισθησία που χαρακτήριζε τους απόφοιτους της beaux-arts του Παρισιού. Η συνεργασία αυτή συνεχίστηκε κατά την διάρκεια των σπουδών μου στην Θεσσαλονίκη, που με καλούσαν εκτάκτως να έρθω στην Αθήνα για να δουλέψουμε διαγωνισμούς. Σε ένα από αυτούς και για να παραδοθεί η μελέτη και η μακέτα, ο Μολφέσης μου ζήτησε να τον συνοδέψω στο ταξίδι στην Θεσσαλονίκη με το αυτοκίνητό του, μια Citroen βάτραχο, όποτε μας δόθηκε η δυνατότητα να συζητήσουμε σε όλη την διάρκεια του ταξιδιού και να γνωριστούμε καλύτερα.

Σθένης Μολφέσης στο Παρίσι,

Πηγή: Ελένη Φεσσά - Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Στο ταξίδι αυτό έμαθα ότι ο Μολφέσης, ήταν γιός του αρχιτέκτονα Γεράσιμου Μολφέση, είχε σπουδάσει στην École nationale supérieure des beaux-arts του Παρισιού, έγινε επιμελητής στο ΕΜΠ στην έδρα του Κασσάνδρα, συμμετείχε στις δραστηριότητες του ΣΑΔΑΣ και του ΤΕΕ, ήταν μέλος επιστημονικών επιτροπών του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA) και είχε συνεργασίες με τον Νίκο Βαλσαμάκη και τον Θύμιο Παπαγιάννη. Ήδη είχαν πραγματοποιήσει το κτίριο του ΟΣΕ στην οδό Καρόλου στην Αθήνα, που με είχε εντυπωσιάσει, καθώς και το Μέγαρο της ΕΡΤ.

Κτίριο γραφείων των ΣΕΚ, σήμερα ΟΣΕ, επί της οδού Καρόλου, 1965/1967-1972, αρχιτέκτονες Δ. Μολφέσης και Θ. Παπαγιάννης. Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 7 / 1973 σελ. 203.

Εκείνη την εποχή είχε ολοκληρωθεί το Κτίριο γραφείων και σταθμός βενζίνης Shell στο Κουκάκι και γινόταν και η επέκταση του Γαλλικού Ινστιτούτου στην οδό Σίνα, όπου θυμάμαι πόσο με είχε εντυπωσιάσει η συνεργασία του, τότε, με τον γλύπτη Πάρι Πρέκα, για την ένταξη έργου του στην όψη, μια επιλογή που ακολούθησα και εγώ αργότερα.

Σθένης Μολφέσης, Επέκταση Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, Γλυπτική σύνθεση Πάρι Πρέκα, Φωτ. Από το Googlemaps με επεξεργασία από Γ.Τ.

Στην πρόσφατη μονογραφία της Ελένης Φεσσά - Εμμανουήλ που συγκροτήθηκε σε συνεργασία με τον γιό του Γεράσιμο και μπορείτε να διαβάσετε εδώ, υπάρχει μια αναλυτική αναφορά στην διαδρομή του και το έργο του και από την οποία άντλησα στοιχεία για αυτή την ανάρτηση.

Η συνέντευξη

Πέρα όμως από αυτό το υλικό, ανέσυρα από το αρχείο μου και μια προσωπική συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στο γραφείο του στις 19 Δεκεμβρίου του 1975, παραμονές Χριστουγέννων, και την κατέγραψα με την σύμφωνη γνώμη του. Μια συζήτηση στο πλαίσιο των σπουδών μου - ήμουν τότε φοιτητής στο τέταρτο έτος – αλλά και μιας προσωπικής έρευνας που είχε να κάνει με τις αγωνίες μου εκείνης της εποχής για το μέλλον μου και είχε σαν θέμα την «Αρχιτεκτονική παιδεία και πρακτική στην Ελλάδα στην περίοδο 1965-75».

Γιώργος Τριανταφύλλου - Σθένης Μολφέσης, 1975

Πραγματοποίησα τότε μια σειρά συνεντεύξεων με αρχιτέκτονες πανεπιστημιακούς και ελεύθερους επαγγελματίες, που παραμένουν ανέκδοτες, και οι οποίες αποκαλύπτουν το κλίμα μιας εποχής αμέσως μετά την δικτατορία και την μεταπολίτευση, τόσο στο επάγγελμα όσο και στις σχολές αρχιτεκτονικής στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη. Ήταν μια παράξενη και δύσκολη εποχή, που την χαρακτήριζε μια έντονα πολιτικοποιημένη σκέψη, μέσα από τα γεγονότα του πολυτεχνείου και ένα ιδιάιτερο κλίμα με την μεταπολίτευση που ακολούθησε. Υπήρχαν έντονοι προβληματισμοί και αναζητήσεις στην σχολή αρχιτεκτονικής στην Θεσσαλονίκη, όπου κυριαρχούσε η «Μαρξιστική Πολεολογία του Λαγόπουλου», οι Σημειολογικές προσεγγίσεις με τον Πέτρο Μαρτινίδη και μόλις είχε κυκλοφορήσει και το βιβλίο του Charles Jencks με τίτλο Modern Movements in Architecture, που συνέδεε την πολιτική και τις ιδεολογίες με τα ρεύματα της αρχιτεκτονικής διεθνώς και άνοιγε καινούργιους ορίζοντες.

Στα αποσπάσματα της συζήτησης που παρατίθεται στην συνέχεια είναι σαφές ότι κάποιες από τις ανησυχίες μου και τα ερωτήματά μου βρίσκουν κατά κάποιο τρόπο απροετοίμαστο τον Σθένη Μολφέση. Ενίοτε η εκάστοτε άποψή του διαμορφωνόταν στην πορεία της κουβέντας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι στο σύνολό τους οι θέσεις του δεν ήταν συγκροτημένες.  Επικεντρώνεται στις επιρροές από στα διεθνή ρεύματα αρχιτεκτονικής που επικρατούν στην Ελλάδα και δεν αναφέρεται στον Πικιώνη, τον Άρη Κωνσταντινίδη ή τους Αντωνακάκηδες που ήδη είχαν πραγματοποιήσει την πολυκατοικία της οδού Μπενάκη.  Στα θέματα που σχετίζονται με την πολιτική, διακρίνεται μια ιδεολογική ασάφεια που εκτιμώ ότι συνάδει με την σκέψη και τους προβληματισμούς μιας μερίδας από τους αρχιτέκτονες εκείνης της εποχής και αποκαλύπτει μέσα από ποιο ιδεολογικό πλαίσιο λειτουργούσαν τότε και πραγματοποιούσαν το αρχιτεκτονικό τους έργο.

Στο κείμενο που ακολουθεί, χάριν οικονομίας έχουν αφαιρεθεί οι δικές μου ερωτήσεις και παρεμβάσεις, που κατά κάποιο τρόπο υπονοούνται μέσα από τις τοποθετήσεις του ομιλητή και τους τίτλους των επιμέρους ενοτήτων. Παρεμβάλλονται επίσης ενδεικτικά έργα του αρχιτέκτονα.

Με στόχο να μεταφέρω το κλίμα αυτής της συζήτησης παραθέτω ένα μικρό ηχητικό απόσπασμα, που στο κείμενο σημειώνεται με κίτρινα γράμματα.

 

triantafylou · G. Triantafyllou- S. Molfesis 19 12 1975 / 1

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

στην περίοδο 1965-1975

Πολυκατοικία επί των οδών Βασ. Κωνσταντίνου και Βασ. Γεωργίου, 1959, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης

Φωτ. Από το Google maps με επεξεργασία από Γ.Τ.

Τα διεθνή ρεύματα

[…] Η Ελλάς ακολουθεί τα σύγχρονα διεθνή ρεύματα. Όλοι οι αρχιτέκτονες αναλόγως της προσωπικότητός τους, ακολουθούν τα διεθνή ρεύματα. Δεν υπάρχει τοπική αρχιτεκτονική καθόλου.

Προσαρμογή στον ελληνικό χώρο; Καμμιά! Ελάχιστη! Όποιοι αρχιτέκτονες πουν ότι προσπαθούν να ελληνοποιήσουνε την αρχιτεκτονική είναι λάθος. Όλα αυτά έχουν γίνει στο εξωτερικό σε πάμπολα σημεία. Δεν μπορεί να γίνει αυτό το πράγμα. Και οι ξένοι ψάχνουν το ίδιο. Ψάχνουν να βγάλουνε μεσογειακή αρχιτεκτονική, ελληνική αρχιτεκτονική κλασσικίζουσα. Το ψάξανε αυτό παλιά, αλλά και τώρα το ψάχνουν. Κάνανε τον νεοκλασικό ρυθμό. Δεν τον κάνανε; Δεν κάνανε το Lincoln Center οι Αμερικάνοι σε νεοκλασικό ρυθμό αλλά ακρόπολης; Δεν προσπαθήσανε οι Γάλλοι να κτίσουνε τον Παρθενώνα στο Παρίσι; Η αναγέννηση πώς εξελίχθηκε;

[…] Πιο γενικά, όπως σου είπα, είναι διεθνής η αρχιτεκτονική. Δηλαδή αντιγράφουμε, ή μάλλον εμπνεόμαστε, με το υλικό και τη λειτουργία βγάζουμε μορφές. Αυτό κάνουνε όλοι διεθνώς, επομένως με τον ίδιο τρόπο ψάχνουμε και εμείς όπως ψάχνει και ο Γάλλος όπως ψάχνει και ο Κινέζος.

Πολυκατοικία επί των οδών Βασ. Κωνσταντίνου και Βασ. Γεωργίου, 1959, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: κάτοψη γ´, ε´, ζ´ ορόφου, ανάπτυγμα όψης και τομή Α-Β.

Πηγή: Ελένη Φεσσά - Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Το επάγγελμα του αρχιτέκτονα

[…] Στην Ελλάδα συμβαίνει μια επανάσταση στην αρχιτεκτονική όσον αφορά το ανθρώπινο δυναμικό της. Διότι μέχρι εδώ και είκοσι χρόνια οι αρχιτέκτονες ήτανε 500 και τώρα γίνανε 5.000 περίπου. Άρα ένα ποσοστό τουλάχιστον 80% ίσως και παραπάνω είναι κάτω από 30 χρονών. Επομένως δεν έχουνε δώσει ούτε σημεία ταλέντου ακόμη, ή μάλλον δεν τους έχουμε μάθει. Δεν έχει δώσει η κοινωνία τη δυνατότητα να εμφανιστούν στην καλλιτεχνική, στη κατασκευαστική στην αρχιτεκτονική τους εξέλιξη. Επομένως υπάρχει ένα θέμα νεότητος.

Αλλά νομίζω ότι υπάρχει και ένα θέμα καταπτώσεως του επαγγελματικού επιπέδου, λόγω του μεγάλου αριθμού και λόγω του ότι δεν είχαν εξοπλισμό τα σχολεία μας και τους κατάλληλους καθηγητές για να μπορέσουν να μάθουν τα παιδιά αρχιτεκτονική και επειδή δεν ζουν σ΄ένα περιβάλλον το οποίον να τους εμπνέει. Άρα έχουνε ορισμένα μειονεκτήματα, συνθετικά και αισθητικά. Ίσως αντιγράφουνε ορισμένοι, αλλά δεν αντιγράφουν σωστά. Αντιγράφουν ο ένας τον άλλον. Δηλαδή πιστεύω ότι ο κάθε αρχιτέκτων πρέπει να ξεκινάει από μια πρωτοτυπία του εαυτού του, δηλαδή να δίνει μία προσωπικότητα στην αρχιτεκτονική του, για να ξεπεράσει τον μέσο όρο των αρχιτεκτόνων. Πρέπει να έχει ένα υπόβαθρο, και ένα πιστεύω και συγχρόνως να έχει και μια πνευματική ανωτερότητα, μία ωριμότητα. Ε! αυτά τα πράγματα δεν νομίζω ότι υπάρχουν σ’ένα ποσοστό κάτω του 10%. Όλοι οι άλλοι είναι μέσος όρος. Μέσα σ’αυτούς μπορεί να υπάρχουνε ταλέντα που δεν τα ξέρουμε. Δεν υπάρχει ο χρόνος να φανούν. Εγώ για να εξελιχθώ και να μαθευτώ, δούλεψα, έκανα αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, κουράστηκα, ξενύχτησα, δέκα χρόνια – δεκαπέντε χρόνια, κι έκανα όνομα. Δεν μπορεί όμως, αμέσως, ένας νέος να το αποκτήσει αυτό, όπως και κάθε επαγγελματίας. Για να δώσεις τις δυνατότητες σου και να σε αναγνωρίσουν οι άλλοι πρέπει να κάνεις έναν αγώνα για να πετύχεις. Αυτό είναι στη κοινωνία μας, την αστική κοινωνία την οποία ζούμε, το σύστημα το αστικό. Δεν μπορεί να γίνει αλλιώς για να επιβληθείς. Ένας αρχιτέκτων δεν είναι μόνο καλλιτέχνης, δεν είναι μόνο οικοδόμος. Είναι και επαγγελματίας, είναι και δημόσιες σχέσεις και πολιτικός, πρέπει να πολιτεύεται, και με τον πελάτη σου ακόμη πρέπει να πολιτεύεσαι.

Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Άνω Γλυφάδα, 1961, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: κάτοψη και δυτική όψη.

Πηγή:  Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Αν θέλεις να σου πω τι είναι ο αρχιτέκτων, μπορώ να σου πω ότι είναι όλα τα επαγγέλματα. Είναι ένα συνονθύλευμα όλων των επαγγελμάτων με πρωταρχικό βέβαια το επάγγελμα του αρχιτέκτονος και τα άλλα επαγγέλματα υποβόσκουν. Είναι μέσα στο είναι του, άλλα δεν είναι το απόλυτο είναι. Επομένως ένας αρχιτέκτων πρέπει να είναι όλα, από σχεδιαστής, ζωγράφος, γλύπτης, μαθηματικός, δικηγόρος, πολιτικάντης, τα πάντα. Κτίστης, υδραυλικός, μηχανολόγος ηλεκτρολόγος. Όλα αυτά δεν χρειάζονται; …ε; Είναι καλλιτέχνης, είναι οικοδόμος, είναι εργολάβος, είναι δικηγόρος, είναι δημόσιες σχέσεις είναι οργάνωση, είναι στατιστική. Ότι θέλεις είναι…ε; Και είναι και ο πρωτοπόρος ο οποίος δίνει στη κοινωνία τον τρόπο ζωής: κοινωνιολόγος δηλαδή. Ο αρχιτέκτων δίνει τον τρόπο ζωής στο λαό, στη κοινωνία!

Kτιριακό συγκρότημα ΕΡΤ στην Αγία Παρασκευή, μελέτη 1963/1964 και 1969/1972, αρχιτέκτονες, Θ. Παπαγιάννης, Δ. Μολφέσης, Ν. Βασαμάκης κ.ά.: τοπογραφικό και προοπτικό σχέδιο αρχικής μελέτης και φωτογραφίες του κτιρίου γραφείων που ανεγέρθηκε με τροποποιημένα σχέδια από άλλους μελετητές.

Πηγή: Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Ο αρχιτέκτων έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει μόνος του, ρεύματα και κοινωνικές καταστάσεις. Δεν μπορεί να ακολουθεί γραμμές. Η δημιουργία του ακολουθεί την προσωπική του γραμμή ποτέ όμως από μια κατευθυνόμενη, από οποιαδήποτε πλευρά κι αν είναι από ακροδεξιά μέχρι την άκρα αριστερά.

Αν έρθουνε σε σένα και σου δώσουνε ένα έργο π.χ. ένα κέντρο εμπορικό, θα αρνηθείς να το κάνεις; Το οποίο είναι καπιταλιστικό σχέδιο. Άρα εκείνη τη στιγμή θ ’αλλάξει το πιστεύω σου. Θα πας παράλληλα προς τον πελάτη. Άρα κάθε στιγμή πρέπει να είσαι παράλληλα. Αν κάνεις εργατικές πολυκατοικίες θα κατέβεις με το λαό, να συζητήσεις και να δεις τι θέλει ο λαός και πώς θέλεις να ζήση και επάνω σ’αυτό το πρόβλημα να βρεις τη λύση την πιο κατάλληλη πρωτότυπη και την πιο οργανική, σύμφωνα με τα δικά σου κριτήρια. Μπορεί όμως και να αποτύχεις. Ένας πετυχημένος αρχιτέκτων είναι να κάνει σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια τα οποία θα μπορέσουν να επιβληθούν και να κατακτήσεις όλο τον άλλο κόσμο, μετά την εκτέλεση.

Δίνουμε μεγάλη σημασία στο σχέδιο. Καμμιά σημασία στο σχέδιο στην αρχιτεκτονική, Η επίβλεψη και η εφαρμογή έχουν σημασία. Η λεπτομέρεια και η εφαρμογή. Το σχέδιο μπορεί να είναι απλούστατο και η εφαρμογή πολυπλοκότατη. Δίνουμε μεγάλη σημασία στο design, στα δεντράκια στη παπάρα στη κάτοψη και αδιαφορούμε για την εκτέλεση και γίνονται αυτά τα εξαμβλώματα που βλέπουμε. Διότι δεν υπάρχει λεπτομέρεια. Στην Ελλάδα βέβαια γίνεται αυτό. Όχι έξω! Και είναι και η νοοτροπία του κράτους και των υπαλλήλων οι οποίοι σου ζητάνε σχέδια, και μετά την επίβλεψη την κάνει ο οποιοσδήποτε, ο νομομηχανικός τάδε, και το αποτέλεσμα είναι μηδέν. Δεν έχει καμμιά σχέση, ούτε με το σχέδιο, ούτε με τη σύλληψη του δημιουργού ούτε με το τίποτε.

Οι επιρροές της δικτατορίας

[…] Εδώ στην Ελλάδα; 

Κοινωνικοπολιτικές αλλαγές; 

Στη δεκαετία ’65-’75 επιδράσεις στην αρχιτεκτονική; 

Η δικτατορία; 

Τι να έχει επιδράσει;

Εγώ πιστεύω το εξής, ότι η δικιά μας γενεά! Η δικιά μου γενεά των αρχιτεκτόνων κάναμε την επανάσταση στην αρχιτεκτονική στην Ελλάδα από το 1954 και μετά!

Μελέτη Ελληνικής Πρεσβείας στην Άγκυρα, 1973, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης, σε συνεργασία με Ν. Παγίδα: προοπτικό

Πηγή: Ελένη Φεσσά - Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Προ του 1954 υπήρχε μια κλασσικίζουσα αρχιτεκτονική τύπου οδού Πανεπιστημίου. Από εκεί και πέρα κάναμε αγώνα γιατί δεν δεχόντουσαν καθόλου αυτές τις μορφές στην αρχή, μέχρι στις εφημερίδες μας βγάλανε, ότι κάνουμε ξένα αντίγραφα κλπ. Από εκεί και πέρα επιβάλλαμε εμείς μια σύγχρονη αρχιτεκτονική με το σύγχρονο υλικό και λειτουργική συγχρόνως. Αυτή η εξέλιξη αρχίζει απ’το ’55 και η δικτατορία δεν έπαιζε κανένα ρόλο. Σ’αυτό το θέμα δεν είχαμε προβλήματα.

Νομίζω ότι η δικτατορία προσπάθησε να επιστρέψει στο νεοκλασικισμό. Πολλές φορές είχα αντιδράσεις, από ορισμένα στελέχη, επάνω σε μοντέρνα μορφή αρχιτεκτονικής. Δεν έκανα και πολλά έργα, τρία-τέσσερα έργα – μελέτες έκανα μέσα στη δικτατορία, αλλά αυτές βρήκαν αντίδραση επάνω στις μορφές τις καινούργιες.

Μελέτη διαγωνισμού για το Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, 1969, α´ βραβείο, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης, σε συνεργασία με Ι. Λεωνίδου

Πηγή: Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Η απόδειξης είναι ότι στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του Δημοτικού θεάτρου είχε τον όρο ότι πρέπει να είναι κλασσικό κτίριο. Αναγκαστικά με οδηγούσαν να κάνω κλασσικό κτίριο, δηλαδή μοντέρνο αλλά με κλασσική μορφή. Και αυτό έπαιξε ρόλο και πήρα και το πρώτο βραβείο. Είναι το μόνο παράδειγμα. Αλλά προσπάθησε η δικτατορία να επιστρέψουμε στην νεοκλασική αρχιτεκτονική, πράγμα στο οποίο αντέδρασαν κάποιοι… εγώ τουλάχιστον αντέδρασα. Η απόδειξη είναι ότι το κτίριο αυτό μεν έχει ένα περιστύλιο αλλά κατά βάση είναι μοντέρνο δεν είναι κλασσικό καν. Απλώς έχει ορισμένα υποστυλώματα. Τίποτα άλλο.

Ναι, σ’αυτή τη φάση χρησιμοποίησα παλιές μορφές με καινούργια υλικά και καινούργιες αναλογίες και καινούργιες ιδέες. Ναι αναγκάστηκα να το κάνω. Τώρα; Τώρα δεν θα το έκανα. Πιστεύω ότι πρέπει η αρχιτεκτονική να είναι θέμα λειτουργίας και αισθητικής όγκων. Από τη λειτουργία βγαίνει η μορφή.

Νέα πτέρυγα του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, 1973-1976, αρχιτέκτων Δ. :Μολφέσης: προοπτικό σχέδιο και κατόψεις ισογείου και τυπικού ορόφου.

Πηγή: Ελένη Φέσσα - Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Πολεοδομία και Αρχιτεκτονική

[...] Υπάρχει μεγάλη σχέση μεταξύ πολεοδομίας και αρχιτεκτονικής. Διότι νομίζω ότι μας έχει κατακτήσει το αυτοκίνητο και πρέπει να το διώξουμε απ’ τη ζωή μας. Εγώ, είμαι κατά του αυτοκινήτου!

Πεζόδρομοι όσο το δυνατόν περισσότεροι, γειτονιές, στενότεροι δρόμοι, μεγάλα πάρκα, πράσινο και περιφερειακοί δρόμοι γύρω πλέον απ’αυτά τα κέντρα που να έρχεται το αυτοκίνητο σε μεγάλα parking μακριά. Εγώ πιστεύω ότι ο αρχιτέκτων πρέπει να είναι και πολεοδόμος. Δεν υπάρχει πολεοδόμος χωρίς να είναι και αρχιτέκτων. Ίσως κοινωνιολόγος, ναι. Δεν μπορούμε να ονομάσουμε πολεοδόμο, τον πολεοδόμο ο οποίος δεν είναι αρχιτέκτων, αυτός είναι ένας κοινωνιολόγος, ένας οικονομολόγος. Αλλά ο πραγματικός πολεοδόμος είναι και αρχιτέκτων. Μιλάω για τα ρυθμιστικά σχέδια, δεν μιλάω για το εθνικό σχέδιο, το γενικό χωροταξικό. Εκεί μπορεί να επέμβει ο κοινωνιολόγος και οι οικονομολόγος με την συνεργασία του αρχιτέκτονα πολεοδόμου. Υπάρχει μια στενή σχέση και στο θέμα της εκπαίδευσης. Πρέπει οι αρχιτέκτονες να βγαίνουν και πολεοδόμοι ή να γίνεται ανωτέρα εκπαίδευση πολεοδομίας. Ένα είδος διπλώματος, τελειοποιήσεως, ειδικότητος.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Νομίζω ότι ο αρχιτέκτων δεν πρέπει να έχει πολιτική θέση. Κοινωνική θέση μπορεί να έχει αλλά όχι πολιτική.

Άλλο συνδικαλισμός. Συνδικαλισμοί μάλιστα! Αλλά όχι με πολιτική γραμμή. Άλλο επιστήμη, άλλο συνδικαλισμός. Άλλο αρχιτεκτονική και άλλο συνδικαλισμός. Άλλο το ένα και άλλο το άλλο. Το άλλο είναι θέματα επαγγελματικά , κοινωνικά.

Κατ’αρχήν, νομίζω ότι ο σύλλογος αρχιτεκτόνων έχει πιάσει πάρα πολλά θέματα και τα κυνηγάει. Δηλαδή τάχει πιάσει όχι σαν αρχιτέκτονες αλλά σαν πολεοδόμοι. Θα μου πεις ότι στο σύλλογο αρχιτεκτόνων είναι και πολεοδόμοι, αλλά περισσότερο πολεοδομικά θέματα κυνηγάει παρά θέματα αρχιτεκτονικής φύσεως. Δηλαδή αποκλείουμε την αρχιτεκτονική; Δεν συζητάμε καθόλου για αρχιτεκτονική στο σύλλογο αρχιτεκτόνων. Συζητάμε για κοινωνικά θέματα, για πολεοδομικά θέματα αλλά η αρχιτεκτονική δεν μας ενδιαφέρει. Και ούτε καν τα καθαρώς επαγγελματικά μας θέματα δεν μας ενδιαφέρουν, για την εξέλιξη.

Γαλλικό Ινστιτούτο Βόλου, 1963, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: όψεις και φωτογραφία μετά τη διασκευή του σε Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Πηγή: Ελένη Φεσσά- Εμμαανουή  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Τα εμπόδια που παρουσιάζονται είναι εποχιακά λόγω και του αριθμού των νέων οι οποίοι υπάρχουν. Αυτό είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Πώς θα απορροφήσει η Ελλάς 5.000 αρχιτέκτονες. Αυτό που είπα και στον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων. Ότι υπάρχουν 280 αρχιτέκτονες ανά εκατομμύριο. Όχι, δεν θυμάμαι αυτή τη στιγμή, έχω τα στατιστικά στοιχεία. Βρήκα ότι στη Ρωσία είναι 50 αρχιτέκτονες ανά εκατομμύριο και στην Αμερική είναι…. Μόνο στην Ιαπωνία είναι περισσότεροι αρχιτέκτονες ανά εκατομμύριο διότι εργάζονται και οι πολιτικοί μηχανικοί. Και αυτό εδώ πέρα στην Ελλάδα δεν το βάζω εγώ ότι είναι και οι πολιτικοί μηχανικοί οι οποίοι αρχιτεκτονούν και οι υπομηχανικοί. Διότι αν βάλεις και αυτούς, τότε είναι να πάμε να πνιγούμε. Τότε σε κάθε οικογένεια υπάρχει αρχιτέκτων επαγγελματίας.

Ο συνδικαλισμός όπως γίνεται έχει πολιτική γραμμή και στην Αρχιτεκτονική δεν υπάρχει πολιτική γραμμή. Όταν υπάρχει πολιτική γραμμή υπάρχει αναστολή, κατά τη γνώμη μου. Να σου πω παραδείγματα: Χίτλερ, δεν είναι αναστολή της Αρχιτεκτονικής στη Γερμανία, με εκείνα τα βαριά μνημειώδη κτίρια κλπ. Μουσολίνι, Ιταλία. Βλέπουμε ένα κτίριο μουσολινικό και μας κτυπάει στην καρδιά αμέσως. Αν πάμε και στη Ρωσία το ίδιο πράγμα είναι. Τώρα στη Ρωσία γίνεται κάποια επανάσταση των νέων και προσπαθούνε να επιβάλουνε νέες μορφές οι οποίες βέβαια έχουνε την εξέλιξη της Δύσεως. Από τη Δύση αντλούν νέες μορφές διότι δεν είναι δικές τους. Δεν έχουν δημιουργήσει τίποτα δικό τους!

[…]Πάντως η θεωρία μου είναι ότι ο αρχιτέκτων δεν πρέπει να πολιτεύεται αν θέλει να είναι επιστήμων και να μπορέσει να κάνει ένα έργο στη ζωή του. Καμμιά γραμμή δεν πρέπει να τον καθιερώσει. Να κανονίζει τη πολιτική την δικιά του.

Εγώ πιστεύω ότι αυτή τη στιγμή η ιδεολογική μου τοποθέτηση είναι ένα συνοθύλευμα τοποθετήσεων. Είναι κατά βάσιν σοσιαλιστική. Αλλά πιστεύω ότι ο αρχιτέκτων έχει να κάνει και με τον καπιταλισμό. Θα πάω με τον τραπεζίτη ή με τον εργολάβο, τι να συζητήσω; Για τον σοσιαλισμό; Αφού το θέμα μου είναι καθαρά καπιταλιστικό.

Η ιδεολογία αντικρούεται με το επάγγελμα. Όποια ιδεολογία κι αν είναι, από φασιστική μέχρι άκρα αριστέρα: ΕΚΚΕ!

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

στην περίοδο 1965-1975

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: Όψη, 1969

Εγώ σπούδασα έξω, δεν σπούδασα εδώ. Με βοήθησε πολύ η παιδεία, η σχολή δηλαδή με βοήθησε πάρα πολύ στην εξέλιξη. Αλλά δεν είναι μόνο η σχολή και η παιδεία που κάνει τον αρχιτέκτονα. Είναι και το περιβάλλον στο οποίο ζει. Είναι και η μόρφωση την οποίαν έχει. Είναι και οι εκδηλώσεις οι πνευματικές τις οποίες ακολουθεί. Επομένως ένας αρχιτέκτων δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στην παιδεία την οποίαν έχει από το Πολυτεχνείο, αλλά πρέπει να έχει γενικότερη μόρφωση και γενικότερη κοινωνική ανάπτυξη. Έτσι δημιουργείται η φαντασία και έτσι μπορεί να εξελιχθεί. Ο αρχιτέκτονας με ταλέντο, υπάρχει και κυριαρχεί διεθνώς, ακόμη και στα ανατολικά κράτη. Στη Γιουγκοσλαβία και στην Ρουμανία που πήγα, μέσα σ’αυτά τα μεγάλα γραφεία, τα κρατικά, ξεχωρίζουν ορισμένοι αρχιτέκτονες, πάλι κι εκεί. Γιατί λένε ο τάδε το έκανε, το μελέτησε. Άρα αυτός έχει επιβληθεί στους άλλους σαν προσωπικότης. Η αρχιτεκτονική ότι και να κάνουμε δεν μπορεί να είναι μόνο οικοδομική. Είναι και καλλιτεχνία. Το θέλουμε ή δεν το θέλουμε είναι και καλλιτεχνία. Γιατί η αρχιτεκτονική είναι συνάφεια της αισθητικής και η αισθητική είναι κάτι το αφηρημένο. Επομένως, πρέπει νάχεις ταλέντο για να κάνεις σωστή αισθητική την οποίαν εγκρίνει η κοινή γνώμη.

[…] Ηχογραφημένο απόσπασμα: Ένα πράγμα που λείπει στην αρχιτεκτονική παιδεία είναι η δημοκρατική αντιμετώπιση του φοιτητού από τον καθηγητή. Όταν σπούδαζα εγώ έξω μέχρι μακαρονοπόλεμο παίζαμε με τον καθηγητή. Τον χτυπάγαμε στην πλάτη. Ποτέ καθηγητής απ’ την έδρα. Η διδασκαλία γινότανε σαν να ήτανε στοά, όπως οι αρχαίες στοές που υπήρχε ο καθηγητής με τους σπουδαστάς, οι οποίοι τον πιστεύανε, γιατί πρέπει να πιστεύεις στο καθηγητή για να μπορέσει να σου μεταβιβάσει τις θεωρίες του και τις απόψεις του. Αν δεν το πιστεύεις και πιστεύεις άλλα πράγματα δεν σου προσφέρει τίποτα ο καθηγητής. Άρα πρέπει να εκλέγει ο σπουδαστής τον καθηγητή του, όχι η πρυτανεία, όπως γινότανε στις αρχαίες στοές.

Χρειάζεται ένας διαχωρισμός τάσεων στην αρχιτεκτονική παιδεία. Δηλαδή, ειδικότητες πολεοδόμος, κοινωνιολόγος αρχιτέκτων, αρχιτέκτων υπάλληλος, αρχιτέκτων νοσοκομιολόγος, γενικώς αρχιτέκτων.

Κτίριο γραφείων και σταθμός βενζίνης της Shell στο Κουκάκι, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: όψη επί της λεωφόρου Ελευθερίου Βενιζέλου και φωτογραφία εποχής.

Κτίριο γραφείων και σταθμός βενζίνης Shell στο Κουκάκι - Αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης – 1970

Πηγή: Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Επειδή η αρχιτεκτονική βιομηχανοποιείται πρέπει ο αρχιτέκτων να σπουδάζει συγχρόνως αισθητική, αρχιτεκτονική και κατασκευή, παράλληλα, σύμφωνα με τις νέες εξελίξεις. Τώρα τους δίνουν θεωρητικά θέματα και επειδή έχουν και ένα θέμα το χρόνο κάνουνε 5 θέματα στη ζωή τους και δεν κάνουν τίποτα μ’αυτό. Διότι κανονικά ένας αρχιτέκτων σπουδαστής πρέπει τουλάχιστον να περάσει ένα ποσοστό 50% των θεμάτων τα οποία θα αντιμετωπίσει στη ζωή του και δεύτερον δεν πρέπει κάθε σπουδαστής να δουλεύει με το θέμα του αλλά να δουλεύουνε συλλογικά. Διότι υπάρχει ανταλλαγή γνωμών και κριτική ο ένας του άλλου.

Ο ανταγωνισμός των αρχιτεκτόνων είναι διεθνής και ξεκινάει από την πρώτη τάξη του Πολυτεχνείου μέχρις ότου πεθάνει ένας αρχιτέκτων. Είναι ο εγωϊσμός της δημιουργίας. Και είναι εποικοδομητικό να υπάρχει. Διότι υπάρχει διάλογος και με το διάλογο βγαίνει συμπέρασμα.

Για το ΕΜΠ

Στο Πολυτεχνείο ήμουνα επιμελητής από το 64 μέχρι 68. Γιατί διέκοψα; Διέκοψα γιατί δεν ήθελα πλέον να μπλέξω. Τίποτε άλλο δεν λέω (γελάκια).

Όσο έμπαινες σ’αυτήν την επταετία μέσα εκεί πέρα, έμπλεκες.

Προσέφερα ότι μπορούσα να προσφέρω, προσέφερα. Με το δημοκρατικό τρόπο αντιμετωπίσεως της διδασκαλίας. Οι συνθήκες εκεί πέρα δεν ευνοούσαν αυτό το σύστημα. Με τη δικαιολογία βέβαια του φόρτου εργασίας κλπ το αρνήθηκα.

Οι συνθήκες της διοικήσεως του πολυτεχνείου ήταν αρνητικές. Σχολείο είναι το Πολυτεχνείο. Το πολυτεχνείο πρέπει να είναι πανεπιστήμιο, να είναι ελεύθερος ο σπουδαστής, να κάνει ότι θέλει και να διαμορφώνεται μόνος του με τη βοήθεια βέβαια του καθηγητού ο οποίος είναι φίλος και όχι ο από έδρας καθηγητής με τις απουσίες και μετά βέβαια πρέπει να είναι κανείς σκληρός στις εξετάσεις. Πρέπει να γίνεται μία διαλογή. Και όχι όποιος μπει πρέπει να βγει. Πιστεύω πρέπει να καταργηθούν και οι εισαγωγικές εξετάσεις. Μέσα πρέπει να γίνει η διαλογή. Θα μου πεις ότι αυτό είναι αντικοινωνικό, με το να κόψεις έναν άνθρωπο μετά από δύο χρόνια. Αυτό είναι θέμα δυνάμεων. Πώς θα βγούνε οι καλοί. Αλλά δεν πιστεύω κιόλας ότι πρέπει να επιδιώκουμε να βγούνε οι καλύτεροι. Μέσα στους καλούς στους μεσαίους που θα βγουν θα αναδειχθούν οι καλύτεροι. Οι άλλοι θα γίνουνε υπάλληλοι,.

Ύστερα υπάρχουν και πολλές κοπέλες. Και είναι πιο πολύ συντηρητικές από τους άνδρες. Τουλάχιστον στο επάγγελμα επάνω, όχι στις θεωρίες τους, όχι στην εργασία τους, όχι στην κοινωνική τους δουλειά. Δεν τολμούν εύκολα. Αυτό το έχω αντιμετωπίσει παντού. Προτιμάνε μια «συμβατική κατάσταση» κάτι που έχει γίνει ξανά ώστε να είναι κατοχυρωμένες. Ίσως έχουνε το μειονέκτημα ότι δεν μπορούν να επιβάλλουνε τη γνώμη τους λόγω της φύσεώς τους. Είναι δύσκολο αυτό. Πρέπει να μπούμε στη νοοτροπία τους και στο κοινωνικό τους εγώ για να καταλάβουμε πώς αντιμετωπίζουν τα πράγματα. Είναι πολύ δύσκολη η θέση τους. Οι άνδρες διοικούν. Όταν βλέπεις μια γυναίκα θέλεις να της επιβάλεις τη γνώμη σου.

Διότι εγώ πολλές φορές προτιμώ να χάσω μία δουλειά παρά να κάνω κάτι που δεν το πιστεύω. Έχεις δει καμμιά γυναίκα να το κάνει; Ή τουλάχιστον κάνω ένα συμβιβασμό ο οποίος φτάνει μέχρι το όριο το οποίο πιστεύω. Από κει και πέρα δεν μπορώ να κάνω την απόλυτη πρωτοτυπία ή αισθητική την οποία πιστεύω. Αν υποχωρήσω τότε καταστράφηκε όλη η σύνθεσις. Διότι η σύνθεσις είναι συνάρτησης χρώματος, υλικού κλπ. Αν αφαιρέσεις εκείνο, αν αφαιρέσεις το άλλο, τελείωσες. Έσβησε όλη η ιδέα την οποίαν έχεις. Εκεί νομίζω ότι οι γυναίκες δεν έχουν τη δυνατότητα σαν άνθρωποι, έχουν αντιξοότητες. Εμείς έχουμε παράδοση. Η γυναίκα τώρα ξεκινάει.

Εναλλακτικές λύσεις μελέτης φάρου μώλου Αγίου Νικολάου στην Πάτρα, 1975, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης.

Πηγή: Ελένη Φεσσά Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Η νέα γενιά και το δίπλωμα

[…] Κάτι άλλο που θέλω να τονίσω είναι το εξής: για τη νέα γενιά: η νέα γενιά δεν πιστεύει τόσο στο επάγγελμα. Οι περισσότεροι πήγαν να σπουδάσουν διότι θέλαν να πάρουν ένα δίπλωμα, διότι μάθαν οι αρχιτέκτονες να κερδίζουν περισσότερα λεφτά. Και τώρα πέσαμε στο αντίθετο. Έπεσε η κρίσις.

Διότι δεν είχανε μέσα τους την έμφαση. Εάν δεν έχεις την έμφαση και την πίστη, δεν κοιτάζεις μόνο το πώς θα κερδίσεις λεφτά. Κοιτάζεις και πώς θα επιβάλλεις τη γνώμη σου, πώς θα πετύχεις αρχιτεκτονικώς, πώς θα επιβάλλεις την αισθητική σου, πώς θα ικανοποιήσεις τους άλλους μ’αυτό που κάνεις. Αλλά αυτό πρέπει να τόχεις μέσα σου, να το αισθάνεσαι συνέχεια. Δεν γερνάει ο αρχιτέκτων. Ο Le Corbusier πέθανε νέος γιατί αναζητούσε πάντα.

[…] Ορισμένες φορές αναρωτιέμαι αν ο αρχιτέκτονας θα πρέπει να σπουδάζει. Βέβαια το πρόβλημα είναι πώς θα βγει και πώς θα καθιερωθεί στην κοινωνία. Όπως έγινε η κοινωνία. Γιατί παλιά ο αρχιτέκτων δεν σπούδαζε. Έβγαινε από τη δικιά του προσωπικότητα. Ο Ικτίνος, οι αρχιτέκτονες των γοτθικών εκκλησιών, οι αρχιτέκτονες της Γαλλικής επαναστάσεως, είχαν σχολές αυτοί; 300 χρόνια έχει η Beaux arts. Προηγουμένως; Ποιοί κάνουν την αρχιτεκτονική; Το μακεδονίτικο ποιός το έκανε; Τον Μυστρά; Το Πήλιο; Ποιός το έκανε; Αρχιτέκτονες; Ο λαός το έκανε. Η κοινωνία πρέπει να καθιερώσει τώρα. Κλείνει το επάγγελμα.΄Εκλεισε.

Όλα αυτά τα είπα για να σου πω ότι το δίπλωμα δεν σημαίνει τίποτα. Αρχιτέκτων είσαι; Η προσωπικότητα είναι η δική σου, η διαμόρφωση του εγώ σου κάνει την αρχιτεκτονική. Του κάθε εγώ, του κάθε αρχιτέκτονα. Επιβάλλεσαι μόνο αν έχεις το βίωμα του αρχιτέκτονα. Να σε επιβάλλουν; Όχι, δεν νομίζω ότι είναι εύκολο. Θα σε επιβάλλει μία περίοδος, εφτά χρόνια, μετά τι κάνεις; Πολλοί συνάδελφοι πήρανε πολλά βραβεία κατά τη διάρκεια είκοσι ετών. Είχανε παντού τη δυνατότητα να επιβληθούν, και να πάρουν τα βραβεία, ή είχανε τις κριτικές επιτροπές μαζί τους, που είναι πενταμελείς ή εξαμελείς; Είναι δυνατόν; Είχαν τόσο μεγάλη τύχη; Κάτι πρέπει νάχανε,….ε;

Κοινωνική έρευνα και Αρχιτεκτονική

Εναλλακτικές λύσεις μελέτης φάρου μώλου Αγίου Νικολάου στην Πάτρα, 1975, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης.

Πηγή: Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

[…] Αυτό γινότανε πάντοτε. Δεν είναι καινούργιο αυτό. Μπορεί να γίνεται στην Ελλάδα για πρώτη φορά. Στη Γαλλία το κάναμε. Η ‘αναζήτηση’ είναι ένα προτέρημα του αρχιτέκτονα. Πάντα πρέπει να αναζητεί ο αρχιτέκτονας. Σε όλα τα στάδια από το κοινωνικό, μέχρι το αισθητικό. Βέβαια δε πρέπει να δίνουμε μεγάλη έμφαση, γιατί ύστερα ξεφεύγουμε από το επάγγελμά μας. Ίσως μας βοηθήσουν οι κοινωνιολόγοι γι΄αυτή, τη δουλειά, οι στατιστικολόγοι. Αλλά δεν πρέπει να βγάλουμε εμείς όλη τη δουλειά γιατί τότε θα πνιγούμε και δεν θα κάνουμε τίποτα. Πρέπει να τηρούμε μια γραμμή. Ποια είναι η γραμμή μας, η προσωπική. Να κάνουμε αρχιτεκτονική; Ή κοινωνιολογία; Ή και τα δύο; Ή και πώς θα μπορέσουμε να δραστηριοποιηθούμε σ’όλα αυτά τα στάδια. Δεν μπορούμε όλα να τα πετύχουμε. Κάπου πρέπει να δώσουμε έμφαση.

Δ. Μολφέσης & Συνεργάτες Ε.Π.Ε.

Κτίριο γραφείων Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής, οδός Δημητρίου Βικέλα 52, Μαρούσι (1990-1999), Δ. Μολφέσης & Συνεργάτες Ε.Π.Ε.

Όπως οι αρχαίες φιλοσοφικές σχολές

[…] Θα μπορούσε να δημιουργηθεί μία σχολή ελληνική αρχιτεκτόνων όπως γινόντουσαν οι αρχαίες φιλοσοφικές σχολές. Αυτή η σχολή είναι που θα επιβάλλει τα ήθη και έθιμα και τον τρόπο ζωής ‘αφού μελετήσει τις συνθήκες’ και αφού πειραματιστεί. Είναι θέμα πειραματισμού.

Μπορεί να γίνει αυτό. Εγώ νομίζω ότι σχολή είναι του Le Corbusier, σχολή είναι του Niemeyer, σχολή είναι του Neutra, θα μπορούσε να δημιουργηθεί κάτι τέτοιο και στην Ελλάδα. Καθόλου απίθανο, ήδη έχει αρχίσει να δημιουργείται στην Ελλάδα. Αλλά δεν έχει καταλήξει, γιατί υπάρχουν διάφορες τάσεις. Θα βγει από το αποτέλεσμα και από την παραδοχή την οποίαν θα κάνει η πλειοψηφία του κόσμου, του λαού. Αναλόγως (βέβαια) της κοινωνικής θέσεως και της τάξεως του καθενός. Υπάρχουνε οι πλούσιοι που έχουν έναν άλφα τρόπο ζωής, ο λαός που έχει ένα βήτα τρόπο ζωής. Πρέπει να βρεις τον μέσο όρο των δύο και να βγάλεις ένα αποτέλεσμα. Υποτίθεται, τι υποτίθεται;… πρέπει! το κοινωνικό και το οικονομικό υπόβαθρο του λαού ν’ανέβει. Δεν πρέπει; Το βιοτικό επίπεδο γενικώς.

Επομένως θα φτάσουνε σ’ένα σημείο όπου αφ’ ενός μεν ο πλούσιος θα φτάσει στο λαό και ο λαός θα φτάσει στον πλούσιο. Έτσι δεν είναι;…έ, αυτή η τέλεια κοινωνία. Δεν ξέρω μπορεί να γίνει αύριο, μπορεί σε δέκα, μπορεί σε πενήντα χρόνια. Πάντως πρέπει να γίνει. Όλοι να είμαστε….να ζούμε το ίδιο. Δεν είναι σωστό αυτό;… Ε, αυτό, το ίδιο, θα το επιβάλλει η Σχολή Αρχιτεκτόνων! Η σχολή αυτή που θα δημιουργηθεί. Το πώς θα δούμε.

Μια σχολή τέτοια ήταν και το BAUHAUS. Γιατί να μην δημιουργηθεί μια σχολή τέτοια η οποία να επιβάλλει… θα επιβληθεί αυτή η σχολή αν γίνει. Αλλά θα γίνει κατόπιν ερεύνης. Θα έχουμε αποτυχίες, θα περάσει χρόνος για να καταλήξουμε σ΄ένα συμπέρασμα. Όχι ακόμα στην Ελλάδα δεν έχει δημιουργηθεί κάτι τέτοιο.

_______________________________

Υ.Γ. 46 χρόνια μετά, η συζήτηση αυτή αποκαλύπτει κάποιες πτυχές  μιας δύσκολης εποχής, που χαρακτηρίζεται από απόψεις μιας μερίδας επιφανών συναδέλφων, που πέρα από τη στάση τους σε σχέση με το επάγγελμα και την αρχιτεκτονική γενικότερα, παράλληλα διδάσκουν και επηρεάζουν τις νεώτερες γενιές. Στις επόμενες συνεντεύξεις που θα ακολουθήσουν υπάρχουν βέβαια διαφορετικές τοποθετήσεις που θα συμβάλουν στη συγκρότηση μιας πιο ολοκληρωμένης εικόνας  αυτής της περιόδου.