ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ

[Update / 31.10.2022]

του Οδυσσέα Ν. Σγουρού – Αρχιτέκτονα

ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ "ΑΝΑΤΟΛΗ"

Σπιναλόγκα 03 06 2012

Επέλεξα σήμερα ένα ενδιαφέρον κείμενο του αγαπητού φίλου, με σημαντικό αρχιτεκτονικό και θεωρητικό έργο Οδυσσέα Σγουρού, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στην εφημερίδα της Κρήτης ΑΝΑΤΟΛΗ, στο πλαίσιο της εδώ και καιρό σταθερής συνεργασίας του. Χαίρομαι κάθε φορά που διαβάζω τα κείμενά του, μια και πρόκειται για εξαιρετικά δοκίμια με σχετική τεκμηρίωση, πολυσύνθετες συνάψεις και συνεπαγωγές, προσεγμένη εικονογράφηση και ένα πυκνό τεκμηριωμένο λόγο.

Αυτή την φορά πρόκειται για ένα θέμα που απασχολεί τον Οδυσσέα Σγουρό εδώ και πολλά χρόνια, και αφορά το παρελθόν και μέλλον της Σπιναλόγκας, του σημαντικού αυτού μνημείου που και εγώ έχω επισκεφτεί και καταγράψει φωτογραφικά. Ο Σγουρός έχει ασχοληθεί συστηματικά και έχει συμμετάσχει ουσιαστικά στην προσπάθεια για την συγκρότηση του φακέλου υποψηφιότητας ένταξης του ιστορικού αυτού μνημείου στον κατά­λογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Στο κείμενο που ακολουθεί αποκαλύπτονται άγνωστες πτυχές της ιστορίας της Σπιναλόγκας, και μεταξύ άλλων ειδικά των κτιρίων του μοντερνισμού που σχεδιάστηκαν από τον νεαρό  αρχιτέκτονα Ορέστη Μάλτο και στην συνέχεια εγκαταλείφθηκαν. Ο Σγουρός προτρέπει τελικά να ενταθούν οι συζητήσεις για όλα τα θέματα της Σπιναλόγκας, για την υλοποίηση του στόχου.

Οδυσσέας Σγουρός

osgouros7@gmail.com

  Με αφορμή τη διεξαγωγή του 13ου Διεθνούς Κρητολογικού συνεδρίου στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης (5-09.10.2022) και το σχε­τικό ενδιαφέρον πολλών εισηγήσεων, μια επικαιροποιημένη αναφορά στο μείζον θέμα της Σπιναλόγκας, που δεν αποτελεί μόνο αρχαιολογικό χώρο αλλά τόπο εμπειριών και αναφοράς που εξακολουθεί να χαρακτηρίζει ένα συλλογικό τραύμα του 20ου αι., να στοιχειώνει τις επώδυνες μνήμες και τις μαρτυρίες πολλών ανθρώπων και να αποτελεί ανοικτό πεδίο για έρευνα, καλλιτεχνικές αναζητήσεις και επιστημονικές ανακοινώσεις.

Η (επική) τοπιογραφική ενότητα του όρμου της Ελούντας με τη Σπιναλόγκα και τη Χερσόνησό της απλωμένη σε όλο το θαλάσσιο μέτωπο

  Η Σπιναλόγκα φέτος το καλοκαίρι δέχτηκε εξαιρετικά με­γάλο αριθμό επισκεπτών. Τα στατιστικά στοιχεία του Ιουλίου 2022, αναφέρουν περίπου 70.000 (!). Φαίνεται πως ένας από τους «στόχους» του αρμόδιου υπουργείου για τη διαχείριση του αρχαιολογικού χώρου καλύφθηκε με το παραπάνω. Για τον τρόπο περιήγησης στον ιδιαίτερο αυτό χώρο και τη φέ­ρουσα ικανότητά του στην υποδοχή τόσων επισκεπτών, υπάρ­χουν αποκλίνουσες απόψεις, ανάλογα με τις προτεραιότητες που θεωρεί κανείς πως πρέπει να καλύπτονται. Θα υπήρχε α­σφαλώς μεγαλύτερο περιθώριο συζήτησης αν στα θέματα της οχυρής ενετικής νησίδας (μέχρι το 1715), οθωμανικού οικισμού μέχρι το 1898 και τόπου φιλοξενίας χανσενικών (1903-1957), είχε πιο ουσιαστική εμπλοκή η τοπική κοινωνία και κυρίως ο Δήμος Αγίου Νικολάου και βέβαια αν υπήρχε ένας Οργανισμός διαχείρισης με ευρεία εποπτεία όλων των ιστορικών φάσεων που την αφορούν και συνθέτουν το μοναδικό της παλίμψηστο. Έχω σημειώσει και στο παρελθόν πως η Σπιναλόγκα υπήρξε χώρος δημιουργίας και ενίοτε συνύπαρξης πολλών ιστορικών, οικιστικών και κοινωνικών ταυτοτήτων και θα όφειλε να αντι­μετωπίζεται αντίστοιχα. Ιστορικοί, κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, ερευνητές της υγείας, αρχαιολόγοι, ιστορικοί τέχνης, αρχι­τέκτονες αποκαταστάσεων και ειδικοί στη διαχείριση πολιτι­στικών πόρων είναι μερικές από τις σημαίνουσες ειδικότητες που έπρεπε να έχουν ενεργή εμπλοκή στα ζητήματα του χώ­ρου, συνεπικουρούμενοι από δημιουργούς και καλλιτέχνες και κυρίως από ποιητές και υπηρέτες του λόγου και των τεχνών. Αυτό δυστυχώς δεν συμβαίνει σήμερα στο πρακτικό διαχει­ριστικό επίπεδο. Απεναντίας βέβαια η Σπιναλόγκα, εξακο­λουθεί να αποτελεί πάντα ένα ευρύ πεδίο αναζητήσεων και προβληματισμών, λογοτεχνικών και τηλεοπτικών παραγω­γών και πολυεπίπεδης κοινωνικής, ανθρωπολογικής και δι­επιστημονικής έρευνας που έχει ισχυρή σχέση με όλες τις μεγάλες αφηγήσεις του 20ου αι. και της εποχής μας.

Οριζοντιογραφία οχυρωματικής οργάνωσης Ενετικής Σπιναλόγκας [Πηγή: Διδακτ. Διατριβή Μαρίας Αρακαδάκη]

Ένταξη στον κατά­λογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO

Η προσδοκία για την ένταξη της Σπιναλόγκας στον κατά­λογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO, που αποτελεί θέμα ενασχόλησης και συζητήσεων της τοπι­κής κοινωνίας τα τελευταία 20 χρόνια οπότε και προτάθηκε αρχικά η συγκρότηση του σχετικού φακέλου υποψηφιότητας, αποτέλεσε πεδίο για έρευνα, προβληματισμούς, τεκμηριώσεις και σύνταξη δυο διαδοχικών σχεδίων διαχείρισης, που οδήγη­σαν με αρκετή καθυστέρηση το 2018 στην επίσημη υποβολή του σχετικού αιτήματος από τη χώρα. Είχε προηγηθεί η εγ­γραφή της τον Ιανουάριο του 2014 στον αναθεωρημένο εθνικό κατάλογο μνημείων (tentative list) του διεθνούς οργανισμού με την οργάνωση δημόσιας διαβούλευσης που αποτελούσε προαπαιτούμενο αυτής της σοβαρής προσπάθειας πριν την ολοκλήρωση του πρώτου (αρχικού) σχεδίου διαχείρισης. Δεν αποτελεί αντικείμενο αυτού του σημειώματος η αξιολόγηση των γεγονότων και των πιθανών παραλείψεων του τελικού δεύτερου φακέλου, το περιεχόμενο του οποίου εξάλλου ελά­χιστοι γνωρίζουν. Θα είχε ενδιαφέρον να γίνει ενημέρωση για τα τελικά κριτήρια ένταξης και τον τρόπο με τον οποίο στοι­χειοθετήθηκαν οι προτάσεις του διαχειριστικού σχεδίου που προτάθηκε, να αναλυθεί η προσέγγιση των σοβαρών θεμάτων αυθεντικότητας και ακεραιότητας της συνολικής εγκατάστα­σης και κυρίως να υπάρξει διόρθωση, προσαρμογή, εμπλουτι­σμός και δυναμική συμπλήρωση όλων των εκκρεμοτήτων και των παρατηρήσεων που τέθηκαν μετά την πρόσφατη -ενδι­άμεση- αξιολόγηση του φακέλου από πλευράς του διεθνούς οργανισμού.

Συντηρήσεις, αποκαταστάσεις,  αλλοιώσεις

Πρέπει να σημειωθεί πως τα τελευταία 40 χρόνια έχουν δι­ατεθεί σημαντικοί πόροι για συντηρήσεις και αποκαταστάσεις και για την πραγματοποίηση εκτενούς αρχαιολογικού έργου, χωρίς όμως την ουσιαστική συμμετοχή ειδικών αρχιτεκτόνων συντήρησης κτιρίων των νεότερων χρόνων (μετά το 1830) και βέβαια έγιναν άστοχες κατεδαφίσεις (1915-30, δεκαετία 1980) που αλλοίωσαν συγκεκριμένες ιστορικές φάσεις του 19ου και του 20ου αι. +

Το επιλεκτικό πρόγραμμα αναστηλώσεων λαϊ­κότροπων κτισμάτων από λιθοδομή των τελευταίων χρόνων, οδήγησε στην εγκατάλειψη των μεσοπολεμικών κτιρίων της Βενιζελικής περιόδου (κτίρια ασθενών σχεδιασμένα από τον αρχιτέκτονα Ορέστη Μάλτο1) που χαρακτηρίζουν με την πα­ρουσία τους την περίοδο του λεπροκομείου και ειδικότερα τα προνοιακά πολιτικά προγράμματα που κατάφεραν εκείνη τη δύσκολη περίοδο του μεσοπολέμου να συντονιστούν με τις τυπολογικές και μορφολογικές προτιμήσεις της ριζοσπα­στικής αρχιτεκτονικής νεωτερικότητας.

Κτίρια Ορέστη Μάλτου στον αρχαιολογικό χώρο της Σπιναλόγκας :

Υφιστάμενη κατάσταση (2012)

Κτίρια Ορέστη Μάλτου στον αρχαιολογικό χώρο της Σπιναλόγκας :

Υφιστάμενη κατάσταση (2022)

Τους τελευταίους μή­νες, με σημαντική καθυστέρηση, όπως πληροφορήθηκα λίγο πριν τη διεξαγωγή του Κρητολογικού συνεδρίου, ανατέθηκε μελέτη για την επισκευή και την επανάχρηση των μεσοπολε­μικών εγκαταστάσεων, χωρίς να έχει προηγηθεί εκτενής ε­πιστημονική διαβούλευση για τις ενδεικνυόμενες – συμβατές - χρήσεις των σημαντικών αυτών κτισμάτων. Τα διακεκριμένα αυτά κελύφη της μεσοπολεμικής δεκαετίας του 20ου αι. χα­ρακτήρισαν συνολικά τη σοβαρή κινητικότητα που υπήρξε στη βελτίωση των εγκαταστάσεων της Σπιναλόγκας, μετά από μια μακρά περίοδο προβλημάτων, διαμαρτυριών των ασθενών, πο­λιτικών συζητήσεων σε όλα τα επίπεδα και τη χαρακτηριστική λογοτεχνική προβολή που προσέφεραν τα σημαντικά βιβλία της Γαλάτειας Καζαντζάκη (1912), του Θέμου Κορνάρου (1933) αλλά και ταινίες και διαρκή δημοσιεύματα σε τοπικά, ελληνικά και διεθνή έντυπα και εκδόσεις.

Το βιβλίο του Θέμου Κορνάρου (1933)

Τα δυο σωζόμενα συγκροτήματα των ασθενών εγκαινιά­στηκαν στο τέλος του 1938 και δημιουργήθηκαν από το τότε υπουργείο Υγιεινής, μετά από εντολή που μετέφερε εγγράφως στις 3.02.1933, στον γερουσιαστή Λασιθίου Μιχ. Καταπότη το γραφείο του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και αφού είχε προηγηθεί αλληλογραφία του με τον τότε νομάρχη Λα­σιθίου Σ. Γεωργιάδη. Η κατασκευή τους αποτελούσε ώριμο αίτημα των εγκλείστων χανσενικών που για μια ολόκληρη δε­καετία, είχαν κουραστεί να δέχονται υποσχέσεις για βελτίωση των υποδομών φιλοξενίας τους και μάλιστα είχαν αποστείλει και κοινή επιστολή «άπαντες οι λεπροί» στις 29.07.19292, στην οποία ζητούσαν την απομάκρυνση του εργολάβου που είχε αναλάβει -χωρίς να ολοκληρώνει- την επισκευή των άθλιων παραπηγμάτων του οθωμανικού οικισμού τα οποία τους φιλο­ξενούσαν μετά το 1903. Το 1927, ο τότε βουλευτής του Επαρχι­ακού κόμματος και μάρτυρας της Αντίστασης Ρούσος Α. Κούν­δουρος (1891-1944) είχε θέσει τα ζητήματα του λεπροκομείου στη Βουλή και είχε περιγράψει με γλαφυρό τρόπο τις συνθή­κες που επικρατούσαν εκεί, ερωτώντας την κυβέρνηση «…για ποιους λόγους, διέλυσε τας υπηρεσίας του Λεπροκομείου Σπι­ναλόγκας, αντί να λάβη τα επιβαλλόμενα μέτρα δια την ανε­κτήν έστω παραμονήν και διαβίωσιν των λεπρών…».

Κτίρια ασθενών του Αρχιτέκτονα Ορέστη Μάλτου ( 1936-1938)

Τα νέα κτίρια σχεδια­σμένα σύμφωνα με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος από τον νεαρό Αρχιτέκτονα Ορέστη Μάλτο

Τα νέα κτίρια («πολυκατοικίες» τα έλεγαν), ήταν σχεδια­σμένα σύμφωνα με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος από τον νεαρό Αρχιτέκτονα Ορέστη Μάλτο την περίοδο 1935-36, που είχε προσληφθεί ως στέλεχος στην τεχνική υπηρεσία του υπουργείου Υγιεινής μετά από ειδικές σπουδές στη Γαλ­λία και τη Γερμανία για θέματα σχεδιασμού σανατορίων και υποδομών υγείας. Κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών του σπουδών μετά την αποφοίτησή του το 1931 από το Μετσόβιο Πολυτεχνείο, απέκτησε πρακτική εμπειρία αρχικά στο γρα­φείο του σπουδαίου αρχιτέκτονα Le Corbusier στο Παρίσι και στη συνέχεια συνεργάστηκε με Γερμανό αρχιτέκτονα κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο. Η θητεία του εκεί τον έφερε σε επαφή με τους ιδιωματισμούς της αφαιρετικής αρχιτεκτονικής ποιητικής του μεσοπολέμου που είχε καταλυ­τικές επιρροές από τη σχολή του Bauhaus και όταν επέστρεψε στην Ελλάδα διέθετε σημαντικό υπόβαθρο και γνώσεις για τη συνθετική επεξεργασία κτιρίων αυτού του χαρακτήρα, που ή­ταν στην αιχμή των πολιτικών προγραμμάτων του αστικού εκ­συγχρονισμού του μεσοπολέμου, παρά τη διεθνή κρίση αλλά και την εργώδη προσπάθεια που είχε αναλάβει η χώρα για να εντάξει 1,5 εκατ. Πρόσφυγες.

ΚΙΜΩΝΑΣ ΛΑΣΚΑΡΙΣ-ΔΗΜ. ΚΥΡΙΑΚΟΣ

ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΕΣ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΣΤΗ ΛΕΩΦ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Μόλις εκείνα τα χρόνια μετά την ολοκλήρωση των πρώτων πολυκατοικιών της Αθήνας, που ήταν όλες βασισμένες στις αρχές της νεωτερικότητας, ο νε­αρός Ηλίας Ηλιού συνέγραψε το περίφημο τεχνοκριτικό του δοκίμιο με τίτλο «Κουτιών εγκώμιο»3, όπου εκθείαζε τις εντυ­πωσιακές βελτιώσεις που επέφεραν στις συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης, τα σύγχρονα διαμερίσματα των νέων πολυκα­τοικιών από οπλισμένο σκυρόδεμα που αναβάθμιζαν με θεα­ματικό τρόπο, τις λειτουργικές και κατασκευαστικές ανέσεις, τις εγκαταστάσεις και τα δίκτυα των χώρων κατοίκησης.

Τα κτίρια των ασθενών της Σπιναλόγκας κατά τη μέρα των εγκαινίων τους το 1938 / Αρχιτέκτων : Ορέστης Μάλτος / φωτο.: αρχείο Δαμβέργη

Τα δύο νέα κτίρια των ασθενών της Σπιναλόγκας στη δυ­τική της πλευρά, απέναντι από την ενετική σκοπιά Pierino, πα­ρείχαν άνετη και καθαρή διαμονή καθώς αναπτύσσονταν σε δυο ορόφους που ο καθένας στέγαζε συνολικά 15 ανεξάρτητα δωμάτια σε δυο πτέρυγες (10+5) με εσωτερική σκάλα, κοινό λουτρό , μαγειρείο και μικρό βοηθητικό χώρο ανά όροφο, ενώ στη νοτιοδυτική γωνία διέθεταν στεγασμένο ημιυπαίθριο χώρο με χαρακτηριστικό ελλειψοειδή εξώστη, με θέα στον κε­ντρικό εσωτερικό δρόμο της οχυρής νησίδας και τον οικισμό της Πλάκας απέναντι.

Κάτοψη των κτιρίων των ασθενών της Σπιναλόγκας / Αρχιτέκτων : Ορέστης Μάλτος

Σε ένα τρίτο αντίστοιχης κατασκευής κτίριο (που σήμερα έχει κατεδαφιστεί) κοντά στον νότιο προ­μαχώνα Barbariga, με ομόλογη αρχιτεκτονική τυπολογία, πιθα­νολογείται πως φιλοξενούνταν αρκετές από τις κοινόχρηστες δραστηριότητες της κοινότητας των χανσενικών που είχαν σχέση με τη διάθεση του ελεύθερου χρόνου τους. Σύμφωνα με τα γραφόμενα του γιατρού της Σπιναλόγκας Εμμ. Γραμμα­τικάκη σε σειρά άρθρων του υπό τον τίτλο «Μια περισπούδα­στος μελέτη-Το Λεπροκομείον Σπιναλόγκας» στην εφημερίδα ΑΝΑΤΟΛΗ (30.11-18.12.1939) οι ασθενείς είχαν τη δυνατότητα να διαβάζουν βιβλία από τη μικρή βιβλιοθήκη που υπήρχε εκεί, να ανεβάζουν θεατρικές παραστάσεις να παρακολουθούν διαλέ­ξεις και κινηματογραφικές προβολές, να διασκεδάζουν με πα­ραστάσεις του δημοφιλούς Καραγκιόζη ή να ακούνε μουσική από το ραδιόφωνο και το γραμμόφωνο με «πλάκες» εκείνης της εποχής. Τα μοντέρνα κτίρια του νησιού, μαζί με το βελτι­ωμἐνο νοσοκομείο που στεγαζόταν στο παλαιό τέμενος της οθωμανικής περιόδου, τα μικρά καφενεία του κεντρικού δρό­μου και τις δυο εκκλησίες του Αγίου Παντελεήμονα και του Αγίου Γεωργίου, πρόσφεραν στην ανθρώπινη κοινότητα των εξόριστων αποκλεισμένων (εικ.1) την αίσθηση συμμετοχής στις υποθέσεις ενός κοινού βίου που εκτός από το βαρύ φορτίο της ασθένειας, τους επέτρεπε ενίοτε τη συμμετοχή στο βίωμα της κοινωνικής επαφής και τη χαρά της συνύπαρξης.

εικ.1: Φωτογραφικό πορτρέτο νεαρού κοριτσιού από το εβδομαδιαίο περιoδικό PIX της Αυστραλίας (τ.3, Νο 21, 27.05.1939). Σε σχετικό αφιέρωμά του με τίτλο «Ζωή στην εξορία», παρουσιάζει αποκλειστικές λήψεις της εποχής από τη νησίδα της Σπιναλόγκας, προβάλλοντας με χαρακτηριστικό τρόπο, πορτρέτα των κατοίκων της και επιχειρώντας να ευαισθητοποιήσει για τις συνθήκες της στερημένης και δύσκολης καθημερινότη­τας που χαρακτήριζε ένα σκληρό τόπο αποκλεισμού και ισόβιας «εξορίας θανάτου» 

Περιοδικό PIX Αυστραλίας

τόμος 3, Νο 21 / 27.05.1939

εικ.2: Η περίφημη απει­κόνιση του υδροπλάνου (τύπου Scipio) της βρετανικής εταιρείας Imperial, που είχε ως ενδιάμεσο σταθμό στη διάρκεια του μεσοπολέμου τον κλειστό κόλπο της Ελούντας, πολύ κοντά στην οχυρή νησίδα της Σπι­ναλόγκας. Αποκαλύφθηκε στη διάρκεια συντηρήσεων κάτω από στρώσεις ασβέστη σε παλαιό κτίσμα της νησίδας πριν από 10 χρόνια (φωτογραφία από το αρχείο της Εφορ. Αρχαιοτήτων Λασιθίου.).

Χαρακτηριστικό δείγμα της μεσοπολεμικής περιόδου είναι και η περίφημη τοιχογραφία με το υδροπλάνο Scipio (εικ.2), οικεία για τους χανσενικούς οπτική εμπειρία στη διάρκεια της περιόδου που η βρετανική εταιρεία Imperial, είχε ως τόπο προσνήωσης και ανεφοδιασμού τον κόρφο της Ελού­ντας κατά την πρώτη υπερατλαντική της πτήση από το Λον­δίνο στην Ινδία. Το αφαιρετικό αυτό σχεδίασμα καμωμένο με χρωματιστά κραγιόνια, βρέθηκε κάτω από στρώσεις ασβέστη, κατά τη διάρκεια των συντηρήσεων της νησίδας το 2012 και εκφράζει -ίσως-με τα μάτια ενός έγκλειστου ασθενούς το βα­θύτερο προσωπικό αίσθημα του αιτήματος της Ελευθερίας και της πτήσης διαφυγής από τα όρια ενός περίκλειστου κόσμου που έθετε σε ισόβιο περιορισμό τα φυσικά και τα κοινωνικά όρια των άτυχων ασθενών της Σπιναλόγκας που ήταν απομο­νωμένοι σε αναγκαστική «εξορία θανάτου».

Η παρουσία της Σπιναλόγκας ως διακριτής θεματικής ενό­τητας στα θέματα που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια των επτά επιστημονικών ανακοινώσεων που έγιναν στο 13ο Δι­εθνές Κρητολογικό συνέδριο4, προσέθεσε ενδιαφέρον νέο υ­λικό για ένα μεγάλο εύρος θεμάτων και αποδεικνύει με σαφή τρόπο το εναργές και διαρκές ενδιαφέρον που εξακολουθεί να συντηρείται σε όλες τις επιστημονικές περιοχές και τα ε­ρευνητικά πεδία που τροφοδοτεί η συνολική της διαδρομή και τα γεγονότα που τη σημάδεψαν ιδιαίτερα κατά την επώδυνη εμπειρία που τη χαρακτήρισε στη διάρκεια του τελευταίου «σκοτεινού» 20ου αιώνα. Με τη δημοσίευση των περιλήψεων των σχετικών εισηγήσεων που θα γίνει τον επόμενο χρόνο, θα καταστεί ισχυρότερη η συνείδηση της ανάγκης άμεσης εγγραφής του χώρου στον κατάλογο της πολιτιστικής κλη­ρονομιάς της ανθρωπότητας.

Η Σπιναλόγκα ήταν μια οχυρή ενετική νησίδα, τόπος αμυντικής χρήσης της Γαληνοτάτης μέχρι το 1715, λιμάνι και οθωμανικός οικισμός αυξημένης προ­στασίας μέχρι το 1898 και τόπος αποκλεισμού των Ελλήνων χανσενικών στη διάρκεια του «σκοτεινού» 20ου αι. των πολιτι­κών διώξεων, των εκτοπισμών, των πράξεων γενοκτονίας και του Ολοκαυτώματος. Η φυσιογνωμία της δεν προσδιορίζεται μόνο από τα εξαιρετικά χαρακτηριστικά μιας ιδιοφυούς ενετι­κής οχύρωσης αλλά συμπυκνώνει στοιχεία μιας πολύμορφης ιστορικής, κοινωνικής και αρχιτεκτονικής ταυτότητας που την καθιστούν παλίμψηστο και μοναδικό τόπο με ξεχωριστά κυ­ριολεκτικά και συμβολικά συμφραζόμενα. Όπως το Ellis island, τη νησίδα μετεπιβίβασης των μεταναστών στη Νέα Υόρκη στις αρχές του 20ου αι., όπως το Robin island, τη νησίδα-φυλακή του Νέλσον Μαντέλα στη διάρκεια του αγώνα κατά του απαρ­τχάιντ στο τέλος του 20ου αι., όπως το ιστορικό στρατιωτικό πεδίο συγκρούσεων στο φινλανδικό νησί Suomenlinna του 18ου αι. ένα μοναδικό σύνολο αρχιτεκτονικών και οχυρωματικών έρ­γων, σε κοντινή απόσταση στην πρωτεύουσα Ελσίνκι, που α­ποτελούν όλα μνημεία του σχετικού καταλόγου της UNESCO.

Η συζήτηση για όλα τα θέματα της Σπιναλόγκας πρέπει να ενταθεί , να ανανεωθεί και να συνεχιστεί με την κινητοποίηση και τη συνδρομή όλων. Αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να σπάσει η εκκωφαντική σιωπή (;) όσων παρακολουθούν ε­σχάτως το θέμα εξ αποστάσεως ή περί άλλα τυρβάζουν. Η με­γάλη ευθύνη για τη δυναμική επανεκκίνηση της υπόθεσης της ένταξής της στον κατάλογο της UNESCO και όλες οι σχετικές πρωτοβουλίες στο εξής, ανήκουν πλέον στην πόλη και τον Δήμο Αγίου Νικολάου._

Οδυσσέας Σγουρός /29-30.10.2022

*/update: όρος της ψηφιακής εποχής, που φανερώνει τη συνεχή και συστηματική ροή και ενσωμάτωση πληροφοριών με τη δυναμική ενημέρωση και την επικαιροποίηση όλων των δεδομένων και των εξελίξεων που αφορούν ένα θέμα. Η χρήση του παραπέμπει στην ανάγκη διαρκούς ανανέωσης του υλικού που αφορά τη Σπιναλόγκα.

Σημειώσεις:

1. Ορέστης Μάλτος (1908-1999):Αρχιτέκτονας σανατορίων και μονάδων Υγείας, στέλεχος της τεχνικής υπηρεσίας του υπουργείου Υγιεινής από το 1936 και μελε­τητής των μεσοπολεμικών κτιρίων της Σπιναλόγκας.

2. Αντίγραφο της επιστολής των ασθενὠν της Σπιναλόγκας παρουσιάστηκε στο πλαίσιο της εισήγησής μου στο 13ο ΔΚΣ (9.10.2022) μετά την ευγενική πα­ραχώρηση αρχειακού υλικού από τη συλλογή του κ. Γ. Μαυρικάκη. συνταξιούχου ΕΛΤΑ.

3. Κείμενο τεχνοκριτικής του διανοούμενου της Αριστεράς Ηλία Ηλιού (1904-1985), δημοσιευμένο σε 4 συνέχειες το 1937, στο προπολεμικό περιοδικό «Νεοελλη­νικά Γράμματα» του Δ.Φωτιάδη.

4. Υλικό για το σημερινό μου άρθρο έχει αντληθεί από το περιεχόμενο της εισήγησής μου με θέμα «Κοινωνικές δομές Υγείας & Πρόνοιας στην Ανατολική Κρήτη, την περίοδο του αστικού εκσυγχρονισμού του μεσοπολέμου (1928-1936)/ Αρχιτεκτονικές ρήξεις και πολεοδομικά αποτυπώματα στον Άγιο Νικόλαο Κρή­της και την Σπιναλόγκα», της οποίας εκτενής περίληψη πρόκειται να δημοσιευθεί το 2023, στα επίσημα πεπραγμένα του 13ου Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου.

Links:

https://whc.unesco.org/en/list/

https://en.wikipedia.org/wiki/Spinalonga

https://www.13-iccs.gr/

*12Χ12: η εικόνα του μήνα / Επιλογή μιας ή περισσότερων εικόνων που συγκινούν τον γράφοντα, ανάμεσα σε χιλιάδες λήψεις που μας κα­τακλύζουν και δίνουν την αφορμή για τον ελεύθερο σχολιασμό ενός θέματος, 12 φορές τον χρόνο. Η εικόνα του μήνα, τα ερεθίσματα που προκαλεί, οι ιδέες που εκφράζει, οι σκέψεις που γεννά, η επιρροή που ασκεί στην κατανόηση των πολύτροπων όψεων του κοινού μας βίου, η ανάγνωση των κυριολεκτικών και των άδηλων συμβολικών της παραμέ­τρων και συνδηλώσεων, η καλλιτεχνική και αισθητική της αποτίμηση, η ιστορική της διάσταση, οι τεκμηριώσεις και η δύναμη που ενσωματώ­νει, η γοητεία που εκπέμπει (ενίοτε λανθάνουσα), το αποτύπωμα και η συμβολή της στη διαμόρφωση της μεγάλης εικόνας του κόσμου μας.

____________________________________________

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΟΔΥΣΣΕΑ ΣΓΟΥΡΟΥ

Γεννήθηκε το 1959 στον 'Αγιο Νικόλαο και μεγάλωσε στην Κριτσά απ' όπου κατάγεται. Σπούδασε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου [1977-1983]. Από το 1984 διατηρεί αρχιτεκτονικό γραφείο στον 'Αγιο Νικόλαο και ασχολείται με την εκπόνηση μελετών ιδιωτικών και δημοσίων έργων. Συμμετέχει και έχει βραβευτεί σε πανελλήνιους και τοπικούς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Έχει δημοσιεύσει έργα του σε ειδικές εκδόσεις και περιοδικά και έχει λάβει μέρος σε εκθέσεις αρχιτεκτονικής στην περιφέρεια και την Αθήνα.

Μέλος του ΤΕΕ και του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ.

Πρόεδρος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Ν. Λασιθίου [1992-2004].

Μέλος του Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής [Σ.Α.] Λασιθίου [2012-2014].
Ειδικός σύμβουλος στην οργάνωση της έκθεσης «Κρήτη-100 χρόνια Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας» [1913-2013].
Μέλος του Συμβουλίου Εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής Κρήτης & Δωδεκανήσου [2015-].
Αντιπρόεδρος της Δ.Ε. του ΤΕΕ-ΤΑΚ [2010-2013] και Γ.Γ. [2013-2016].
Μέλος της Ομάδας εργασίας του ΤΕΕ-ΤΑΚ για τη σύνταξη του φακέλου της Σπιναλόγκας για την UNESCO και της Ομάδας εποπτείας για την καταγραφή 78 ιστορικών οικισμών στο Ν. Λασιθίου και 20 οικισμών στο Δήμο Μαλεβιζίου [2010-2015].
Μέλος της Επιτροπής επεξεργασίας θέσεων του ΤΕΕ-ΤΑΚ για την αναθεώρηση του Περιφερειακού Χωροταξικού πλαισίου [2013-2015].
Είναι παντρεμένος με τη φιλόλογο Σόνια Ατσαλή και έχουν δύο γιούς.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΖΟΓΚΑΣ

"Το χθες είναι τώρα"

Μια εκδήλωση με αφορμή την έκθεση

&

ένα ηχητικό απόσπασμα

από μια ανέκδοτη συνέντευξή του 

Μαζευτήκαμε πολλοί, φίλοι αγαπητοί του Γιώργου Λαζόγκα, να τον τιμήσουμε για άλλη μια φορά με αφορμή την ευαίσθητη αυτή πρωτοβουλία, που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 19 ΝΟΕ στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.

Συγκεντρωθήκαμε στους χώρους των περιοδικών εκθέσεων όπου συνεχίζεται η σημαντική αυτή έκθεση, το κύκνειο άσμα του Γιώργου, με τίτλο "Το χθες είναι τώρα", και μέσα στο ημίφως και την κατανυκτική ατμόσφαιρα ακούσαμε προσηλωμένοι την ξενάγηση που πραγματοποίησε ο γιός του Ευθύμης.

Στην συνέχεια με αφορμή και την έκδοση του καταλόγου της έκθεσης, συγκεντρωθήκαμε όλοι στο αίθριο του καφέ του Μουσείου, για να ακούσουμε τέσσερεις σημαντικούς ομιλητές μετά την εισαγωγή της διευθύντριας του Μουσείου Άννας-Βασιλικής Καραπαναγιώτου. Ο Ντένης Ζαχαρόπουλος, η Μπία Παπαδοπούλου και  ο Γιώργος Ξηροπαΐδης, ο καθένας από την σκοπιά του μίλησαν με θερμά λόγια για την προσωπικότητα και το έργο του σημαντικού αυτού Έλληνα Καλλιτέχνη, εξαίροντας και τον ρόλο της Άννας Μιχαλιτσιάνου για την συνεχή ενεργή και δυναμική συμμέτοχή της, την διαρκή παρουσία και στήριξη, αφοσίωση και αγάπη.

Ο Χριστόφορος Μαρίνος αφηγείται...

Ενδιαφέρουσα πτυχή και έκπληξη αυτής της σύναξης ήταν η πρωτοβουλία του Χριστόφορου Μαρίνου να απομαγνητοφωνήσει την συζήτηση-συνέντευξη που πραγματοποιήθηκε με τον καλλιτέχνη στις 26 Μαΐου 2017, στο πλαίσιο της ανέκδοτης τηλεοπτικής εκπομπής με τίτλο "Εικαστικοί" που επιμελείτο, και τελικά ποτέ δεν προβλήθηκε. Μας την διάβασε ολόκληρη απνευστί, αποκαλύπτοντας άγνωστες λεπτομέρειες της ζωής του Γιώργου Λαζόγκα, και της εικαστικής του διαδρομής.

Από την αφήγηση του Χριστόφορου Μαρίνου, επέλεξα να μοιραστώ μαζί σας ένα μικρό σχετικό ηχητικό απόσπασμα, που σχετίζεται με την αρχιτεκτονική, την διαφάνεια και το ίχνος και το το παραθέτω στην συνέχεια για να το ακούσετε.

triantafylou · Ο Χριστόφορος Μαρίνος διαβάζει Γιώργο Λαζόνγκα (απόσπασμα)

Και μην ξεχνάτε. Η έκθεση θα είναι ανοιχτή μέχρι της 30 Νοεμβρίου. Σπεύσατε.

_____________________________________________

Υ.Γ. Με τον Γιώργο έχω μια διαρκή υπόγεια συνομιλία και επικοινωνία, λιγότερο σε προσωπικό επίπεδο, αλλά κυρίως μέσα από το έργο του, με το οποίο επικοινωνώ με τον δικό μου τρόπο, μια και οι δύο έχουμε σχέση με την Θεσσαλονίκη και την αρχιτεκτονική που σπουδάσαμε εκεί. Και αυτή η ανατρεπτική αρχιτεκτονική διάσταση και ο τρόπος που τη διαχειρίζεται στα έργα του, μας συνδέει και με συγκινεί εδώ και πολλά χρόνια. 

23 Μαρτίου 2011, Αμφιθέατρο της Σχολής Καλών Τεχνών, μετά την διάλεξη μου

Με τίμησε άλλωστε όταν το 2011 με κάλεσε στην Σχολή Καλών Τεχνών να δώσω μια διάλεξη με αφορμή την έκθεση μου για τα «αρχέτυπα» στο Βυζαντινό Μουσείο και την σχετική έκδοση. Δεν ξεχνώ ποτέ αυτόν το τελευταίο μας εναγκαλισμό.

 

“ΕΛΕΥΣΙΝΑ – ΩΜΟ ΜΟΥΣΕΙΟ”

ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

“INNER SANCTUM” 

ΣΤΟ Ψ.Ν.Α ΣΤΟ ΔΑΦΝΙ

“EΓΚΛΕΙΣΜΟΙ” 

ΣΤΟ ΔΡΟΜΟΚΑΪΤΕΙΟ

Τρείς εκθέσεις σε μια μυστηριακή ατμόσφαιρα

Άνω: Ερατώ Κουτσουδάκη ξεναγώντας στην έκθεση που επιμελείται στο Μουσείο Μπενάκη

Κατω αριστ: Κατερίνα Ζαχαροπούλου, Τα μάτια (2011-2022), μονοκάναλο βίντεο 2΄8”

Κάτω δεξιά: Άρτεμις Ποταμιάνου, Which side are you on? Σύνθεση με χειροποίητα κλουβιά πουλιών από μπάλσα και σύρμα, δια χειρός της καλλιτέχνιδος

Παρακάμπτοντας και σήμερα τις ανταποκρίσεις από το Λονδίνο για τις οποίες θα επανέλθω, παραθέτω στην συνέχεια σκέψεις για τρεις διαφορετικές εκθέσεις που επισκέφτηκα. Έχοντας την αίσθηση ότι κάτι παράξενο τις συνδέει, που έχει να κάνει με την ανθρώπινη ύπαρξη που πέρα από το ιστορικό παρελθόν σχετίζεται με την πολύπαθη πραγματικότητα, την καταδυνάστευση, τις απόκρυφες τελετουργίες, με ατμόσφαιρες μυστηρίων, τον μόχθο, την ίαση και τον καταναγκασμό κάθε είδους, ακόμα και ως προς την σχέση των ψυχιατρικών ασύλων με την διαδρομή της αρχαίας πομπής των μυστών προς Ελευσίνα.

Φωτο Γιώργης Γερόλυμπος

Πρόκειται για την έκθεση «Μυστήριο_29: Ελευσίνα - Ωμό Μουσείο», στο Μουσείο Μπενάκη σε συμπαραγωγή με τη διοργάνωση 2023 Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Μια έκθεση που εξερευνά το παρόν και το παρελθόν της Ελευσίνας, αυτό που σχηματικά αποκαλείται το «DNA» ή το συλλογικό Υποσυνείδητο του τόπου, που επιμελείται η αρχιτέκτονας-μουσειολόγος Ερατώ Κουτσουδάκη.

Επιχειρεί να ερμηνεύσει την πόλη ως Έκθεμα, προβάλλοντας μέσα από σεντούκια και βιτρίνες, ευτελή και πολύτιμα τεκμήρια μνήμης, με επτά ομιλούντα πορτραίτα Ελευσίνιων κατοίκων και ανθρώπων που έχουν συνδέσει άρρηκτα τη ζωή τους με την πόλη.

Φωτο Γιώργης Γερόλυμπος

Είχαμε την τύχη με τον Δημήτρη Φιλιππίδη, να παρακολουθήσουμε μια μεστή και αποκαλυπτική ξενάγηση από την επιμελήτρια Ε. Κουτσουδάκη, που αποτέλεσε την αφετηρία του κειμένου του Δ.Φ. που παρατίθεται στην συνέχεια.

Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής στο Δαφνί, η είσοδος στην έκθεση

Ακολουθεί σύντομη αναφορά στις δύο εκθέσεις εικαστικών. Η πρώτη στο εγκαταλελειμμένο κτίριο του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής στο Δαφνί, με τίτλο «Reality check κεφάλαιο ΙΙ: inner sanctum», όπου συμμετέχουν 36 καλλιτέχνες και επιμελείται ο Κώστας Πράπογλου, που επιστρέφει για δεύτερη φορά στον ίδιο χώρο, αναζητώντας απαντήσεις σε νέα ερωτήματα μέσω της σύγχρονης τέχνης και ενός διαλόγου μεταξύ καλλιτεχνών και κοινού.

Δρομοκαΐτειο, η είσοδος στο κτίριο Δάφτσειο με το έργο της Καλλιόπης Λαιμού, Hen on Crutches

Η δεύτερη ομαδική έκθεση σύγχρονης Τέχνης με τίτλο «Εγκλεισμοί» εγκαινιάστηκε την Παρασκευή 11 ΝΟΕ 2022, σε τρείς εγκαταλελειμμένους χώρους του Δρομοκαΐτειου, του δεύτερου δημόσιου ψυχιατρείου της Αθήνας, που επιμελείται ο γνωστός δημοσιογράφος Δημήτρης Τρίκας, που με τόλμη επεκτείνεται στον χώρο της μουσειολογίας και των εκθέσεων. Και στις δύο εκθέσεις τίθεται το θέμα της συνδιαλλαγής των έργων τέχνης με τους δραματικά φορτισμένους χώρους που τελικά αποτελούν τόπους έλξης και ιντριγκάρουν το κοινό να προσέλθει.

ΕΛΕΥΣΙΝΑ – ΩΜΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Του Δημήτρη Φιλιππίδη

Η Ερατώ Κουτσουδάκη στην ξενάγηση της έκθεσης που επιμελείται

Φωτο Γιώργης Γερόλυμπος

Ή αν το προτιμάτε, (Ω[ΜΟ)ΥΣΕΙΟ] που είναι κι ο επίσημος τίτλος της έκθεσης που τρέχει αυτές τις μέρες στο Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς, στημένη από την Ερατώ Κουτσουδάκη. Τα όσα ακολουθούν έχουν ακόμα νωπό το αποτύπωμα της ξενάγησής της το μεσημέρι του Σαββάτου 12 Νοέμβρη, αυτή την αποκάλυψη ενός μυστικού κόσμου, πλημμυρισμένου στην ιστορία, σε μικρή απόσταση από την Αθήνα, με την ευκαιρία της διοργάνωσης της Ελευσίνας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Ευρώπης 2023. Την περιηγούμαστε με την καθοδήγησή της, εντυπωσιασμένοι από τον πλούτο και την πυκνότητα των εκθεμάτων, την ευρηματικότητα των μέσων παράστασης, την καθαρότητα της σχεδιαστικής συνέπειας.

John Flaxman σε χάραξη του Thomas Pirolo για λογαριασμό της κοντέσας Dowager Spencer, εικονογραφημένη πινακίδα έργου του Αισχύλου

Όπου συμπαρίστανται ισότιμα τεκμήρια της επίσημης ιστορίας, τα ένδοξα ονόματα, οι επώνυμοι επισκέπτες, τα ίχνη στη λογοτεχνία και την τέχνη, και τα στοιχεία λαϊκού πολιτισμού, ίχνη καθημερινότητας, προφορικές καταγραφές, βιώματα, και από την άλλη μεριά οι μυστηριακοί τρόποι διήθησης των αρχέγονων μύθων, των δοξασιών, των επάλληλων επιστρώσεων από κατοίκους που ζουν στον τόπο, εκείνων που επιλέγουν να ταυτιστούν μαζί του, εκείνων που έρχονται να καταγράψουν όσα κρύβονται, όσα δουλεύουν υποδόρια, όσα κυκλοφορούν ανάμεσα σε ερειπωμένες εγκαταστάσεις και σκουριασμένες λαμαρίνες. «Μουσείο», δηλαδή μια έλλογη συγκέντρωση επιλεγμένου υλικού που παριστάνει, εκπροσωπεύει, ερμηνεύει και πιστοποιεί τον τόπο, και την ίδια στιγμή, ωμού, δηλαδή απροσχημάτιστου, ακατέργαστη ύλη που δεν έχει χάσει την αυθεντικότητά της, που αρνείται τις ιεραρχικές κατηγοριοποιήσεις, που μιμείται τους τρόπους που λειτουργεί ο αισθητηριακός εγκέφαλος.

Η Ε. Κουτσουδάκη κρύβοντας με συνέπεια τον αγώνα που έκανε για να συγκεντρώσει αυτό το κοχλαστό υλικό και πώς μετά κατάφερε να το τιθασεύσει, θα μας εξηγούσε: «Μας εμπιστεύτηκαν οι ντόπιοι και μας άνοιξαν τις κασέλες τους… μας πρόσφεραν όσα φύλαγαν…».

Πόπη Παπαγγελή, Φίλιππος Κουτσαφτής

Και φεύγοντας από την αίθουσα, σου προσφερόταν μια απλή κάρτα με μια φράση του Σενέκα, που αναφέρεται στα μυστικά της Ελευσίνας – ακριβώς η ίδια που είχε χρησιμοποιήσει ο Φίλιππος Κουτσαφτής στην Αγέλαστη Πέτρα του 2000. Δουλεύοντας μια δεκαετία στον ίδιο τόπο, είχε κι εκείνος αντιληφθεί πως όσο κρύβεις, τόσο φανερώνεις.

Δημήτρης Φιλιππίδης

“INNER SANCTUM” ΣΤΟ Ψ.Ν.Α 

ΣΤΟ ΔΑΦΝΙ

“EΓΚΛΕΙΣΜΟΙ” 

ΣΤΟ ΔΡΟΜΟΚΑΪΤΕΙΟ

Δύο εκθέσεις σε χώρους εγκλεισμού, μετά την περίοδο του μεγάλου εγκλεισμού

Ψ.Ν.Α. Δαφνί, Δήμητρα Σκανδάλη, …κάθε θάρρος και ένας φόβος, 2020 - Δρομοκαΐτειο, Ηλίας Παπαηλιάκης, αναπαραστάσεις του αλόγου ΑΡ. 1, 2022

Δύο εκθέσεις μακριά από το κέντρο της Αθήνας, που τελικά είχαν μια απρόσμενη προσέλευση. Η πρώτη στο Δαφνί, στο Ψυχιατρικό Νοσοσκομέιο Αττικής που έχει ήδη λήξει, έφτασε στους 30.000 επισκέπτες και στην δεύτερη στο Δρομοκαΐτειο την ημέρα των εγκαινίων διαπίστωσα το αδιαχώρητο. Είναι μάλιστα σημαντικό όπως έχει διασταυρωθεί ότι εκτός από τους εξωτερικούς επισκέπτες, στις εκθέσεις αυτές προσέρχονται και άνθρωποι από το ψυχιατρείο, νοσηλευόμενοι, γιατροί και μέλη του προσωπικού αλλά και συγγενείς τους. Τί είναι αυτό λοιπόν που προσελκύει το κοινό να προστρέχει σε αυτές τις τολμηρές εκθεσιακές επιλογές σε χώρους παράδοξους και εγκαταλελειμμένους σε αχανείς εκτάσεις;

Κώστας Πράπογλου, Δημήτρης Τρίκας

Ένας παλαιότερος και έμπειρος επιμελητής ο Κώστας Πράπογλου αρχαιολόγος-αρχιτέκτονας και κριτικός σύγχρονης τέχνης και ένας έμπειρος σχολιαστής, ο δημοσιογράφος Δημήτρης Τρίκας, που παρουσιάζει στο Τρίτο Πρόγραμμα πολύπλευρες εκπομπές πολιτισμού, με σπουδές στα Νομικά και τον κινηματογράφο και υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα θεατρικών σπουδών του ΕΚΠΑ, τόλμησαν ο πρώτος για δύο συνεχή χρόνια και ο δεύτερος για πρώτη φορά.

Ψ.Ν.Α. Δαφνί, Γιαννούλης Χαλεπάς, Άγιος Ο Γεώργιος και ο Δράκος, 1930

Δρομοκαΐτειο, Μάριος Σπηλιόπουλος

Και οι δύο επέλεξαν δύο ιδρύματα κοντινά, δύο ψυχιατρεία, το Ψυχιατρείο στο Δαφνί ο Πράπογλου και το Δρομοκαΐτειο ο Δημήτρης Τρίκας και πραγματικά μας ιντριγκάρουν με δύο εκθέσεις έργων σύγχρονης τέχνης σε εγκαταλελειμμενους χώρους σε κτίρια των δύο ψυχιατρείων, που οι περισσότεροι από μας δεν έχουμε επισκεφτεί. Απλά έχουμε μόνο διάφορες ζοφερές φαντασιώσεις για το πώς λειτουργούν αυτοί οι χώροι, ως κολαστήρια ψυχών, τι μνήμες φέρουν, τι υπάρχει ακόμη μέσα σε αυτούς μετά την εγκατάλειψή τους και την φθορά του χρόνου. Αν υπάρχουν έπιπλα, ρούχα, προσωπικά αντικείμενα, και ίχνη στους τοίχους από την ζωή των ανθρώπων, που ήταν ενταγμένοι σε διαβαθμισμένους χώρους, οι πλουσιότεροι ξεχώριζαν από τους φτωχότερους, και πάνω από ένα αιώνα υφίστανται θεραπείες δύσκολες, εγκλεισμού, αποκλεισμού, απομόνωσης και απάνθρωπων και σκληρών συμπεριφορών.

Ψ.Ν.Α. Δαφνί, Βάνα Ντατσούλη, δεν είναι αυτό που νομίζετε, 2022 - Δρομοκαΐτειο, Πόκα Γιο + εργαστήριο ΑΣΚΤ

Όλοι μας έχουμε μια τέτοια εικόνα για τα ψυχιατρεία και για τους τρόπους που διαχειρίζονται αυτούς τους ανθρώπους που είναι διαταραγμένοι. Και αισθανόμαστε ότι στους εγκαταλελειμμένους αυτούς χώρους ενυπάρχει η ζωή αυτών των ανθρώπων, σαν να ίπταται η ψυχή τους. Η ψυχή του Βιζυηνού, του Χαλεπά και άλλων προσωπικοτήτων, που μας έβαλαν αμφιβολίες για την αναγκαιότητα και την αποτελεσματικότητα αυτών των ιδρυμάτων.

Ψ.Ν.Α.Δαφνί, Νίκος Τρανός, Primavera (2022)

Δρομοκαΐτειο, Δημήτρης Αληθεινός, Ψυχές και Σώματα 2η, 2002

Ως εκ τούτου λοιπόν οι επιλογές του Πράπογλου και του Τρίκα να κάνουν αυτές τις εκθέσεις και να επιλέξουν καλλιτέχνες και μαζί τους να διαλέξουν κατάλληλα έργα τέχνης, νομίζω ότι κίνησε το ενδιαφέρον του κόσμου που προσήλθε ξεπερνώντας τις όποιες αμφιβολίες. Χρειαζόταν υπομονή πραγματικά για να δει ο επισκέπτης τα έργα μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα της εγκατάλειψης και της φθοράς των χώρων των δωματίων και στο υποφωτισμένο δραματικό και παράξενο κλίμα του δεύτερου φρενοκομείου.

Δρομοκαΐτειο, Διονύσης Χριστοφιλογιάννης, Ο θάνατος έχει πολλά σχήματα και μεγέθη

Σε σχέση μάλιστα με το διπλό εγχείρημα του Πράπογλου, η έκθεση στο Δρομοκαΐτειο ήταν πραγματικά ένας άθλος του Δημήτρη Τρίκα, ο οποίος χρόνια προσεγγίζει τον χώρο της τέχνης με τις εκπομπές του και τα δημοσιεύματά του. Τόλμησε να υλοποιήσει το πρώτο του αυτό δύσκολο εγχείρημα, να ακολουθήσει με τον δικό του τρόπο τα βήματα του Πράπογλου και να στήσει την σημαντική αυτή πολυδιάστατη έκθεση με σημαντικά και σαφώς δυνατότερα έργα, και σειρά εκδηλώσεων που ακολουθούν (performances και ημερίδες), αναδεικνύοντας παράλληλα και έναν άλλο ανάλογο χώρο. Ο Τρίκας κατάφερε με επιτυχία να ανοίξει καινούργιους δρόμους στον χώρο των εικαστικών στην Ελλάδα, και ελπίζω να υπάρχει συνέχεια σε αυτή την νέα του διαδρομή.

Δρομοκαΐτειο, Θωμάς Διώτης, Chicken Syndrome

Στην έκθεση στο Δαφνί συμμετείχαν οι καλλιτέχνες: Λυδία Ανδριώτη (Ελλάδα), Christina Anid (Γαλλία/Ελλάδα/Λίβανος), Zeina Barakeh (Παλαιστίνη/Λίβανος/ΗΠΑ), Orit Ben Shitrit (Ισραήλ/ΗΠΑ/Μαρόκο), Ιάκωβος Βολκώβ (Ελλάδα), Robert Cahen (Γαλλία), Guillermo Galindo (Μεξικό/ΗΠΑ), Αικατερίνη Γεγησιάν (Μ.Βρετανία/Ελλάδα), Λυδία Δαμπασίνα (Ελλάδα), Άντζη Δρακοπούλου (ΗΠΑ), Κατερίνα Ζαχαροπούλου (Ελλάδα), Ελένη Ζούνη (Ελλάδα), Michal Heiman (Ισραήλ), Daniel Hill (ΗΠΑ), Έλυα Ηλιάδη (Ελλάδα), Νίκος Κόκκαλης (Ελλάδα), Ναταλία Μαντά (Ελλάδα), Στέλλα Μελετοπούλου (Ελλάδα), Gisela Meo (Ιταλία), Ανδρέας Μνιέστρης (Ελλάδα), Noemi Niederhauser (Ελβετία), Βάνα Ντατσούλη (Ελλάδα), Στέφανος Παπαδάς (Κύπρος/Ελλάδα), Pipilotti Rist (Ελβετία), Εύη Σαββαΐδη (Ελλάδα), Ariane Severin (Γερμανία/Ελλάδα), Δήμητρα Σκανδάλη (Ελλάδα), Νάντια Σκορδοπούλου (Ελλάδα), Δημήτρης Σκουρογιάννης (Ελλάδα), Κωνσταντίνος Ταλιώτης (Κύπρος), Τόλης Τατόλας (Ελλάδα), Νίκος Τρανός (Ελλάδα), Tori Wrånes (Νορβηγία), Gil Yefman (Ισραήλ), Γιαννούλης Χαλεπάς (Ελλάδα), Ευάγγελος Χατζής (Ελλάδα).

Στην έκθεση στο Δρομοκαϊτειο συμμετέχουν επίσης οι καλλιτέχνες: Δημήτρης Αντωνίτσης, Χλόη Ακριθάκη, Κατερίνα Αποστολίδου, Ιλεάνα Αρναούτου, Κωστής Βελώνης, Αντώνης Βολανάκης, Πόκα Γιο + εργαστήριο ΑΣΚΤ, Βαγγέλης Γκόκας, Θωμάς Διώτης, Μάρκος Ευλογημένος, Μαίρη Ζυγούρη, Κάπτεν, Νικομάχη Καρακωστάνογλου, Χάρης Κοντοσφύρης, Μαρία Λοϊζίδου, Μαρία Λουίζου, Ναταλία Μαντά, Μάρω Μιχαλακάκου, Βασίλης Μπακάλης, Μάνια Μπενίση, Βάλλυ Νομίδου, Αγγελος Παπαδημητρίου, Αννα Παπαέτη, Ηλίας Παπαηλιάκης, Νίνα Παπακωνσταντίνου, Πάνος Προφήτης, Πηνελόπη Πετσίνη, Ρεντούμης Δημήτρης, Μάριος Σπηλιόπουλος, Γιώργος Τσεριώνης, Ελένη Τζιρτζιλάκη, Κώστας Τσώλης, Σωκράτης Φατούρος, Αλέξης Φιδετζής, Δημήτρης Χαλάτσης, Δέσποινα Χαριτωνίδη, Διονύσης Χριστοφιλογιάννης.

 Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση 

Την έκθεση στο Δαφνί μπορίτει να δέιτε σε 3D στον ακόλουθο σύνδεσμο:

https://mpembed.com/show/?m=SgE8TS6DgQB&mpu=905&sr=.02%2C-.01&ss=267&sz=1.4&fbclid=IwAR2AdS0q57Dh9n6vDtZlDYy0Y-0oysJYVpbecSRRkRxrJiGX0MknGjcFsfA

ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ 

ΤΗΣ ΔΙΠΛΑΡΕΙΟΥ ΣΧΟΛΗΣ

Στο πλαίσιο της τουριστικοποίησης, άλλο ένα σημαντικό κτίριο  μετατρέπεται σε ξενοδοχείο 400 κλινών

Η Διπλάρειος Σχολή, λεπτομέρεια όψης. Πηγή: Google earth

Έχω αγανακτήσει με το ξεπούλημα των πάντων στους ξένους, με την ανεξέλεγκτη προώθηση των περιβόητων «επενδύσεων», που διαρκώς μας διατυμπανίζουν ότι πρόκειται για την σωτηρία μας και τελικά συχνά αποτελούν μια παραχώρηση των αξιών μας, της ιστορικής μας μνήμης, κτιρίων και φυσικών πόρων και τοπίων, στις ορέξεις των ξένων επενδυτών, που αγνοούν το παρελθόν μας και κινούνται με μοναδικό στόχο την μέγιστη εκμετάλλευση και το κέρδος. Και λυπάμαι ακόμη περισσότερο όταν οι «επενδύσεις» αυτές εγκρίνονται και ευνοούνται, πιθανότατα μέσα από πολιτικές πιέσεις, από τους θεσμούς αλλά και τα εκάστοτε ελεγκτικά συμβούλια, που δυστυχώς πλαισιώνονται και από προσωπικότητες που περίμενα να αντιδράσουν, να μην εγκρίνουν ή τουλάχιστον να συμβάλλουν στην διόρθωση, την προσαρμογή στα μέτρα, τα σταθμά και τις αξίες της ελληνικής πραγματικότητας, που οφείλουμε να διαφυλάξουμε. Ειδικά στο πλαίσιο της υπέρμετρης τουριστικοποίησης, είναι πολλά τα παραδείγματα τον τελευταίο καιρό κυρίως στην περιφέρεια και στα νησιά.

Η Διπλάρεος Σχολή, όψη από την πλατεία θεάτρου. Πηγή:

https://www.neolaia.gr/2015/03/20/ypotrofies-2015-metaptyxiaka-diplareios-soxli/

Αυτή την φορά όμως έχουμε ένα θέμα στην καρδιά της Αθήνας και αφορά ένα ιστορικό κτίριο στην υπό ανάπλαση Πλατεία Θεάτρου, την γνωστή Διπλάρειο Σχολή που κτίστηκε και λειτούργησε από το 1932. Ένα ιστορικό κτίριο που εκτός από την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική του, που ακολουθεί τη μορφολογία του αφαιρετικού κλασικισμού, έχει μια μακρόχρονη ιστορία σαν τόπος εκπαίδευσης αναρίθμητων τεχνικών και μαστόρων πολλών ειδικοτήτων (πάνω από 65.000) στις κατά καιρούς σχολές οικοδόμων-σχεδιαστών, ηλεκτρολόγων, υδραυλικών, σχολές σχεδίασης και κατασκευής επίπλου, όπως και τμήματα Πλαστικής, Πιλοποιίας, Κοπτικής, Μηχανουργικών Σχεδιαγραμμάτων, Ξυλουργικών, Ηλεκτρολογικών, Γραμμικών και Γεωμετρικών Σχεδίων, Ελεύθερου Σχεδίου κ.λπ .

Φωτογραφία από τη λειτουργία της Διπλαρείου Σχολής, Ζ. Ρωπαΐτου, Ο κόσμος της Ευριπίδου και των πέριξ, Αθήνα 2018

Στις σχολές αυτές έχουν διδάξει σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Δημήτρης Πικιώνης και οι Κ. Δοξιάδης, Δ. Δανιήλ, Κ. Ηλιάδης, Ι. Βρέττας, Κλ. Κραντωνέλλης, Αριστομένης Προβελέγγιος κ.ά, ενώ υπήρξαν απόφοιτοι, σημαντικοί για την οικονομία της χώρας, όπως οι Αλεξόπουλοι, Βαράγκης, Δράκος, Μάινας, Νεονάκης, Συρίγος και άλλοι. Ένα κτίριο που αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, προϊόν της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του Ελευθερίου Βενιζέλου, που πραγματοποιείται παράλληλα και την ίδια εποχή με την Ανωτάτη Εμπορική Σχολή (1926_1930), στην οδό Πατησίων (αρχιτέκτων Αναστάσης Μεταξάς), την Σιβιτανίδιειο Σχολή (1927) στην Καλλιθέα, την Λεόντειο Σχολή Πατησίων (1924), το Κολλέγιο Αθηνών (1929) και το Αρσάκειο (1933) στο Ψυχικό, πραγματοποιημένα από σημαντικούς αρχιτέκτονες.

H Σιβιτανίδιειος Σχολή (1927) στην Καλλιθέα

Μια συγκεκριμένη τάση με εξαιρετικά δείγματα της νεότερης αρχιτεκτονικής ιστορίας, που επιβάλει τον σεβασμό για κάθε πρόταση ανάπλασης, κάτι που η συγκεκριμένη επένδυση για την Διπλάρειο δεν ανταποκρίνεται.

Χαρακτηριστικά διακοσμητικά μοτίβα στην αυστηρή πρόσοψη του κτιρίου, που δανείζεται στοιχεία τόσο από τον μοντερνισμό όσο και από μια πιο αφαιρετική εκδοχή του κλασικισμού. Εφημερίδα Καθημερινή [ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ]

Πρόκειται για ένα τοπόσημο στην πόλη της Αθήνας, που καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο και χτίστηκε την περίοδο 1928-1932, με σχέδια του αρχιτέκτονα Αριστείδη Ηλιάδη, διπλωματούχου της Ecole Spéciale d’ Architecture του Παρισιού, όπου και διατηρούσε αρχιτεκτονικό γραφείο μέχρι το 1925, οπότε και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Έχει συνολικό εμβαδόν 10.000 τ.μ και αναπτύσσεται σε επτά επίπεδα

Κάτοψη ορόφου

Εσωτερικός διάδρομος από την έκθεση "Tomorrows" που φιλοξενήθηκε στη Διπλάρειο Σχολή το 2017

Τα τελευταία χρόνια το κτίριο αυτό είναι γνωστό από σειρά εκθέσεων και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, που πραγματοποιούνται εκεί, μέσα στους σχετικά καλοδιατηρημένους, μεγάλους, ψηλοτάβανους και άνετους χώρους των αιθουσών διδασκαλίας, τους μεγάλους διαδρόμους και με καλοσχεδιασμένα κλιμακοστάσια, μεγάλα ρυθμικά ανοίγματα και επιμελημένα καλαίσθητα μωσαϊκά δάπεδα.

Ενιαίος εκθεσιακός χώρος από την έκθεση "Tomorrows" που φιλοξενήθηκε στη Διπλάρειο Σχολή το 2017

Άποψη ενός από τα τρία κλιμακοστάσια (φωτο Ασπασία Κουλύρα)

Το ιστορικό αυτό κτίριο ενώ θα έπρεπε να υποδεχθεί μια νέα χρήση που να διατηρήσει και να μην αλλοιώσει ριζικά τον υπάρχοντα χαρακτήρα του, βρέθηκε στην δίνη της υπερτουριστικοποίησης του τόπου και ειδικά της Αθήνας που κινδυνεύει μαζί με την απομάκρυνση των υπουργείων στην ΠΥΡΚΑΛ, να μετατραπεί σε τόπο τουριστών, ελλήνων γκαρσονιών και ξενοδοχειακών υπαλλήλων. Το αστικό τοπίο αλλάζει δραματικά και δυστυχώς υποβαθμίζεται όταν δρομολογείται και μια υπερσυγκέντρωση τουριστικών καταλυμάτων και ειδικά για το συγκεκριμένο κτίριο για το οποίο η επερχόμενη επένδυση που δυστυχώς εγκρίθηκε από το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής χωρίς την παραμικρή τροποποίηση-υπόδειξη.

Από την έκθεση "Tomorrows" που φιλοξενήθηκε στη Διπλάρειο Σχολή το 2017. Φωτο: Μαριάννα Μπίστη από το αρχείο του Πάνου Δραγώνα. (Η αίθουσα με τον χάρτη των οικιστικών καταστροφών από την περίοδο που στο κτίριο φιλοξενήθηκε το Υπουργείο Οικισμού και Ανασυγκρότησης με Υφυπουργό τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη)

Έγινε αποδεκτό ότι πρόκειται να ενταχθούν σε αυτό 400 κλίνες σε στενά δωμάτια πλάτους 2,90μ. σαλαμοποιώντας το κτίριο και αλλάζοντας τελείως την εσωτερική δομή του, προσδίδοντάς του μια ιδρυματική λογική. Και ενώ βέβαια στην περιοχή δεν επιτρέπεται κτίριο ξενοδοχείου με περισσότερες από 100 κλίνες, οι ξένοι επενδυτές δια του Έλληνα αρχιτέκτονα κύριου Χαράλαμπου Κραμποβίτη, εφευρίσκουν τρόπους απευθυνόμενοι σε "αφελείς" χωρίζοντας εικονικά το κτίριο στα τέσσερα, βάζοντας αντίστοιχους εγκάρσιους τοίχους στους περιμετρικούς στενότερους διαδρόμους και χρησιμοποιώντας τις τρεις ανεξάρτητες εισόδους του κτιρίου. Και όλα αυτά χωρίς χώρους στάθμευσης. Και όμως εγκρίθηκε…

Είναι πραγματικά παράδοξο και προβληματικό να κατακερματιστεί αυτό το κτίριο με στενά δωμάτια ξενοδοχείου που θα προκύψουν χωρίζοντας τις αίθουσας των επόμενων φωτογραφιών στα δύο.

Από την έκθεση "Tomorrows" που φιλοξενήθηκε στη Διπλάρειο Σχολή το 2017. (AREA Architects: Βικτώρια: Είσοδος /Έξοδος: Το καταφύγιο, η πρεσβεία και το διαφανές Κράτος)

Συγκριτική απεικόνιση του πλάτους αιθουσών και μελλοντικών δωματίων του Ξενοδοχείου (φωτο Ασπασία Κουλύρα, επέμβαση Γ. Τριανταφύλλου)

Είναι προφανές ότι προέκυψαν αντιδράσεις και κινητοποιήσεις. Πρώτα με ενημέρωσε σχετικά η ομότιμη καθηγήτρια Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη μέσω επιστολής της προς το ICOMOS και ακολούθησαν η MONUMENTA, η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος, και το Ελληνικό τμήμα TICCIH, δια των εκπροσώπων τους, και όλοι μαζί συνυπογράφουν σχετικό κείμενο, (Α.Π. 100260/3463 03 10 2022) που στάλθηκε στην Διεύθυνση Αρχιτεκτονικής στο Τμήμα Παραδοσιακών Οικισμών του ΥΠΕΝ, ζητώντας να χαρακτηριστεί το συγκεκριμένο κτίριο ως μνημείο, με ότι αυτό συνεπάγεται για την χρήση του. Παράλληλα, ο δημοσιογράφος Δημήτρης Ρηγόπουλος δημοσίευσε στην Εφημερίδα Καθημερινή της Κυριακής 14 10 2022 σχετικό άρθρο με τίτλο «Αλλαγή σελίδας για τη Διπλάρειο Σχολή» και ακολούθησε επιστολή στις 20 10 2022 του Θεμιστοκλή Σμπαρούνη Προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Βιοτεχνικής Εταιρείας - Διπλαρείου Σχολής, που υποστηρίζει την ανάγκη ανακαίνισης και διάσωσης του κτιρίου που «καταρρέει» (?), θεωρεί "συναισθηματική νοσταλγία" την όποια προσπάθεια διατήρησης του χαρακτήρα και προτείνει αφελώς την μετονομασία της ιστορικής πλατείας Θεάτρου σε πλατεία Διπλαρείου Σχολής.

Προτομή του ιδρυτή της Σχολής στο ισόγειο της. (φωτο Ασπασία Κουλύρα)

Ο σκοπός αυτής της κίνησης και του κειμένου προφανώς δεν είναι η εγκατάλειψη αυτού του κτιρίου και η μέσα στον χρόνο καταστροφή του.

Έστω και αν χαρακτηριστεί ως μνημείο είναι δύσκολο να διασωθεί από την λαίλαπα της τουριστικοποιησης των πάντων.  Ακόμη και το χαρακτηρισμένο ως μνημείο κτίριο επί της οδού Ρηγίλλης 18, στην Αθήνα εκεί όπου για μακρά περίοδο στεγαζόταν η έδρα της Nέας Δημοκρατίας, έχει ήδη μισθωθεί από την Ανώνυμος Ξενοδοχειακή και Tουριστική Eταιρία Τhe Margi και προωθείται η μετατροπή του σε ξενοδοχείο boutique 5* με διπλανή πενταώροφη προσθήκη.

Το κτίριο επί της οδού Ρηγίλλης 18, πρώην έδρα της Nέας Δημοκρατίας, που προωθείται η μετατροπή του σε ξενοδοχείο boutique 5*

Άλλο ένα ιστορικό κτίριο του αρχιτέκτονα Αναστάση Mεταξά, που  παράλληλα σχεδίασε και τις οικίες Eυγενίδου και Σερπιέρη, αλλά και τα Mέγαρα Mπενάκη και Σταθάτου στη λεωφόρο Bασιλίσσης Σοφίας.

Στόχος λοιπόν σχετικά με την Διπλάρειο, είναι προς το παρόν να αναστείλει την συγκεκριμένη επένδυση για την Διπλάρειο, είτε προς μετριασμό του αριθμού των κλινών και με μια νέα αρχιτεκτονική προσέγγιση που θα σεβαστεί τον χαρακτήρα του κτιρίου, είτε για την διάσωσή του μέσα από νέες, ανάλογες του παρελθόντος, χρήσεις που δεν θα αλλοιώσουν δραματικά τα εσωτερικά αρχιτεκτονικά του στοιχεία μέσα από πρωτοβουλίες της πολιτείας και της τοπικής αυτοδιοίκησης, αλλά και ευαισθητοποιημένων ιδιωτών-επενδυτών. Ας ελπίσουμε…