ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΑΤΟΥΡΟΣ: “ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟΙ”

ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΡΡΗΣ: “Η ΕΥΓΕΝΕΙΑ ΤΟΥ ΑΠΕΡΙΤΤΟΥ”

Δύο κείμενα για την τέχνη 

από τον Δημήτρη Φιλιππίδη

Αυτή την φορά, απουσιάζοντας από την Αθήνα για καιρό και προετοιμαζόμενος για τα ταξίδια των διακοπών, παραδίδω την σκυτάλη στον Δημήτρη Φιλιππίδη, που μου παραχώρησε για άλλη μια φορά δύο κείμενά του. Ένα για την σημαντική έκδοση με τίτλο «Αντικατοπτρισμοί» με κείμενα για την τέχνη του Δημήτρη Φατούρου, από το 1960-2010. Πραγματοποιήθηκε από το ΕΜΣΤ, με την πρωτοβουλία και την φροντίδα του μεταβατικού καλλιτεχνικού διευθυντή Δημήτρη Αντωνακάκη, για την οποία ο Φιλιππίδης συνέβαλε σημαντικά και την επιμελήθηκε, όπως αυτός ξέρει, εξασφαλίζοντας μαζί με την επιστημονική και επιμελητική ομάδα του Μουσείου ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα.

Το δεύτερο κείμενο αναφέρεται στην φετινή σημαντική έκθεση του εικαστικού Γιώργου Ρόρρη στο Μουσείο Γουλανδρή στην Άνδρο, για την οποία ο Φιλιππίδης μόνιμος παραθεριστής εδώ και χρόνια στο νησί, μας μεταφέρει τις εντυπώσεις του μαζί με φωτογραφίες της Ειρήνης Φιλιππίδη.

Μας μιλάει για τα «στάδια πορείας» ενός παθιασμένου δημιουργού που θέλει με πείσμα να πιάσει την ουσία των πραγμάτων και ομολογεί τις επιρροές του από καταξιωμένους από την ιστορία δασκάλους.

1.

Δημήτρη Α. Φατούρου, Αντικατοπτρισμοί.

Κείμενα για την τέχνη, 1960-2010, ΕΜΣΤ 2021.

Ο Φατούρος δεν πρόλαβε να δει τυπωμένο αυτό το τελευταίο, για την ώρα, βιβλίο του. Είχε φύγει από τη ζωή μισό χρόνο πριν, έχοντας όμως παρακολουθήσει από κοντά τις περιπέτειες αυτής της έκδοσης, ανήσυχος να μην εκθέσει και να μην εκτεθεί σε μια τόσο βασανισμένη περιοχή της σύγχρονης εικαστικής ιστορίας του τόπου. Γιατί το βιβλίο, για το οποίο νοιαζόταν τόσο η Ε. Γανίτη, επιμελήτρια του ΕΜΣΤ, παρέμενε ανέκδοτο, αν και έτοιμο, μια ολόκληρη δεκαετία. Μόνο με τη μεσολάβηση και φροντίδα του Δημήτρη Αντωνακάκη, μεταβατικού καλλιτεχνικού διευθυντή του ΕΜΣΤ, μπόρεσε να ελευθερωθεί ο δρόμος αυτής της τόσο σημαντικής συλλογής κειμένων.

Αυτός ο θησαυρός χρονικά καλύπτει μισό αιώνα, από το 1960 ως το 2008. Τα κείμενα χωρίζονται σε δύο άνισες ενότητες, μια εκτενέστερη πρώτη (Οι δημιουργοί και οι εποχές τους) και μια βραχύτερη δεύτερη (Ζητήματα θεωρίας της τέχνης). Προηγούνται τρία εισαγωγικά των Γανίτη, Αντωνακάκη και Φατούρου ενώ ακολουθεί ως επίμετρο ένα κείμενο μεταγραμμένης συζήτησης του Φατούρου με τους Ε. Γανίτη και Χ. Μαρίνο.

Πάντα ειλικρινής ο Φατούρος, ιδίως με τον εαυτό του, σημειώνει ότι δεν στέκουν όλα τα κείμενα στο ίδιο ύψος, καθώς μερικά παραμένουν πληροφοριακά. Αλλά ακόμα κι εκεί, ο αναγνώστης θα διακρίνει τις αρετές του λόγου του. Στις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις, αυτός ο λόγος απογειώνεται καθώς ο Φατούρος μοιάζει να χορεύει παράλληλα και πάντα ενθαρρυντικά, πλάι στους δημιουργούς που εμψυχώνει και ερμηνεύει. Μπορεί ο ίδιος να σταμάτησε να ζωγραφίζει επίσημα το 1966, δεν έχασε ποτέ τις ως τότε κατακτήσεις του ματιού του, διοχετεύοντας μια δημιουργική πνοή σπάνιας δυναμικής σε ό,τι σχετικό έγραφε. Μέσα σε αυτό τον τόμο υπάρχουν διάσπαρτα κείμενα θαρραλέα, τολμηρά, στημένα με πολλή φαντασία – πραγματικές δημιουργίες αφ’ εαυτού.

Δ. Φιλιππίδης 

2.

Γιώργος Ρόρρης, Η ευγένεια του απέριττου

Έκθεση, Ίδρυμα Β & Ε Γουλανδρή, Χώρα Άνδρου, Ιούλιος-Οκτώβριος 2021

Από την έκθεση του Γιώργου Ρόρρη στην Άνδρο. Φωτο, Ειρήνη Φιλιππίδη

Το πρώτο πράγμα που υποδέχεται τον επισκέπτη στην έκθεση του Ρόρρη στην Άνδρο είναι μια τεράστια φωτογραφία του εργαστηρίου του. Άδειου, με μερικά μόνο τελάρα ακουμπισμένα στον τοίχο. Η φωτογραφία καλύπτει έναν ολόκληρο τοίχο, δίνοντας την ψευδαίσθηση ότι βρίσκεσαι μέσα στο μυστικό άντρο δημιουργίας των πινάκων που εκτίθενται στο μουσείο Γουλανδρή. Είναι όμως, επίτηδες, άδειο, ακόσμητο. Ένας ουδέτερος, ανυποψίαστος χώρος, άραγε;

Από την έκθεση του Γιώργου Ρόρρη στην Άνδρο. Φωτο, Ειρήνη Φιλιππίδη

Η ίδια κατόπιν η έκθεση, ωραία στημένη, σωστά υπομνηματισμένη, καλύπτει «θεματικές» και «στάδια πορείας» ενός παθιασμένου δημιουργού που θέλει με πείσμα να πιάσει την ουσία των πραγμάτων. Ομολογεί τις επιρροές του από καταξιωμένους από την ιστορία δασκάλους στους οποίους συνεχώς λογοδοτεί, καθώς έρχεται να συνδεθεί με τη μεγάλη παράδοση. Για να το κατορθώσει, απορρίπτει κάθε φλύαρη λεπτομέρεια, κάθε πειρασμό πιστής απόδοσης. Απογυμνώνει τα μοντέλα του, αδιάφορο αν ποζάρουν γυμνά ή ντυμένα. Κυνηγάει εκείνο που κρύβεται πίσω τους, και το ψάχνει εκεί που άλλοι βλέπουν το κενό. Καταβροχθίζοντας τον χώρο. Ίσως ο πιο εύγλωττος πίνακάς του να είναι το αποτύπωμα εκείνου του «ολλανδικής ατμόσφαιρας» στενού διαδρόμου, με μια όρθια φιγούρα στο βάθος. Η απόλυτη ισορροπία του απέριττου.

Δημήτρης Φιλιππίδης

Συμπληρωματικά παραθέτω και τρεις ακόμη εικόνες  με έργα του Ρόρρη από την έκθεση, που επέλεξε ο επίσης επίμονος παραθεριστής στην Άνδρο, Δημήτρης Κυρτάτας.

Διάρκεια έκθεσης μέχρι 03 10 2021.

ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΑΠΟ ΤΟ  ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ

 ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ

Απόσπασμα από το αφήγημα

Ο αρχιτέκτων Βασίλης Γιαννάκης αυτοβιογραφείται

Χαίρομαι που η παλιά γενιά αρχιτεκτόνων, ειδικά πάνω από τα 80, δίνει συνεχώς το παρόν και συνυπάρχει, συναλλάσσεται, στηρίζει και επικοινωνεί με την νεότερη γενιά, παρακολουθώντας τα τεκταινόμενα και διατυπώνοντας σκέψεις και σχόλια, συχνά πολύτιμα για το αρχιτεκτονικό γίγνεσθαι αυτού του τόπου. Στην προηγούμενη ανάρτηση ο λόγος του Κωσταντίνου Δεκαβάλλα στην τελετή των Βραβείων του Doma, αποτέλεσε αφορμή για να συσχετίσουμε την αρχιτεκτονική των νέων ανθρώπων με την αρχιτεκτονική των μεγάλων επενδύσεων, όπως ο νέος Πύργος στο Ελληνικό και να ανοίξει ένας διάλογος.

Προσωπικά, μέσα από την γνωστή παρέα του Οικονόμου, όπου συμμετέχουν σημαντικοί αρχιτέκτονες, έχω την χαρά να απολαμβάνω την σοφία των μεγαλύτερων συναδέλφων, να ακούω και να μεταφέρω τις σκέψεις τους και την ιστορία τους και να γνωρίζω καλύτερα το έργο τους. Ανάμεσά τους γνώρισα και τον αρχιτέκτονα Βασίλη Γιαννάκη που τον προσκάλεσε ο Μίμης Φατούρος, αγαπητός του φίλος και συνεργάτης του και έκτοτε παραμένει ένας σταθερός και άξιος ιδιαίτερα σεμνός συνδαιτημόνας.

Ήδη έχω παρουσιάσει σε αυτό το blog π.χ. τα θέατρα του Μάνου Περράκη, τις δραστηριότητες της ομάδας με επικεφαλής των Κωσταντίνο Δεκαβάλλα για τα έργα αποκατάστασης των σεισμοπλήκτων στην Σαντορίνη το 1956, και ήδη από τις 15 Μαρτίου 2021 έχω την χαρά να παρουσιάζω σε συνέχειες στις γνωστές PAGES του blog, με υπότιτλο «Ο ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΕΙΤΑΙ», ένα προσωπικό αφήγημα με τίτλο "ΜΕΧΡΙ ΤΩΡΑ / ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑΤΑ". Ήδη έχουν δημοσιευτεί εννέα συνέχειες, που αποτυπώνουν με έναν άμεσο λόγο το κλίμα μιας εποχής, ώσπου ήρθε ή στιγμή που παρέλαβα την 10η συνέχεια, που περιέχει μια εκτενή παρουσίαση των σημαντικότερων μελετών που ο Βασίλης Γιαννάκης έχει εκπονήσει, με περιληπτικά σχόλια και βιωματικά περιστατικά.

Πρόκειται για μια έκπληξη, μια και γνώριζα σχετικά λίγα από τα έργα του, με δεδομένο ότι  τα περισσότερα έχουν παρουσιαστεί σε πολύ παλαιότερες δημοσιεύσεις. Και εδώ διαπίστωσα ότι ο Βασίλης Γιαννάκης υλοποιεί επί δεκαετίες μια Δωρική αρχιτεκτονική, πιστή στον ελληνικό μοντερνισμό, με αρχετυπικές αναφορές, φλερτάροντας με τον μπρουταλισμό αλλά και με την ανώνυμη αρχιτεκτονική, που γεννήθηκε και μέσα από την γόνιμη συνεργασία του με τον Δημήτρη Φατούρο. Καθαρές φόρμες, με συνέπεια στον κάναβο, αλλά και τολμηρές γεωμετρικές παραβάσεις, αδρές επιφάνειες και καθαρότητα στην επεξεργασία και άρθρωση των υλικών. Και κυρίως σεβασμός στην ανθρώπινη κλίμακα και το "μέτρο". Αυτόν τον «άγνωστο Γιαννάκη» παρουσιάζω σήμερα, τόσο στην κεντρική στήλη σαν ανεξάρτητη ανάρτηση, όσο και σαν 10η συνέχεια της γνωστής σειράς της αυτοβιογραφίας του που συνεχίζεται.

Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΕΙΤΑΙ

10η δημοσίευση

Στη συνέχεια παρουσιάζονται και σχολιάζονται περιληπτικά οι σημαντικότερες μελέτες έργων που έχω εκπονήσει και αναφέρονται ορισμένα σχετικά με αυτές βιωματικά περιστατικά. Πλήρης Κατάλογος των Μελετών και οι εκδόσεις στις οποίες αυτές έχουν δημοσιευθεί υπάρχουν στο Παράρτημα στο τέλος.

Το 1957 μαζί με το Φατούρο μελετήσαμε την "Κατοικία στην Αττική" (Ζυγός, Νοέμβριος-Δεκέμβριος, 1958). Η κατοικία αυτή αποτελεί το πρώτο έργο μου. Το οικόπεδο είναι γωνιακό. Οι χώροι εντάσσονται σε δύο πτέρυγες -των χώρων υποδοχής και των υπνοδωματίων- που οργανώνονται γύρω από το χώρο της εισόδου, ο οποίος διαμορφώνεται ως κλειστό αίθριο και συνδέεται άμεσα με την πίσω αυλή. Στις όψεις υπάρχουν στοιχεία υπομνηστικά άλλων τύπων αρχιτεκτονικής του ελληνικού χώρου, που συνιστούν ένα είδος πρώϊμου και γνήσιου μεταμοντέρνου σχεδιασμού.

Κατοικία στην Αττική. 1957, Κάτοψη

Κατοικία στην Αττική. 1957 Το κουβούκλιο της εισόδου.

Κατοικία στην Αττική. Η σκεπαστή βεράντα του Καθιστικού και το κουβούκλιο της εισόδου.

Κατοικία στην Αττική.1957. Το κουβούκλιο της εισόδου. Χρωματική επεξεργασία.

Το 1959 μελέτησα την "Κατοικία στην Αθήνα" (Μορφές στο χώρο, Νο 3, 1980). Πρόκειται για την κατοικία των γονιών μου στη συνοικία Κυπριάδου. Το οικόπεδο είναι στενομέτωπο και το κτήριο ακουμπάει στις μεσοτοιχίες δεξιά και αριστερά. Για να ενοποιηθεί η μπροστινή πρασιά με τον πίσω ακάλυπτο χώρο και να δημιουργηθεί ένας ενιαίος αύλειος χώρος ο ισόγειος όροφος παρέμεινε χωρίς κτίσματα και η κατοικία διαμορφώθηκε στον 1ο όροφο (sur pilotis).Το έργο κατασκευάστηκε από μένα με αυτεπιστασία. Σε μια συστατική επιστολή ο Πικιώνης αναφερόμενος στο έργο αυτό γράφει :"...Είναι φανερή η εις το παράδειγμα τούτο επιτυχής, καθ'ό νόμιμος, μορφολογία του σκυροδέματος. Επιτυχείς επίσης οι χρωματισμοί του ζωηρού κυανού και της ώχρας είναι χρωματισμοί ελληνικοί....Η μορφοποίηση του μπετόν είναι απόλυτα νόμιμος καθ'ό αληθής, ως απορρέουσα από τον τρόπον κατασκευής. Αλλά νομίζω ότι και η σύνθεσις του πνεύματος των καιρών με το πνεύμα της εθνότητος επιτελείται υποσυνείδητα". Στο έργο αυτό επιχειρείται για πρώτη φορά η ανάδειξη της σημασίας του ήχου στην αντιληπτική διαδικασία του χώρου. Στην πορεία της εισόδου στην κατοικία από το δρόμο, την πύλη, την πρασιά, την ανοικτή κλίμακα ανόδου μέχρι την κύρια είσοδο της κατοικίας στον όροφο και από το συνδυασμό των διάφορων ήχων, όπως το βάδισμα του χρήστη και το καλάρισμα των ομβρίων που τρέχουν στον ανοικτό αύλακα κ.ά., εξαιτίας των έντονων αντηχήσεων δημιουργείται ένα ιδιόμορφο και πολύ ευχάριστο ηχητικό περιβάλλον. Αυτό το ηχητικό περιβάλλον έχει την αντιληπτική μοναδικότητα, που του προσδίδουν το μέγεθος και η αλληλουχία των χώρων κατά την πορεία εισόδου στην κατοικία, πράγμα που το καθιστά το σήμα κατατεθέν της. Με άλλα λόγια καθίσταται βασικό στοιχείο της άυλης ταυτότητας της κατοικίας.

Κατοικία στην Αθήνα. 1959, Πρόσοψη

Κατοικία στην Αθήνα.1959 Πίσω όψη

Κατοικία στην Αθήνα. 1959. Κάτοψη κατοικίας ( όροφος )

Κατοικία στην Αθήνα. 1959 Τομή και πλάγια όψη

Κατοικία στην Αθήνα. 1959. Το μπαλκόνι του χώρου Διημέρευσης και της Κουζίνας

Κατοικία στην Αθήνα. 1959. Πλάγια όψη

Κατοικία στην Αθήνα. 1959, Η καρέκλα της Τραπεζαρίας

Το 1960 μελέτησα το ερημοκλήσι του Προφήτη Ηλία στη κορυφή του Κιθαιρώνα ("Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική. Δύο εκκλησίες και ένα μοναστήρι", Αρχιτεκτονική, Οκτώβριος 1966, Νο.58). Πρόκειται για κτίσμα κατασκευασμένο εξολοκλήρου από μπετόν, η μορφή του οποίου εμπεριέχει κάποιες νύξεις για τη σύγχρονη εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. 1960. Ανατολική όψη

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. 1960. Κάτοψη

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. 1960. Τομή κατά πλάτος

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα. 1960. ΝΑ γωνία

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα.1960. Δυτική όψη-είσοδος

Προφήτης Ηλίας Κιθαιρώνα.1960. Εσωτερικό

Το 1961 μελέτησα το Τουριστικό Περίπτερο Ερυμάνθου στο χωριό Καλέντζι Αχαΐας, γενέτειρα του γέρου της Δημοκρατίας Γ. Παπανδρέου. Η μελέτη αυτή δεν εφαρμόστηκε. Όταν πήγα να δω τον τόπο μας υποδέχτηκε στο σπίτι της μια ξαδέλφη του Γέρου, ολόιδια ο Γέρος στο ύψος και στο σουλούπι, όπου υπήρχε στρωμένο τραπέζι με όλα τα καλούδια της περιοχής. Κατσικάκι στη γάστρα με πατάτες, τυρί φέτα από τσαντίλα, σαλάτα από άγρια χόρτα, κρασί άσπρο και κόκκινο και στο τέλος γαλατόπιτα μοσχομυριστή. Φάγαμε, ήπιαμε και βέβαια στο τέλος αρχίσαμε τα κλέφτικα. Εκεί στο τσακίρ κέφι μου λέει η ξαδέλφη του Γέρου "Νάσαι καλά παιδί μου και δεν έχω να σε φιλέψω να πάρεις και κάτι μαζί σου να με θυμάσαι". Εγώ, που όσο ήμασταν εκεί είχα λιμπιστεί κάτι που με ενδιέφερε, χωρίς να χάσω χρόνο της απαντάω: " Να αυτό" και της δείχνω μια ξύλινη ρόκα που κρεμόταν στον τοίχο. Εκείνη ενθουσιάστηκε που μου άρεσε κάτι παλαιϊκό, της παράδοσης, ξεκρεμάει τη ρόκα, μου τη δίνει και μου λέει: " Να την προσέχεις. Αυτή η ρόκα ήταν της μάνας του Γέρου". Απρόσμενο και ιστορικό κειμήλιο!

Β.Γιαννάκης. Καλέτζι Ερύμανθου, 1961 

Το 1961 μαζί με το Φατούρο μελετήσαμε τη "Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα" (Αρχιτεκτονική, Ιανουάριος-Φεβρουάριος, 1964, Νο 43). Η κατοικία σήμερα δεν υπάρχει, κατεδαφίστηκε και στη θέση της έχει κατασκευαστεί μια πολυκατοικία με αντιπαροχή. Το κτήριο ήταν διώροφο. Το έδαφος έχει μεγάλη κλίση. Έτσι ο όροφος στα ανάντι ήταν ισόγειος ενώ στα κατάντι ήταν πάνω σε υποστυλώματα. Το ισόγειο ήταν ένας ευρύχωρος υπόστεγος χώρος ανοικτός στις τρείς πλευρές. Στην τέταρτη πλευρά είχε κατασκευαστεί ένας αναλημματικός τοίχος από εμφανή λιθοδομή. Σ'αυτόν τον υπόστεγο χώρο είχε ενταχθεί ελεύθερα ένας ανεξάρτητος όγκος-κτίσμα, που περιείχε τους βοηθητικούς χώρους της κατοικίας. Ο όροφος είχε δύο μικρές πτέρυγες, το Καθημερινό-Τραπεζαρία και τα Υπνοδωμάτια. Ανάμεσα σ'αυτές η μικρή ομάδα των χώρων της κουζίνας και του λουτρού λειτουργούσε ως συνδετήριος λωρίδα. Στην εμπρός ανατολική όψη και σε όλο το μέτωπο της προς τη θάλασσα υπήρχε μεγάλη βεράντα, που και αυτή λειτουργούσε ως λουρίδα επικοινωνίας των χώρων. Η επικοινωνία από τον υπόστεγο χώρο του ισογείου προς τον όροφο γινόταν μέσω μιας ελεύθερης κλίμακας που εντασσόταν στο χώρο αυτής της μεγάλης βεράντας. Στο πίσω μέρος υπήρχε μια μικρή βεράντα για της ανάγκες της κουζίνας. Η οργάνωση και η δομή του κτηρίου βασιζόταν στην κατασκευή ενός κανάβου από υποστυλώματα τετραγωνικής διατομής. Οι τοίχοι πληρώσεως είχαν τη μορφή πανώ. Τα ανοίγματα των όψεων ήσαν συρόμενες μπαλκονόπορτες μεγάλων διαστάσεων, από το δάπεδο μέχρι την περιμετρική δοκό του δώματος. Το κτήριο κατά γενική ομολογία αποτέλεσε σημαντικό κτίσμα της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961 ΝΑ γωνία.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα.1961. Ο φωτισμός.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Ανατολική όψη.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Μεσημβρινή όψη.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Κάτοψη 2ης στάθμης.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Κάτοψη 1ης στάθμης.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Τομή.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα.1961. Η εμπρός-ανατολική βεράντα προς τη θέα της θάλασσας.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα. 1961. Το Καθιστικό-Τραπεζαρία.

Θερινή Κατοικία στη Βάρκιζα, 1961. Η σκάλα ανόδου στον όροφο.

Το 1963 μαζί με το Φατούρο μελετήσαμε το "Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά" (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1968, Νο 2 & Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1973, Νο 7). Το Σχολικό Συγκρότημα του Λαγκαδά είναι από τα πρώτα σχολεία που κατασκευάστηκαν αμέσως μετά την ίδρυση του Οργανισμού Σχολικών Κτηρίων (ΟΣΚ) το 1963. Ειδικό γνώρισμα και χαρακτηριστικό του σχολικού συγκροτήματος είναι οι οκταγωνικές Αίθουσες Διδασκαλίας. Το οκτάγωνο επιλέχτηκε έναντι του εξάγωνου, που τότε συνηθιζόταν από τους ξένους κυρίως αρχιτέκτονες, γιατί στο συνδυασμό και στη σύνθεση των τάξεων μεταξύ τους δημιουργούνται ορθές γωνίες αντί για γωνίες 60 μοιρών του εξάγωνου, πράγμα που συμβάλλει σε μια πολυποικιλότητα και μεγαλύτερη συνεκτικότητα στον κάναβο της οργάνωσης του χώρου από τη μια και από την άλλη διευκολύνει τη διάταξη και τη σύνθεση των θρανίων και των άλλων επίπλων της τάξης. Η κατασκευή του κτηρίου δεν έτυχε της προσοχής που έπρεπε ούτε από τους επιβλέποντες αλλά ούτε και από τον κατασκευαστή εργολάβο. Κατά την κατασκευή σε πολλά σημεία δεν τηρήθηκε η εγκεκριμένη μελέτη με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί η μορφή του κτηρίου και να μειωθεί ο βαθμός ποιότητας του έργου.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Πρόπλασμα.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963.  Πρόπλασμα.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963.  Μερική όψη προς την αυλή.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Μερική όψη προς την αυλή.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Τμήμα της πρόσοψης.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Οι αίθουσες διδασκαλίας και ο αύλειος χώρος.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963.  Το κεντρικό χώλ και η κλίμακα ανόδου στον όροφο.

Γυμνάσιο-Λύκειο στο Λαγκαδά. 1963. Το κεντρικό χώλ και η κλίμακα ανόδου στον όροφο.

Το 1964 μελέτησα το "Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας" (Αρχιτεκτονική, Ιούλιος-Οκτώβριος 1968, Νο 69&70). Το κτήριο υπέστη σοβαρές ζημιές στο σεισμό του 1986 και, κακώς κατά τη γνώμη μου, κατεδαφίστηκε. Στη θέση του έχει κατασκευαστεί το νέο κτήριο του Εργατικού Κέντρου. Το κτήριο ήταν τετραώροφο. Στην οργάνωση των χώρων για το Κοινό, με βάση τις αρχές της Ψυχολογίας, είχε δοθεί μεγάλη προσοχή στην κάλυψη των αναγκών της "κοινωνίας" και των "συναθροίσεων".

Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας. 1964. ΒΑ όψη.

Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας. 1964. Κατόψεις και τομή.

Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας. 1964.  Πρόσοψη.

Εργατικό Κέντρο Καλαμάτας. 1964. ΝΔ γωνία.

Το 1964 μελέτησα την Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου ("Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική. Δύο Εκκλησίες και Ένα Μοναστήρι", Αρχιτεκτονική, Οκτώβριος 1966, Νο 58). Ο ναός, το Καθολικό της μονής, είχε ήδη κατασκευαστεί με σχέδια του Στίκα. Είχε κατασκευαστεί και ο αναλημματικός τοίχος που χώριζε το δρόμο από το υπερυψωμένο επίπεδο του περίβολου του ναού. Η πτέρυγα των κελιών κατασκευάστηκε στο ανατολικό μέρος της έκτασης. Είναι ένα τριώροφο κτήριο. Στο πρώτο επίπεδο-ισόγειο ως προς τον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο υπάρχουν οι χώροι παραμονής και εξυπηρέτησης των προσκυνητών, στο δεύτερο επίπεδο-ισόγειο ως προ την εσωτερική αυλή της μονής, υπάρχουν το Καθιστικό, η Λότζα, το Μαγειρείο, οι βοηθητικοί χώροι και τρία κελιά για τη φιλοξενία υψηλών προσκυνητών και τέλος στο τρίτο επίπεδο-τον όροφο υπάρχουν τα κελιά, η Τράπεζα, οι βοηθητικοί χώροι για τις μοναχές και ο ανοικτός προς την αυλή εξώστης-διάδρομος. Η μορφή της Πτέρυγας των Κελιών ήταν απόλυτα σύγχρονη. Ορθογώνιος κάναβος, σκελετός κατακόρυφων στύλων και οριζόντιων δοκών από εμφανές μπετόν, ανοίγματα χωρίς πρέκια, χρώμα γκρί στον σκελετό, λευκό στα επιχρίσματα, κουφώματα ξύλινα βαμμένα μπλε κ.λπ. Μορφή, που η απόλυτα συμμετρική γεωμετρία της σημάδευε το απέραντο γκρι του ελαιώνα που την περιέβαλε. Σήμερα η μορφή του κτηρίου έχει αλλοιωθεί τελείως από τις σημαντικές επεμβάσεις που έχουν γίνει και που είναι άσχετες με το πνεύμα και τη μορφή του αρχικού κτηρίου. Εύκολα θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για Αρχιτεκτονική διαστροφή.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. Δυτική όψη.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. Γενική διάταξη.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. Κατόψεις.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. Τομή.

Πτέρυγα των κελιών στη Μονή του Αγ. Ραφαήλ στη Θερμή της Λέσβου. 1964. ΝΑ γωνία.

Το 1965 μελέτησα το Καθολικό της Μονής της Αγ. Φωτεινής στην Ύδρα ("Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική. Δύο Εκκλησίες και Ένα Μοναστήρι", Αρχιτεκτονική, Οκτώβριος 1966, Νο 58). Το ναΐδριο αποτελεί το Καθολικό της μικρής Μονής. Το κτήριο εντάσσεται λειτουργικά και μορφολογικά στο περιβάλλον της Ύδρας, πλην όμως υπάρχουν ορισμένες μορφολογικές νύξεις, άλλοτε ήπιες και αόρατες με την πρώτη ματιά και άλλοτε πιο άμεσα αντιληπτές, που απορρέουν από τη σύγχρονη τεχνολογία και τα σύγχρονα υλικά. Οι εξωτερικές αρμολογημένες και ασβεστωμένες λιθοδομές, η κεκλιμένη κατά τη διαγώνιο πλάκα επικάλυψης και ο αιωρούμενος κυλινδρικός θόλος, ο τρόπος συλλογής των ομβρίων, τα ανοίγματα, ο φωτισμός κ.λπ. αποτελούν δομικά και αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα οποία φαίνεται μεν ότι ακολουθούν τα παραδοσιακά πρότυπα, αλλά στην ουσία οι μορφές τους προδίδουν την επεξεργασία τους σύμφωνα με τις αρχές της τεχνολογίας των καιρών.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα. 1965. ΝΔ όψη.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Κάτοψη και τομή.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Μεσημβρινή όψη.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Εσωτερικό.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965 Εσωτερικό.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Βορινή όψη.

Καθολικό Μονής Αγ. Φωτεινής, Ύδρα, 1965. Μεσημβρινή όψη.

Το 1966 μαζί με το Φατούρο μελετήσαμε το "Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας" (Αρχιτεκτονικά Θέματα,1969, Ν0 3 & 1976, Νο 10). Πρόκειται για ένα τυπικό Περιφερειακό Γενικό Νοσοκομείο. Αρχικά το νοσοκομείο σχεδιάστηκε να κατασκευαστεί στο Εργατοχώρι, ανάμεσα Βέροια και Νάουσα. Όταν όμως αποφασίστηκε η κατασκευή της Εγνατίας Οδού, τότε κρίθηκε σκόπιμο το κτήριο να κατασκευαστεί πάνω στο νέο αυτοκινητόδρομο για να εξυπηρετεί και τις περιοχές που συνδέονται με την Εγνατία Οδό. Η προσαρμογή της μελέτης στο νέο οικόπεδο έγινε από την Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Υγείας, χωρίς την δική μας συμμετοχή. Ειδικό στοιχείο της οργάνωσης των χώρων είναι η κατασκευή στην περιοχή των Εξωτερικών Ιατρείων ενός αιθρίου με στοές για την προστασία και την παραμονή των προσώπων που συνοδεύουν τους ασθενείς.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. ΝΑ όψη.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Μεσημβρινή όψη.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Πρόπλασμα.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Γενική διάταξη.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Κατόψεις ισογείου, 1ου ορόφου και 3ου, 4ου και 5ου ορόφου.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Πρόπλασμα.

Γενικό Νοσοκομείο Βέροιας, 1966. Η βορινή πλευρά.

Το 1966 πάλι μελέτησα μαζί με το Νικήτα Κλάψη τη Σχολή Μαθητείας του ΟΑΕΔ στο Στρατώνι της Χαλκιδικής. Η όλη οργάνωση των κτηριακών εγκαταστάσεων της σχολής βασίστηκε στις αρχές που είχαν εφαρμοστεί πριν τρία χρόνια στο Γυμνάσιο και Λύκειο Λαγκαδά. Το κτηριακό συγκρότημα κακόπαθε στην κατασκευή εξαιτίας κυρίως της άπειρης Τεχνικής Υπηρεσίας του εργοδότη. Αργότερα συμμετείχα ως Σύμβουλος στην Ομάδα Μελέτης που εκπόνησε τις μελέτες για δύο ακόμη Σχολές του ΟΑΕΔ, τη Σχολή Ναυτοπαίδων (σήμερα Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού Μακεδονίας) στη Νέα Μηχανιώνα και τη Σχολή Ναυτοπαίδων (σήμερα Ακαδημία Εμπορικού Ναυτικού Ηπείρου).

Το 1967 μελέτησα το Ναό του Αγ. Νεκταρίου στην Αίγινα. Ύστερα από ένα κλειστό διαγωνισμό μεταξύ τριών Αρχιτεκτονικών Γραφείων. Επιλέγει το δικό μου Γραφείο για την εκπόνηση της μελέτης του νέου μεγάλου ναού, στο τόπο που είναι το σπίτι και η Μονή στην οποία ασκήτευσε ο Αγ. Νεκτάριος.

Για να έχω μιαν άμεση εικόνα ενός ναού παρόμοιου μεγέθους και ενταγμένου σε ένα οικιστικό νησιωτικό σύνολο επισκέφτηκα την Κατοπυλιανή στην Πάρο. Είχα επισκεφτεί την Πάρο πριν από πολλά χρόνια. Τότε ο ναός ήταν σοβατισμένος και ασβεστωμένος, μια έξαρση του οικισμού της Παροικιάς, μια έξαρση της μορφής που έχουν όλες σχεδόν οι Χώρες των Κυκλάδων, μιας μορφής που λες ότι δημιουργήθηκε, όταν ένας τεράστιος κουβάς από πολτό ασβέστη έπεσε πάνω στην ηφαιστειογενή αιγαιοπελαγίτικη στεριά. Αυτόν τον ναό είχα καταγράψει στη μνήμη μου. Με μεγάλη μου έκπληξη όμως αντίκρισα ένα κτίσμα συντηρημένο και διατηρημένο με όλους τους κανόνες του restauro, πλην όμως ένα κτίσμα αποκομμένο από το οικιστικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον του νησιού, ίσως ένα "κτήριο-ύβρις" για τους ντόπιους και τη σύγχρονη ιστορία. Και ιδού το μεγάλο ερώτημα; Στην περίπτωση που έχουμε να κάνουμε με ένα ζων, εν ενεργεία μνημείο τι προέχει η ιστορική αξία του μνημείου ή η αξία του ως οικιστικού, κοινωνικού και πολισμικού τοπόσημου, ενός αγαθού όπως αυτό διαμορφώθηκε μέσα στα χρόνια;

Βέβαια εγώ διάλεξα το δεύτερο. Τα υπάρχοντα κτίσματα της Μονής και του σπιτιού του Αγ.Νεκεταρίου έχουν προκύψει από τη στερέωση και την αναστήλωση το 1904 των κτισμάτων παλαιότερου μοναστηριού. Τα κτίσματα είναι λιθόκτιστα, σοβατισμένα και ασβεστωμένα. Ως εκτούτου για την ορθή ένταξη του κτίσματος του νέου ναού στο υπάρχον περιβάλλον η μελέτη μου πρότεινε την κατασκευή κτίσματος σοβατισμένου εξωτερικά. Το οικόπεδο που είχε επιλεγεί βρίσκεται σε επαφή με τη μάντρα της περίφραξης ανατολικά της μονής και η είσοδος προς το νέο ναό θα γινόταν από την περιοχή της εισόδου στο χώρο, στη βορινή πλευρά του μοναστηριού. Αυτό ήταν πολύ σημαντικό γιατί οι προσκυνητές θα έπρεπε να πορευθούν μέσα από το προαύλιο της μονής για να φθάσουν στο ναό και έτσι στη διάρκεια αυτής της πορείας θα υφίσταντο μιαν ψυχική προετοιμασία, πράγμα που συμβάλλει στην αποκάλυψη των πνευματικών συντεταγμένων του χώρου. Το οικόπεδο δεν ήταν αρκετά μεγάλο και ο ναός δεν θα μπορούσε να έχει το απαιτούμενο μέγεθος για να στεγάσει το αναμενόμενο πλήθος των προσκυνητών. Είχε όμως ένα πλεονέκτημα. Η στάθμη του οικοπέδου και επομένως και του δαπέδου του ναού θα ήταν ήσαν πιο χαμηλά από τη στάθμη της αυλής της μονής και του σπιτιού του Αγίου Νεκταρίου. Τα δεδομένα αυτά οδήγησαν πρώτο στη μελέτη ενός μεσαίου μεγέθους ναού, ο όγκος του οποίου θα συνέβαλε στην επιταγή να μην αντιμάχεται και να μη συντρίβει το οικιστικό σύνολο της μονής και του σπιτιού του Αγίου Νεκταρίου και δεύτερο στη πρόβλεψη της κατασκευής στεγασμένων στοών στον περίβολο του ναού για την παραμονή των προσκυνητών εκείνων, που δεν θα χωρούσαν στο ναό. Άλλωστε με τη χρήση των μέσων της νέας τεχνολογίας είναι πλέον δυνατή η μέθεξη στα Λειτουργικά δρώμενα και των πιστών εκείνων, που δεν βρίσκονται μέσα στο ναό. Επιπλέον η κατασκευή ενός ναού σε μία κάπως πιο χαμηλή στάθμη δεν θα εμπόδιζε τη θέα των ανερχόμενων από το λιμάνι προσκυνητών και άλλων επισκεπτών του νησιού προς την Παλαιοχώρα, το νησιωτικό Μυστρά όπως αποκαλείται. 

Η μελέτη μου αυτή δεν εφαρμόστηκε. Ο μητροπολίτης και οι άλλοι παράγοντες ήθελαν ένα πολύ μεγαλύτερο ναό. Αναζητήθηκε ένα άλλο πιο μεγάλο οικόπεδο. Έτσι βρέθηκε ένα οικόπεδο και εκεί κατασκευάστηκε ο νέος ναός. Στην Αίγινα, οι άνθρωποι που σκέπτονται και βλέπουν πιο καθαρά, μιλάνε για ένα ναό-τούρτα! Από την άλλη και δεδομένου ότι Αγ. Νεκτάριος είναι ένα πανορθόδοξο προσκύνημα, ο μεγάλος ναός έφερε περισσότερους προσκυνητές και αυξήθηκε η ανάγκη για εγκαταστάσεις φιλοξενίας, με αποτέλεσμα οι ξενώνες που κατασκευάστηκαν εκεί να είναι πολυώροφοι. Τώρα οι όγκοι του υπερβολικά μεγάλου ναού και των ξενώνων καλύπτουν τη θέα και αντιμάχονται το ανακηρυγμένο μνημειακό σύνολο της Παλαιοχώρας.

Μονή Αγ. Νεκταρίου, 1967. Πρόπλασμα. Κάτω δεξιά ο νέος ναός.

Μονή Αγ. Νεκταρίου, 1967. Πρόπλασμα. Κάτω δεξιά ο νέος ναός.

Μονή Αγ. Νεκταρίου, 1967. Κάτοψη νέου ναού και περιβάλλοντος χώρου. Σκίτσο.

Μονή Αγ. Νεκταρίου, 1967. Πρόπλασμα. Κάτω δεξιά ο νέος ναός.

Κατοπυλιανή. Όταν ήταν μια πολεοδομική έξαρση της κοινωνικής δομής της Παροικιάς, ένα" οικείο και καθημερινό ένδυμα". φωτ: archaiologia,gr

Κατοπυλιανή. Όπως είναι σήμερα μετά την "αποκατάσταση". Απόμακρη, "επίσημο ένδυμα", ένα μνημείο για τους αρχαιολόγους. φωτ: newsbeast

Το 1967 μαζί με τον Νικήτα Κλάψη πήραμε μέρος στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για την "Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική & την Οδοντιατρική Κλινική ΑΠΘ" (Αρχιτεκτονική, Ιανουάριος 1969, Νο 73). Ούτε το οικόπεδο αλλά ούτε και η θέση μέσα στην πόλη της Θεσσαλονίκης ήσαν κατάλληλα για την δημιουργία ενός ψυχιατρικού νοσοκομείου. Αυτό έγινε αντιληπτό όταν τελειώσαμε την έρευνα και την ανάλυση της σχετικής με το θέμα βιβλιογραφίας. Ήταν μια περίοδος που οι ψυχίατροι και οι ψυχολόγοι αναθεωρούσαν τις παλαιότερες θεωρίες και πρότειναν νέες μεθόδους αντιμετώπισης των ψυχιατρικών ασθενών, που είχαν βασική επιδίωξη την επανένταξη των ψυχασθενών στο κοινωνικό περιβάλλον και όχι την απομόνωση τους από αυτό. Το Πρόγραμμα του Διαγωνισμού είχε συνταχθεί με βάση τις παλιές αντιλήψεις για τους ψυχασθενείς. Ήμασταν προβληματισμένοι αν θα έπρεπε να συνεχίσουμε τη μελέτη ή όχι. Είχαμε κάνει πολύ δουλειά, είχαμε διαβάσει και είχαμε επισκεφτεί ψυχιατρεία στο εξωτερικό. Έχοντας τη γνώση ότι το αρχιτεκτονικό περιβάλλον αποτελεί βασικό εργαλείο της ψυχιατρικής τελικά αποφασίσαμε να συνεχίσουμε τη μελέτη τονίζοντας και αναλύοντας στην Επιτροπή Κρίσεως τα νέα δεδομένα και τις νέες τάσεις για τα ψυχιατρεία. Ήταν και αυτό μια προσφορά. Στη μελέτη μας αυτή απενεμήθη ο Α' Έπαινος. Το πρώτο βραβείο απονεμήθηκε σε μια μελέτη, που αντιμετώπισε τα θέματα μένα συντηρητικό και παρωχημένο τρόπο.

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική & Οδοντιατρική Κλινική ΑΠΘ, 1967. Πρόπλασμα. Φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική & Οδοντιατρική Κλινική ΑΠΘ, 1967.. Πρόπλασμα. φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Κάτοψη ισογείου φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Κάτοψη 1ου ορόφου. φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Η οργάνωση των κατόψεων των ορόφων. φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Η οργάνωση της τομής. φωτ: Β. Γιαννάκης

Ψυχιατρική και Νευρολογική Κλινική, 1967. Η κυψέλη-οργάνωση των ορόφων. φωτ: Β. Γιαννάκης

Οδοντιατρική Κλινική, 1967. Κάτοψη ισογείου. φωτ: Β. Γιαννάκης

Το 1967 μελέτησα τα Καταλύματα Προσωπικού του Μεθοριακού Σταθμού στους Κήπους Έβρου. Πρόκειται για τα καταλύματα των αστυνομικών και τα καταλύματα των τελωνειακών. Η μελέτη προέβλεπε την κατασκευή δύο ξεχωριστών μικρών συγκτοτημάτων (clusters) από ισόγειες Κατοικίες-Μονάδες του ενός δωματίου με λουτρό, ένα σύγκρότημα για τους αστυνομικούς και ένα για τους τελωνειακούς, που είχαν οργανωθεί γύρω από ένα κεντρικό μεγάλο κοινόχρηστο χώρο, το Καθιστικό-Τραπεζαρία και το Μαγειρείο με τους σχετικούς βοηθητικούς χώρους. Ο κεντρικός χώρος και το Μαγειρείο με τους βοηθητικούς χώρους έχουν κοινή ενιαία στέγαση, μία τετράπλευρη πυραμίδα από μπετόν με έκκεντρα τοποθετημένη την κορυφή της. Τα συγκροτήματα των κατοικιών-μονάδων έχουν το καθένα μιαν ενιαία πολυεπίπεδη ασύμμετρα πτυχωτή πλάκα κάλυψης, όπου η πλάκα κάθε κατοικίας-μονάδας έχει τη δική της έντονη και διαφορετική κλίση κατά τη διαγώνιο. Το σημείο της χαμηλότερης στάθμης της διαγωνίου είναι σε κάθε κατοικία-μονάδα είναι και το σημείο απορροής των ομβρίων. Οι περιμετρικοί τοίχοι των κατοικιών-μονάδων είναι από λιθοδομή εμφανή. Τα ύψη των κατοικιών διαφέρουν μεταξύ τους. Τα ανοίγματα των κατοικιών φτάνουν μέχρι την οροφή. Οι κατοικίες-μονάδες διατάσσονται σε εσοχή ή εξοχή η μια ως προς την άλλη δημιουργώντας μια ποικιλία που εκφράζει την ιδιαιτερότητα της κάθε κατοικίας-μονάδας, δηλ. την αντιμετώπιση του κάθε ένοικου σαν μια ξεχωριστή οντότητα και όχι σαν μονάδα μιας αγέλης. Η ιδιαιτερότητα αυτή εκφράζεται και με την ασύμμετρη πτυχωτή πλάκα στέγασης των κατοικιών-μονάδων. Επιπλέον η κάθε μονάδα-κατοικία διαθέτει τη δική της αυλή και το δικό της κήπο που ορίζονται από λιθοδομημένο μαντρότοιχο. Έχει δημιουργηθεί δηλαδή η γνωστή διαδοχή των χώρων: Κατοικία- κλειστός απόλυτα ιδιωτικός χώρος/ Αυλή, πέρασμα- ημιϊδιωτικός χώρος / Περιβάλλον- κοινόχρηστος δημόσιος χώρος. Αντίθετα ο κοινόχρηστος κεντρικός χώρος έχει μεγάλο ύψος και προβάλλεται πάνω από τις πτυχωτές πλάκες στέγασης των κατοικιών-μονάδων. Το κεντρικό κτήριο συνδέεται με τα συγκροτήματα των αστυνομικών και των τελωνιακών με ανοικτούς διαδρόμους-στοές. Έτσι η μορφή του όλου συγκροτήματος των καταλυμάτων έχει ως εξής. Στο κέντρο δεσπόζει το κτήριο του καθημερινού με το Μαγειρείο και τους βοηθητικούς χώρους, που στεγάζεται με την τετράπλευρη έκκεντρη πυραμίδα, που φαίνεται να αιωρείται, ενώ από τη μία και την άλλη μεριά του αναπτύσσονται τα δύο μικρά συμπλέγματα των κατοικιών-μονάδων, όπου η πολυπλοκότητα της μορφής των ασύμμετρα πτυχωτών πλακών επικάλυψης αντιτίθενται αρμονικά με την προεξέχουσα πυραμίδα, τονίζοντας έτσι την ανεξαρτησία της λειτουργίας τους. Δυστυχώς αυτό το πολύ σημαντικό για μένα έργο δεν κατοικήθηκε ποτέ. Ήταν λάθος ο προγραμματισμός αυτού του έργου.

Καταλύματα Προσωπικού ΜΣ Έβρου, 1967. Μακέτα εργασίας. φωτ: Β.Γιαννάκης

Καταλύματα Προσωπικού ΜΣ Έβρου, 1967. Μακέτα εργασίας. φωτ: Β.Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου, 1967. Στάδιο κατασκευής φωτ: Β. Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου, 1967. Στάδιο κατασκευής φωτ: Β. Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου, 1967. Κατοικίες φωτ: Β. Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου, 1967. Κατοικίες φωτ: Β. Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου 1967. Το κεντρικό Κτήριο. φωτ: Β.Γιαννάκης

Μεθοριακός Σταθμός Έβρου 1967. Κεντρικό Κτήριο. Η οροφή του Καθιστικού-Τραπεζαρίας,               φωτ: Β. Γιαννάκης

Το 1968 μελέτησα τη Διαμόρφωση του Περιβάλλοντος Χώρου στο "Σπήλαιο Κουτούκι" στην Παιανία Αττικής (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1976, Νο 10), του σημαντικότερου ίσως έργου μου. Το πρόγραμμα του έργου προέβλεπε τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου της εισόδου στο σπήλαιο Κουτούκι καθώς και την κατασκευή αναψυκτηρίου, εκδοτήριου εισιτηρίων, μικρής κατοικίας για το φύλακα, W.C. κ.λπ. Εμπρός από την είσοδο στο σπήλαιο έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη πλατεία συγκέντρωσης των επισκεπτών. Η κίνηση και το πάρκινγκ των πούλμαν και των ΙΧ αυτοκινήτων γίνεται σε άλλο επίπεδο από την κίνηση των πεζών (πλατεία). Μορφολογικά το υλικό που κυριαρχεί είναι το εμφανές μπετόν. Η μεγάλη κλίση του φυσικού εδάφους επέβαλε την εκτέλεση εκτεταμένων εκσκαφών σε βραχώδες έδαφος και την κατασκευή ογκωδών τοίχων αντιστήριξης. Έτσι ο κατάντι τοίχος αντιστήριξης έχει πάρει μορφή τείχους καστροπολιτείας. Η προσπέλαση -κάθοδος από το επίπεδο κυκλοφορίας των τροχοφόρων προς την πλατεία πραγματοποιείται με μία ικανού πλάτους ράμπα και με μια κλίμακα.

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Η πλατεία εισόδου φωτ: Β. Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Η πλατεία με το στηθαίο στην αρχική του μορφή. φωτ: Β. Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Όψη από ψηλά. Διακρίνεται ο διαχωρισμός της κίνησης πεζών και τροχοφόρων φωτ: Β. Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Όψη από ψηλά. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Γενική όψη. φωτ: Β. Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Γενική κάτοψη. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Κάτοψη πλατείας. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Εγκάρσια τομή στην πλατεία. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Ο αναλημματικός τοίχος. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Λεπτομέρεια. φωτ: Β.Γιαννάκης

Σπήλαιο Κουτούκι, 1968. Γενική όψη.. φωτ: Β.Γιαννάκη

Το 1969 μελετήσαμε μαζί με τον Φατούρο το "Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών και φερμουάρ στη Θεσσαλονίκη" (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1976, Νο 10). Πρόκειται για εργοστάσιο παραγωγής προϊόντων "στενής υφαντουργίας". Το εργοστάσιο βρίσκεται στην περιοχή της Θέρμης, 14 χλμ. από τη Θεσσαλονίκη. Σήμερα έχει αλλάξει χέρια, λειτουργεί με άλλη επωνυμία και παράγει άλλα προϊόντα. Το κτηριακό συγκρότημα έχει τρία τμήματα. Το Κεντρικό Κτήριο, το Κτήριο Διοίκησης και τα κτήρια των Αποθηκών και των Βοηθητικών Χρήσεων. Όλα τα κτήρια του συγκροτήματος έχουν σκελετό από εμφανές μπετόν αρμέ και τοίχους πληρώσεως από εμφανείς πλίνθους.

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Νότια όψη. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Κτήριο Διοίκησης. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Οργανόγραμμα. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Γενική διάταξη κτηρίων. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Κάτοψη ισογείου. . φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Κάτοψη 1ου ορόφου.. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών. Θεσσαλονίκη, 1969. Αίθουσα μηχανών. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Εργοστάσιο ελαστικών ταινιών, 1969. Θεσσαλονίκη. φωτ: Δ. Καλαποδάς

Το 1970 μελέτησα το "Κάμπινγκ Ολύμπου" (Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1975, Νο 9). Στις εκβολές του χείμαρρου Ζιλιάνα στην Κάτω Στοτίνα Πιερίας υπάρχει ένα δάσος 80 στρέμματα από αιωνόβια πλατάνια. Μέσα στ'αυτόν τον πλατανιά μου ανέθεσε ο ΕΟΤ να μελετήσω ένα Κάμπινγκ. Εγώ μόλις είδα τα αιωνόβια πλατάνια αντέδρασα και εισηγήθηκα να διατηρήσουμε ως πόλο έλξης τον πλατανιά και να τον εντάξουμε σε μιαν όμορη έκταση την οποία θα απαλλοτριώναμε για την κατασκευή του Κάμπινγκ. Έτσι και έγινε. Απαλλοτριώθηκε μια έκταση 400 στρέμματα που ενοποιήθηκε με τον πλατανιά και εκεί κατασκευάστηκε το Κάμπινγκ Ολύμπου του ΕΟΤ. Το κάμπινγκ έχει σχεδιαστεί για δυναμικότητα 1200 άτομα, αν και η έκταση του γηπέδου θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες για ένα κάμπινγκ 2500 άτομα. Όμως πρόθεση του μελετητή ήταν να υπάρχουν μεγάλοι ελεύθεροι χώροι έτσι, ώστε οι φιλοξενούμενοι να έχουν την αίσθηση ότι βρίσκονται ελεύθεροι μέσα στο φυσικό περιβάλλον, το οποίο είναι οργανωμένο με μεγάλη διακριτικότητα. Αποτελείται από τρείς διακριτές περιοχές, την περιοχή του Κοινωνικού Κέντρου-Πλατείας (εστιατόριο, μπαρ, κουζίνα, καταστήματα και εκτεταμένοι σκεπαστοί και μη ελεύθεροι χώροι διημέρευσης), την περιοχή των Θέσεων Κάμπινγκ και το συγκρότημα με τις Καλύβες (απλής μορφής bungalows), που για πρώτη φορά κατασκευάζονταν σε κάμπινγκ. Πρόθεσή μου ήταν για την καλύτερη ένταξη των κατασκευών στο φυσικό περιβάλλον να χρησιμοποιηθούν φέροντα στοιχεία από ελαφρά υλικά. Αυτό όμως κρίθηκε ασύμφορο γιατί το έργο ήταν πάνω στη θάλασσα και τα στοιχεία αυτά θα υφίσταντο γρήγορα τη φθορά από την αλμύρα της θάλασσας. Καταλήξαμε να χρησιμοποιήσουμε μπετόν αρμέ. Άλλωστε τα κτήρια θα ήσαν μονώροφα και οι απαιτούμενες διατομές μικρές. Το δομικό στοιχείο οργάνωσης του χώρου που επιλέχτηκε είναι ένα τετράγωνο 4,40χ4,40 μ., τέσσερα υποστυλώματα, περιμετρικά δοκάρια και κάλυψη μια χθαμαλή τετράπλευρη πυραμίδα. Με βάση το στοιχείο αυτό αναπτύχθηκαν όλα τα κτήρια του κάμπινγκ, το Κέντρο-Πλατεία, οι Καλύβες και τα βοηθητικά κτίσματα, που στην πλοκή και στην ανάναπτυξή τους στο χώρο δείχνουν τελειωμένα-ατελείωτα. Οι θέσεις κάμπινγκ έχουν πάρει τη μορφή ενός κυκλικού μαντριού με διάμετρο 12,00μ. Περιμετρικά του μαντριού έχουν φυτευτεί υψηλοί θάμνοι για να δημιουργείται η αναγκαία οπτική απομόνωση. Ένα τμήμα του κύκλου έχει διαστρωθεί με μπετόν για τη θέση του τροχόσπιτου και το υπόλοιπο τμήμα έχει φυτευτεί με γκαζόν για τη θέση της σκηνής. Ο πλατανιάς παρέμεινε τόπος περιπάτου και αναψυχής. Από τότε η κατασκευή καλυβών μπήκε στις προδιαγραφές του ΕΟΤ για τα ιδιωτικά κάμπινγκ. Λέγεται ότι το Κάμπινγκ Ολύμπου στην εποχή του ήταν μέσα στα πρώτα καλύτερα κάμπινγκ της Ευρώπης.

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Η είσοδος. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Γενική διάταξη. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Κάτοψη Πλατείας- Κοινωνικού Κέντρου. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Πλατεία-Κοινωνικό Κέντρο . φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Όψη των bungalows. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Κοινωνικό Κέντρο-Εστιατόριο. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Κάτοψη θέσεων κάμπινγκ. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Γενική κάτοψη bungalows. φωτ: Β. Γιαννάκης

Κάμπινγκ Ολύμπου, 1970. Tα bungalows. φωτ: Β. Γιαννάκης

Μονάδα βοηθητικών χώρων θέσεων camping , 1970. φωτ: Β. Γιαννάκης.

Για το σύνολο του κειμένου πατείστε εδώ

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση