ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ ΑΠΟ ΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΝΟ 19 

DORA MAAR 

στην TATE MODERN 

Μια αισθησιακή φωτογράφος 

μούσα του Picasso 

καταγραφέας της Guernica 

Dora Maar, Untitled (Portrait in Profile) 1936, detail 

Εδώ και χρόνια ήθελα να γνωρίσω την δουλειά αυτής της τολμηρής φωτογράφου και εικαστικού, της γοητευτικής αυτής και αισθησιακής γυναίκας που λάτρεψε το γυμνό και τον Πικάσο, στράφηκε προς τους σουρεαλιστές και τα αριστερά κινήματα της εποχής της και άφησε ένα σημαντικό έργο, που μέρος του εκτίθεται μέχρι τις 15 Μαρτίου 2020 στην Tate Modern του Λονδίνου, όπου έσπευσα να την επισκεφτώ. 

Dora Maar, Untitled (Portrait in Profile,) 1936 

Γεννημένη στην Αργεντινή το 1907 με το όνομα Henriette Theodora Markovitch από μητέρα που είχε μπουτίκ μόδας και πατέρα αρχιτέκτονα, βρέθηκε για σπουδές στο Παρίσι και το 1932 ανακοινώνει την έναρξη του πρώτου της στούντιο και την αλλαγή του ονόματός της σε Dora Maar. Συνεργάστηκε αρχικά με τους φωτογράφους Brassaï και την Harry Ossip Meerson και αργότερα με τον σκηνοθέτη Pierre Kéfer, με θεματολογία το γυμνό, τη μόδα και τη διαφήμιση, όλοι δικτυωμένοι με μια glamorous πελατεία. 

Μια περίοδο με πειραματισμούς και καινοτομίες, κολάζ και τολμηρές δημοσιεύσεις σε περιοδικά. 

Dora Maar, “Assia nue” (1934)

Dora Maar, Untitled (“Assia) (1934)

L΄Art vivant no. 189, The Art of Image! Dora Markovitch, Jacques Guenne, 1934 

Untitled (Fashion photograph) 1935 

Dora Maar, Assia nue sur le dos, 1935 

Dora Maar, Untitled [unknown female model wearing a négligé], ca. 1934, 

9 x 12 cm, © Centre Pompidou, 

Έξω όμως από το στούντιο, σε μια εποχή που η Ευρώπη βρισκόταν στη χειρότερη οικονομική ύφεση, η Dora Maar ευαισθητοποιείται και ξεκινά να καταγράφει τις δύσκολες συνθήκες που επικρατούσαν, ταξιδεύοντας στην Ισπανία, το Λονδίνο και στα περίχωρα του Παρισιού. 

Dora Maar, Untitled (Marchel Duhamel, Gaston Gaudin, Max Morice, Maurice Baquet and Louis Chevance). Inspired by :"The Card Players” by Paul Cezanne, 1934 

Dora Maar, Untitled, (Ορχήστρα τυφλών μουσικών στην Βαρκελώνη), 1933 

Dora Maar, Untitled, (Woman with three children in front of Somorrostro barracks), 1933 

Dora Maar, Untitled, (Disabled war veteran begging beside miniature tin boat, London), 1933 

Οι πολιτικές της πεποιθήσεις την οδηγούν να υπογράψει το μανιφέστο που ξεκίνησε ο σουρεαλιστής ποιητής André Breton (1896-1966) και ο σεναριογράφος Louis Chavance (1907-1979), με αφορμή τις ταραχές από την ακροδεξιά. Συμμετείχε επίσης στο αντιφασιστικό κίνημα Contre-Attaque με τον φιλόσοφο και  κοινωνικό κριτικό Georges Bataille (1897-1962) και δημιούργησε σχέσεις με τους σουρεαλιστές καταγράφοντας φωτογραφικά δραματικές εικόνες της πόλης του Παρισιού. 

Dora Maar, Mirabeau Bridge, 1935 

Man Ray, Dora Maar, 1936 

To 1930 o Man Ray αρνήθηκε την προσφορά της Dora Maar να συνεργαστούν στο στούντιό του. Αργότερα η γνωριμία τους οδηγήθηκε σε μια φιλία μέσα από την σχέση της με τον Picasso. 

Dora Maar, Untitled (Hand-shell). 1934 

Το χειμώνα του 1935-6, η Maar ενώ βρισκόταν στο αποκορύφωμα  της καριέρας της, γνώρισε στο καφενείο Les Deux Magots στο Παρίσι τον Πάμπλο Πικάσο και έζησε μαζί του μια ταραχώδη σχέση. 

Pablo Picasso and Dora Maar in Antibes in 1937. Photograph by Man Ray

Ως καλλιτέχνες δουλεύουν συχνά μαζί, οδηγώντας το ένας το άλλο σε νέες δημιουργικές αναζητήσεις. Η Maar μαθαίνει στον Picasso τη σύνθετη τεχνική του cliché verre και ο Πικάσο με τη σειρά την ενθαρρύνει να επιστρέψει στη ζωγραφική. 

 Pablo Picasso, Portrait of Dora Maar, in profile 1st state, 1936-7 

Pablo Picasso, Portrait of Dora Maar, 1937 

Dora Maar, Portrait of a Woman, 1939 

Dora Maar, The Conversation, 1937 

Γίνεται η μούσα του και το μοντέλο του, μέσα από μία έντονη ταραχώδη σχέση πάθους που αποτυπώνεται στα έργα του Picasso. Κάποια από αυτά παρουσιάζονται στην έκθεση που τρέχει ταυτόχρονα στην Royal Academy και δημοσιευτήκαν σε πρόσφατη ανάρτηση. 

Dora and the Minotaur, Mougins, 5 September 1936, DETAIL 

Seated Woman (Dora), 1938 

Από τις 11 Μαΐου έως τις 4 Ιουνίου 1937 η Maar καταγραφεί φωτογραφικά την εξέλιξη της πραγματοποίησης του έργου του Picasso, Guernica. Του μνημειακού αυτού έργου που αποτυπώνει μια από τις χειρότερες αγριότητες του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, τον αεροπορικό βομβαρδισμό της Βασκικής πόλης στις 26 Απριλίου 1937. Μέχρι τότε ο Picasso δεν είχε εκδηλωθεί πολιτικά και κοντά στην Maar όλα άλλαξαν. 

Dora Maar,Untitled (Pablo Picasso on a stool front of :Guernica” in the workshop at Grandw Augustins, Paris, 1937 

Δείτε στην συνέχεια διαδοχικές φωτογραφίες της Maar κατά την εξέλιξη του έργου, που προβάλλονται στην έκθεση. Έχει ενδιαφέρον πώς μεταλλάσσεται το έργο στην πορεία μέχρι την τελική ολοκλήρωση:

 Dora Maar, φωτογραφίες της Guernica σε εξέλιξη, 1937

Το 1945, όταν ο Picasso την αντικατέστησε με την Françoise Gilot, η Maar έπεσε σε βαθιά κατάθλιψη, για την οποία υποβλήθηκε σε θεραπεία με ηλεκτροσόκ και για ένα διάστημα ήταν ασθενής του ψυχαναλυτή Jacques Lacan.

Η Dora Maar μετακομίζει σε νέο στούντιο και ζωγραφίζει τοπία και νεκρές φύσεις έργα που υποδηλώνουν μια βαθιά ηρεμία.

Dora Maar, La Grande Range, 1958

Μετά από σειρά δύσκολων προσωπικών καταστάσεων και ξαφνικών θανάτων δικών της προσώπων, η Maar προχωρεί σε μια σειρά πειραματισμών που στήριξαν την εικαστική της πορεία με διάφορους τρόπους για τις επόμενες δεκαετίες.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον είχαν τα έργα της που αποκαλύφθηκαν μετά τον θάνατό της το 1997. Σαράντα οκτώ αρνητικά και εννέα εκτυπώσεις επαφής (contact prints), που φυλάσσονται τώρα στη συλλογή του Centre Pompidou στο Παρίσι, αποτελούν μια καθυστερημένη επιστροφή στην φωτογραφία και αποδεικνύουν ότι η Μaar μέχρι το τέλος δεν έχασε την δημιουργική της παρόρμηση να πειραματίζεται. Τρία από αυτά τα έργα, που προβάλλονται στην έκθεση στην τελευταία από τις εννέα αίθουσες, παρατίθενται στην συνέχεια:

Αναμφισβήτητα, η Dora Maar ήταν μια γυναίκα με μεγάλο θάρρος και τόλμη για την εποχή της, που μετά την παράφορη σχέση της με το Picasso όταν αυτός την εγκατέλειψε, έχασε τον βηματισμό της.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση

ΜΝΗΜΗ ΕΛΕΝΗΣ ΜΠΑΣΤΕΑ

& 

EΝΑ ΤΕΤΡΑΗΜΕΡΟ ΣΕ ΑΘΗΝΑΪΚΕΣ ΑΙΘΟΥΣΕΣ 

Παρουσίαση βιβλίου Dalibor Vesely / 

Εσπερίδα για τα 40 χρόνια Iδρύματος Μιχελή / 

Συνέδριο στην μνήμη Άγγελου Δεληβορριά 

Του Δημήτρη Φιλιππίδη 

Επιστρέφοντας στην Αθήνα έχω την χαρά να δημοσιεύσω σήμερα μια σειρά κειμένων και σχολίων του Δημήτρη Φιλιππίδη, μόνιμου πια συνεργάτη αυτού του ιστότοπου, σχετικά με όσα ενδιαφέροντα συνέβησαν στο διάστημα αυτό, καλύπτοντας επάξια το κενό λόγω της πολυήμερης απουσίας μου. 

Ξεχωρίζω το ευαίσθητο κείμενο του αποχαιρετισμού της χαρισματικής συναδέλφου Ελένης Μπαστέα, φίλης του Δημήτρη όπως άλλωστε φαίνεται στις έξη φωτογραφίες από μία διάλεξη της στο Πανεπιστήμιο του Νέου Μεξικού που κατέγραψα από σχετικό βίντεο. Ενδιαφέροντα και επί της ουσίας είναι και οι αναφορές σε τρεις εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν πρόσφατα στην Αθήνα όπου επισημαίνονται και ηχηρές απουσίες.

A.

Μνήμη Ελένης Μπαστέα 

Ελένη Μπαστέα, φωτογραφία Δημήτρη Φιλιππίδη 

Ένα μήνα πριν έφυγε από τη ζωή η αγαπητή φίλη Ελένη Μπαστέα. Στα 17 της χρόνια βρέθηκε στην Αμερική όπου σπούδασε αρχιτεκτονική, ειδικεύτηκε σε ιστορία αρχιτεκτονικής, έκανε οικογένεια και εργάστηκε σε πανεπιστήμια. Δίδαξε, οργάνωσε εκδηλώσεις, έγραψε άρθρα και βιβλία, ταξίδεψε. Δεν έπαψε ποτέ να μαθαίνει: δημοσίευσε ποιήματα και διηγήματα, ονειρευόταν να συνδυάσει έρευνα με λογοτεχνία. Στο διαδίκτυο μπορεί κανείς να βρει επίσημες λεπτομέρειες της δράσης της, όμως εγώ προτιμώ να παραθέσω όσα δεν ανήκουν εκεί. 

Στιγμιότυπα από την διάλεξη της Ελένης Μπαστέα (Ph.d. School of Architecture & Planning) με τίτλο : “The Power of Place, Globalization and Local Identities, Geographies of Loss” στο International Studies Institute at the University of New Mexico, την Δευτέρα 31 Οκτωβρίου 2016.

Κάντε ΚΛΙΚ εδώ.

Να πω για τη μεγάλη δίψα της να πειραματιστεί με διάφορους τρόπους έκφρασης, να μπορέσει να μιλήσει πειστικά για την προσφυγιά της γενέθλιάς της Θεσσαλονίκης, χρησιμοποιώντας ντοκουμέντα, αναμνήσεις, προφορικές διηγήσεις, χωρίς να διστάζει να δώσει έντονα προσωπικό χαρακτήρα, εξομολογητικό, σε όσα περιέγραφε. Πώς να ξεχάσω τη διήγησή της για τα φλιτζανάκια που τακτοποίησε μια θεία της στο ράφι, για να τα βρει όταν θα γύριζε, πριν εγκαταλείψει το μικρασιατικό σπίτι της, για πάντα. 

Να πω για την αμίμητη τέχνη της να βάζει ολόκληρο τον εαυτό της σε ό,τι έκανε. 

Σκέφτομαι τις ελάχιστα τυπικές ευχαριστίες της προλογίζοντας το μεταφρασμένο στα ελληνικά βιβλίο της Νεοκλασική πολεοδομία και ελληνική εθνική συνείδηση του 2008. Εκεί όπου ευχαρίστησε, με τόση ειλικρίνεια, όλους τους δασκάλους της, από το Δημοτικό ως το πανεπιστήμιο του Berkeley, που την οδήγησαν σε ό,τι λάτρεψε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο – στο γράψιμο. Και την ίδια στιγμή, να θυμάται το σπίτι της θείας της Ευθυμίας, με τη γαρδένια στον κήπο και τις μπάμιες στο τραπέζι. 

Να πω για την ετήσια επίσκεψή της στην πατρίδα, με το πυκνό δίκτυο συναντήσεων και ατέλειωτων συζητήσεων με φίλους και γνωστούς. Όσες φορές βρεθήκαμε, είχαμε πάντα τόσα πολλά να πούμε, για όσα είχαν προηγηθεί και όσα θα ακολουθούσαν στο μέλλον, που η ξέφρενη κουβέντα δεν τέλειωνε ποτέ. Συνεχιζόταν μετά νοερά, από απόσταση, με γενναία τροφοδότηση εκ μέρους της: κάθε Γενάρη θα έφτανε ταχυδρομικά το χειροποίητο «ημερολόγιό» τους, κοινό έργο της με τον άντρα της, τον Μαρκ, συνοδευόμενο από τρισέλιδο γράμμα επίσης στο χέρι, με νέα, ευχές και όνειρα. 

Ελένη Μπαστέα, Χειροποίητα Ημερολόγια 

Το γράμμα του 2018 τέλειωνε έτσι: «Κι εγώ εύχομαι φέτος ν’ αφιερωθώ περισσότερο στο γράψιμο, να συνεχίσω τα γαλλικά και να ξανακάνω κεραμική. Με το καλό! Κι αν θέλετε να μάθετε ακόμα περισσότερα, ελάτε κι από κοντά!» 

Αυτή ήταν η Ελένη.

B.

ΕΝΑ ΤΕΤΡΑΗΜΕΡΟ ΣΕ ΑΘΗΝΑΪΚΕΣ ΑΙΘΟΥΣΕΣ

B.1

Παρουσίαση του βιβλίου του Dalibor Vesely

Η Τετάρτη 5 Φεβρουαρίου ξεκίνησε με την είδηση θανάτου του τόσο αγαπητού εικαστικού Δημοσθένη Κοκκινίδη, όμως το απόγευμα είχε μια ευχάριστη εξέλιξη, καθώς βρεθήκαμε στο βιβλιοπωλείο του Ιανού για την παρουσίαση του βιβλίου του Dalibor Vesely, Η αρχιτεκτονική στην εποχή της διχασμένης αναπαράστασης. Το ερώτημα της δημιουργικότητας στη σκιά της παραγωγής (Παπαζήσης) με τρεις ομιλητές: τους άλλοτε μαθητές του, Γιάννη Ζαχαριάδη και Θανάση Σπανομαρίδη, και τον επιμελητή-σχολιαστή της ελληνικής έκδοσης, Βασίλη Γκανιάτσα. 

Στέλιος Γιαμαρέλος 

Αν και ανεξήγητα απουσίαζε ο μεταφραστής του ογκώδους αυτού βιβλίου, ο ηρωικός Στέλιος Γιαμαρέλος, που σίγουρα θα είχε πολλά να πει για τις περιπέτειες που πέρασε παλεύοντας με ένα δυσνόητο, στρυφνό βιβλίο, ευχαριστηθήκαμε τουλάχιστον όσους πήραν σε συνέχεια τον λόγο, δίνοντας τρία αξέχαστα ρεσιτάλ. Σπάνια πια απολαμβάνει κανείς σήμερα παρουσιάσεις με όλα τους τα συστατικά παρόντα: θεατρικότητα, πάθος, περιεχόμενο, πρωτοτυπία και άφθονο χιούμορ. Εδώ υπήρχαν όλα, συντονισμένα στην ιδιοσυγκρασία του κάθε ομιλητή. Γι’ αυτό, και τόσο διαφορετικά μεταξύ τους. 

Γιάννης Ζαχαριάδης

Θανάσης Σπανομαρίδης

Οι δύο μαθητές του Dalibor διηγήθηκαν πώς συνέπεσαν οι τροχιές τους με τον δάσκαλό τους στη θρυλική σχολή ΑΑ του Λονδίνου, ποιες σχέσεις και αποστάσεις απέκτησαν με το βιβλίο του και αναπόλησαν, όπως θα το περίμενε κανείς, τις ανέμελες τότε φοιτητικές παρέες. Όχι από σύμπτωση, κι οι δυο τους συνέστησαν στο ακροατήριο να μην διαβάσουν το βιβλίο, όπως άλλωστε δεν είχαν κάνει ούτε κι οι ίδιοι. 

Βασίλης Γκανιάτσας 

Ο τρίτος αναγκαστικά έπρεπε να πάρει πιο σοβαρά τον ρόλο του, αλλά κι εκείνος κατάφερε να ανεβάσει τη θερμοκρασία του παταριού όπου καθόμασταν με συνεχείς εκρήξεις και κατεδαφιστικές χειρονομίες, παίζοντας ένα παιχνίδι ανάμεσα σε τι φαίνεται και τι κρύβεται πίσω από την τωρινή «διχασμένη αναπαράσταση» σε αυτό το έργο ζωής του Dalibor. Είχαμε ευτυχήσει.

B.2

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΣΠΕΡΙΔΑ 

ΓΙΑ ΤΑ 40 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ Π. ΚΑΙ Ε. ΜΙΧΕΛΗ 

θέμα: «Αισθητική. Αρχιτεκτονική, αρχαιολογία, αρχιτεκτονική τοπίου»

Την Πέμπτη 6 Φεβρουαρίου βρεθήκαμε στον πολυχώρο του Μεγάρου Μουσικής για να παραστούμε σε επιβλητική «επιστημονική εσπερίδα» στα αγγλικά με οχτώ ομιλητές για τον εορτασμό των 40 χρόνων του Ιδρύματος Π. και Ε. Μιχελή, με θέμα: «Αισθητική. Αρχιτεκτονική, αρχαιολογία, αρχιτεκτονική τοπίου». Δεν έπεφτε καρφίτσα. 

Εξώφυλλο και οπισθόφυλλο του καταλόγου 

Η επισημότητα του χώρου, η παρουσία της Υπουργού Παιδείας, το τόσο φιλόδοξο και χαοτικό θέμα και η κυριαρχία ξένων ομιλητών υποσχόταν μια ακόμα ασυνήθιστη βραδιά. Δυστυχώς αυτό δεν επαληθεύτηκε. Μας έμειναν τουλάχιστον δύο δώρα: ένας ωραιότατα τυπωμένος κατάλογος, με την πρόσοψη της πολυκατοικίας Μιχελή (και έδρα του Ιδρύματος) για εξώφυλλο, κι ένας σελιδοδείκτης, με έργο της Ε. Μιχελή, με το κάπως αινιγματικό σύνθημα «Mind its future».

B.3

ΣΥΝΕΔΡΙΟ 

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΑ 

ΣΤΗΝ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΔΕΛΗΒΟΡΡΙΑ

Άγγελος Δεληβορριάς

Στις 7 και 8 Φεβρουαρίου οργανωνόταν από την Αρχαιολογική Εταιρεία και την Ακαδημία Αθηνών διήμερο συνέδριο με τίτλο «Αρχαιολογία και Μουσεία. Η ενότητα της μνημειακής παράδοσης», αφιερωμένο στη μνήμη του Άγγελου Δεληβορριά, με 21 ομιλίες που μοιράστηκαν σε χώρους των δύο αυτών φορέων. Με μεγάλη έκπληξη διαπιστώσαμε την απουσία εκπροσώπων του Μουσείου Μπενάκη από το συνέδριο. 

Χωρισμένο σε έξι συνεδρίες με τέσσερα αντίστοιχα θέματα (όψεις και σκέψεις του Α. Δεληβορριά, κλασική αρχαιολογία, διαχείριση αρχαιολογικών χώρων, μουσεία/μουσειολογία), το συνέδριο αυτό συγκέντρωσε πολλούς σημαντικούς εκπρόσωπους της κλασικής αρχαιολογίας, τομέα όπου ανήκε και ο Δεληβορριάς, καλύπτοντας όμως και την περιοχή των μουσείων στο τέλος, τον άλλο, εξίσου σημαντικό τομέα όπου είχε εκείνος δραστηριοποιηθεί. 

Στη διάρκεια του διημέρου, όπως ήταν φυσικό, γίνονταν συχνές αναφορές, άμεσα και έμμεσα, στην προσωπικότητα και το έργο του τιμώμενου, όπως ιδίως έγινε με την ανακοίνωση των Μανώλη Κορρέ και Μ. Μαγνήσαλη/Θ. Μπιλή για την αναστήλωση του Αμυκλαίου στη Λακωνία, έργου ζωής του Δεληβορριά. 

Αν τολμούσα, ανάμεσα σε τόσες λαμπρές ομιλίες, να ξεχωρίσω δύο μόλις ιδιαίτερης ποιότητας που σε οδηγούσαν σε γόνιμες σκέψεις, θα ανέφερα εκείνη του Χ. Μπακιρτζή, για τις εσκεμμένες ασυμμετρίες ενός βυζαντινού ναού στην Κύπρο, και εκείνη του A. Scholl, για την αποκαλυπτική εικόνα του μέλλοντος του μουσείου Περγάμου στο Βερολίνο. 

Δημήτρης Φιλιππίδης