ΜΑΝΟΛΗΣ ΚΟΡΡΕΣ:

 ΜΙΑ ΑΥΤΟΑΝΑΦΟΡΙΚΗ, ΧΕΙΜΑΡΡΩΔΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΞΗ

Για την επιστημονική του διαδρομή 

και τα πρόσφατα έργα στην Ακρόπολη

Μανόλης Κορρές

Λίγο πριν τις καλοκαιρινές μας διακοπές, την Τρίτη 4 Ιουλίου 2023, βρεθήκαμε στον ανακαινισμένο κήπο του Ιδρύματος Πολιτισμού στο Παλαιό Ψυχικό, μετά την πρόσφατη και βραβευμένη ανάπλασή του από τους αρχιτέκτονες του γραφείου AREA architects, για να παρακολουθήσουμε μια αυτό- αναφορική, χειμαρρώδη και αποκαλυπτική διάλεξη του Μανόλη Κορρέ με τίτλο ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΝΤΕΛΗ ΣΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ, με παράλληλη έκθεση των αυθεντικών σχεδίων που εμπεριέχονται στο ομότιτλο βιβλίο, που κυκλοφόρησε από τον Εκδοτικό Οίκο Μέλισσα το 1994.

Η έκδοση Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα του Εκδοτικού Οίκου Μέλισσα, 1994

Ο Κορρές απευθυνόμενος σε ένα ευρύτερο κοινό, μίλησε για τις συνθήκες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα, αποκαλύπτοντας την επιστημονική του διαδρομή και το πέρασμά του στον χώρο της αρχαιολογίας, εξάρωντας το έργο των αρχαιολόγων. Τέλος απαντώντας στα ερωτήματα του κοινού, επεδίωξε να τοποθετηθεί σχετικά με όσα υπέστη για τα πρόσφατα έργα στην Ακρόπολη και ειδικά για την απρόσμενη επίσκεψη από στελέχη της UNESCO:

[…] ήρθαν παρόλα αυτά να μας κρίνουν, είπε. Ταπεινωθήκαμε όταν ήρθαν. Εγώ αισθάνθηκα ταπείνωση. Ήξερα ότι ήμουν καλύτερος, ήξερα όταν θα φύγουν θα μας πούνε μπράβο, αλλά είχανε παίξει ένα ρόλο. Και αυτό έγινε διότι κάποιος από μέσα, από εμάς, τους έφερε και έκανε την Ελλάδα ‘ρόμπα’ έξω, για να μπορέσει να εξυπηρετήσει φθόνο εναντίον συμπατριώτη. Περί αυτού πρόκειται.

 

Από τον χώρο της διάλεξης στον κήπο του Ιδρύματος Πολιτισμού στο Παλαιό Ψυχικό

Ξεκινώντας την διάλεξή του, αναφέρθηκε αρχικά στην πρόταση του Αναστάσιου Ορλάνδου, που είχε μάθει για τις επιδόσεις του Κορρέ από τα φοιτητικά του χρόνια στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, και του πρότεινε να συμμετάσχει στην ολοκλήρωση του βιβλίου για την Αρχιτεκτονική του Παρθενώνα.

Αναστάσιος Ορλάνδος

Πρόταση την οποία αρνήθηκε, επιλέγοντας να περιπλανηθεί με τον συμμαθητή του Γιάννη Σαϊτα το 1969-70, στην εσχατιά της Μάνης, θέλοντας να ανακαλύψουν, τις σχέσεις που συνδέουν την μεγάλη αρχιτεκτονική με την λεγόμενη μικρή, προσανατολισμένοι στην τότε λιγότερο προβεβλημένη λαϊκή αρχιτεκτονική ή μάλλον δημώδη, όπως την είχαν ονομάσει προπολεμικά.

Έτσι, η πρώτη ειδίκευση του Κορρέ ήταν στην λαϊκή αρχιτεκτονική, έχοντας παράλληλα και μια επιτηδειότητα και στα κλασικά, ήδη από το πρώτο έτος που είχε σχεδιάσει τα Προπύλαια και την πεσμένη Κολώνα του Ολυμπίου. Δούλεψε παράλληλα και σε αρχιτεκτονικά γραφεία σε διαγωνισμούς, κάνοντας προοπτικά σχέδια παρουσίασης με απαιτήσεις, που ήθελαν άλλη μαστοριά και καλοπληρωνόταν. Ακολούθησε η συνεργασία του με την ακούραστη ερευνήτρια και πρώτη Ελληνίδα βυζαντινολόγο Μαρία Σωτηρίου, που πέρναγε τα τελευταία χρόνια της ζωής της στο Βυζαντινό Μουσείο, σε ένα γεροντικό περιβάλλον στην Βιβλιοθήκη του συζύγου της, του σπουδαίου Γεώργιου Σωτηρίου του ανανεωτή του Μουσείου.

Γεώργιος Σωτηρίου

Τον γοήτευσε το πείσμα ενός ανθρώπου, που είναι με το ένα πόδι στον τάφο, να συνεχίζει για καιρό να μελετάει. Αργότερα συνειδητοποίησε ότι με αφορμή αυτή την εμπειρία είχε πάρει έναν άλλο δρόμο.

Οι αρχαιολόγοι

O Κορρές δεν έπαψε να βρίσκεται συχνά με τους αρχαιολόγους. Η γοητεία που βρήκε σε αυτό το περιβάλλον ήταν τεράστια, κυρίως ως προς το πνευματικό μέρος. Του άρεσε επίσης και η εργασία στο ύπαιθρο, παρά η εργασία στο γραφείο με τους μανιώδης καπνιστές. Τον ενοχλούσαν οι καπνοί.

Αυτοί οι άνθρωποι, είπε, οι αρχαιολόγοι είναι εκεί, πάνω στο αντικείμενο με τόσο πάθος και πόθο. Και σήμερα βέβαια, που πάντα ελπίζουμε ότι θα περάσει αυτό το κουσούρι της κοινωνίας μας, η διαφθορά, οι αρχαιολόγοι είναι ο τελευταίος κλάδος που δε μπορείς να πεις ότι έχουν διαφθαρεί. Δεν μπορείς να τους αγοράσεις με λεφτά. Είναι αδύνατον. Όλους τους άλλους μπορείς.

Στον Κορρέ ταίριαζε πολύ περισσότερο το περιβάλλον των αρχαιολόγων και κυρίως γιατί εκείνοι ήθελαν να ακούσουν το αντικείμενο, δεν ήθελαν να το διαμορφώσουν. Ήθελαν να το κατανοήσουν, εν αντιθέσει προς τους συναδέλφους του (αρχιτέκτονες) που πριν κατανοήσουν ποιο είναι το αντικείμενο, ήθελαν να πουν στο αντικείμενο πώς πρέπει να είναι. Αυτή είναι η διαφορά του δημιουργού και του σοβαρού μελετητή εντός εισαγωγικών.

Ο Μανόλης Κορρές όρθιος δεξιά προετοιμάζοντας με συνεργάτες την αφαίρεση τμήματος της στέψης του Παρθενώνα. φωτ. Σωκράτης Μαυρομμάτης

Έτσι, όταν το 1975 είχε αρχίσει ήδη με την μεταπολίτευση το πρόγραμμα της αποκατάστασης των μνημείων της Ακρόπολης, ο Κορρές ήταν ο πρώτος που βρέθηκε στο πρόγραμμα, και ανέλαβε την υποχρέωση να οργανώσει το τεχνικό γραφείο με νέους συναδέλφους. Και το 1983 ολοκλήρωσε τον πρώτο τόμο για τον Παρθενώνα, που είχε από όλα, οικοδομική και αρχαιολογία και γεωλογία και φυσική, όπως θερμική θραύση των μαρμάρων και διάφορα μηχανικά φαινόμενα. Συγκρίσεις ξύλινων και μεταλλικών ικριωμάτων, μέσα στις 700 σελίδες, με πάρα πολλές εικόνες και σχέδια.

Στην συνέχεια επικεντρώθηκε σε ιστορικές αναφορές, όπως στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις επί Θεμιστοκλή, την δημιουργία του λιμανιού του Πειραιά, τις επιτυχίες στον Μαραθώνα και στην Σαλαμίνα, τον εξοστρακισμό του Θεμιστοκλή και ακολούθως του Κίμωνα.

Ο Περικλής

Υπήρχε τότε μια δυναμική στην Αθήνα. Αναφέρθηκε στον Περικλή που εξελέγετο συνεχώς μετατρέποντας την πόλη σε ένα εργοτάξιο, δημιούργησε θέσεις εργασίας και μέσα σε λίγους μήνες ολοκληρώνονταν τα σχέδια και άρχιζαν τα έργα. Από τις επιγραφές είπε, γνωρίζουμε ότι τα χρήματα από το ταμείο της Δήλου, που μεταφέρονταν στα έργα της Ακρόπολης ήταν το 1,66% δηλαδή ένα ελάχιστο ποσοστό. Ο Αθηναϊκός πλούτος ήταν το αργυρωρυχείο στο Λαύριο, το καλύτερο στην Ελλάδα, μαζί με τα σπουδαία προϊόντα της μεταποίησης, όπως τα αγγεία, που άξιζαν περιουσίες, που στήριξαν τα έργα της Ακρόπολης. Το έργο του Παρθενώνα άρχισε το 447 πΧ. και σε οκτώ χρόνια ήταν έτοιμο, ακριβώς το έτος των μεγάλων Παναθηναίων, σε ένα χρόνο ρεκόρ.

Από τις εργασίες αποκαταστασηε και συντήρησης των κιόνων

Αποκάλυψε ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες σχετικά με την κατασκευή, όπως ότι μια μαρμάρινη κολώνα του Παρθενώνα αντιπροσωπεύει 19 000 ανθρωπο-ώρες εργασίας, από τις οποίες οι 9 000 και κάτι είναι οι ραβδώσεις.. Αλλά και για την απουσία ευθειών στον Παρθενώνα, παρά μόνο ανεπαίσθητες καμπύλες όπως στο ύψος του κίονος η καμπύλη ως τόξο σε σχέση με την χορδή ορίζει το βέλος στο μέσον της καμπύλης, που στον Παρθενώνα είναι 17,5 χιλιοστά. Η δε καμπύλη στο μήκος των 76 μέτρων του στυλοβάτη, έχει ανύψωση 9.5 εκατοστά.

Η  καμπύλη στο μήκος των 76 μέτρων του στυλοβάτη του Παρθενώνα έχει ανύψωση 9.5 εκατοστά.

Η φινέτσα φαίνεται ότι ξεπερνούσε την προσδοκώμενη ικανότητα των θεατών να την προσλάβει και για αυτό τον λόγο οι αρχιτέκτονες, καθώς περνούσαν οι γενιές, μεγάλωναν και την ένταση για να φαίνεται στους επισκέπτες, που κοίταζαν και δεν την έβλεπαν. Είχε απασχολήσει μάλιστα και τον Βιτρούβιο.

Μανόλης Κορρές

Ως προς τις διαδικασίες τότε, μας επεσήμανε, ότι ήταν όπως και σήμερα. Υπήρχε μία επιτροπή αρχιτεκτονικού διαγωνισμού. Οι καλύτεροι αρχιτέκτονες, συνήθως κατόπιν προσκλήσεως, καλούντο να υποβάλουν σχέδια και μακέτες ενίοτε. Μια επιτροπή χρηματο-λογιστική, διοικητικού και διαχειριστικού ελέγχου, με ενιαύσια διάρκεια, άλλαζε κάθε 12 μήνες. Αντιθέτως η καλλιτεχνική επιτροπή, έμενε ως το τέλος του έργου. Ήταν επταμελής, με γραμματέα που κρατούσε τα πρακτικά. Ειδική διάταξη για τα μη απορροφηθέντα κονδύλια των μακρών τειχών αντί να επιστρέφοντο στο δημόσιο ταμείο στο τέλος του οικονομικού έτους, αυτομάτως περνούσαν στο έργο του Παρθενώνα για να μην υπάρχει καθυστέρηση.

Ανοδική λιθαγωγία με αντίσταθμες άμαξες, σχέδιο Μανόλη Κορρέ από την έκδοση Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα του Εκδοτικού Οίκου Μέλισσα, 1994.

Τέλος, οι απολογισμοί των έργων ήταν δημόσια έγγραφα χαραγμένα σε μάρμαρο στην περιληπτική τους μορφή, πάντοτε σε δύο αντίγραφα και σε αναλυτική μορφή σε διφθέρες και παπύρους. Έτσι, ο πολίτης είχε την δυνατότητα να τα βλέπει στην αγορά και να ενημερώνεται για το έργο, ακούγοντας παράλληλα και τους ήχους από τα σφυριά και τις καστάνιες των γερανών.

Απαντώντας στα ερωτήματα των παρευρισκόμενων 

για τα πρόσφατα έργα στην Ακρόπολη

Μανόλης Κορρές

Αν και σήμερα στην αρχαιολογία θεωρείται πρόταγμα, όταν τελειώνει μία ανασκαφή να την σκεπάζουμε για να μην καταστρέφεται, στην Ακρόπολη, αυτό που ο επισκέπτης νομίζει ότι είναι η Ακρόπολη, είναι μια ξελακωμένη, ξεγουβωμένη έκταση στην οποία έσκαψαν παντού, φτάσανε στην κλασσική επιφάνεια και πήγανε και παρακάτω μέχρι τον βράχο, αφήνοντας στον αέρα θεμέλια, τα οποία ποτέ δεν ήταν ορατά. Ήταν σκεπασμένα. Δεν είχαν σχεδιαστεί για να φαίνονται, για αυτό κτίστηκαν με ευτελείς πέτρες που εύκολα διαλύονται από τον καιρό, σαπίζουν, ξεκουφαλιάζουν, κονιορτοποιούνται, σωριάζονται.

Κυριαρχεί όμως μια λαγνεία με τις παλιές πέτρες, ο κόσμος επιθυμεί να τις βλέπει γιατί έτσι ικανοποιεί την ανάγκη του για απόλαυση αρχαιότητας, έστω και αν πρόκειται απλώς για θεμέλια. Αποζητά να έχει την μαγεία της παλιάς πέτρας. Αντιθέτως, νοιώθει αλλεργία για μια καινούργια πέτρα. Έτσι έχει μάθει και θεωρεί ότι αυτό είναι ψεύτικο. Άρα προτιμά να βλέπει αυτά τα παλιά, σεπτά ευρήματα τα οποία ήταν απλώς θεμέλια.

Και ενώ δεν μπορεί ο καθένας να κάνει παρατηρήσεις και κριτική σε ένα περιβάλλον επιστημονικών εργασιών, αντιθέτως για θέματα αρχαιολογικά όλος ο λαός πιστεύει ότι έχει γνώμη. Οι πολλοί δεν αντιλαμβάνονται ότι είναι δουλειά για ειδικούς. Υποτιμούν εμάς που έχουμε αναλάβει και κάνουν και μικροπολιτική. Λένε π.χ. ότι αυτά τα έργα στεγανώνουν και επομένως όταν βρέχει πλημμυρίζει η Ακρόπολη. Αυτό είναι παρανοϊκό διότι ένας λόφος δεν μπορεί να πλημυρίσει. Αλλά σας θυμίζω ότι, όταν ο Τρικούπης ήταν υποψήφιος στην εκλογική περιφέρεια Μεσολογγίου, ο Μιλτιάδης Γουλιμής είχε πει ότι τα τραίνα που φέρνει ο Τρικούπης κόβουν το γάλα στις αγελάδες. Με τα σφυρίγματα του τραίνου οι αγελάδες δεν κατεβάζουνε γάλα. Δεν έχει σημασία ότι κανείς εκείνη την εποχή δεν μπορούσε να ελέγξει την ορθότητα ή μη ορθότητα αυτού. Αυτό που είχε σημασία είναι ότι κάποιος έβριζε τον Τρικούπη και οποιοσδήποτε ήθελε κάπως να ξεσπάσει έμπαινε στο στρατόπεδο των αντιτρικουπικών.

Μανόλης Κορρές

Αν δείτε τώρα την ευκολία που δίνει και το διαδίκτυο, ο καθένας να είναι μια μικρή εφημερίδα και ένας μικρός δημοσιογράφος, και διατυπώνονται απόψεις με απρέπειες. Και στο τέλος καταφεύγουν σε καταγγελίες, οι οποίες για να μας κάνουν εμάς «νταντά», απευθύνονται στην UNESCO στο εξωτερικό, ώστε να φανεί ότι η UNESCO θα έρθει εδώ στο προτεκτοράτο και εμείς εδώ πρέπει να υποταχτούμε. Και η UNESCO να είχε διαφορετικές απόψεις, δεν είμαστε προτεκτοράτο. Θα κάναμε αυτά που πιστεύουμε. Γιατί μας τα ανέθεσαν. Πόσο μάλλον που η UNESCΟ τα ενέκρινε με την έκθεση που έγραψε.

Παραταύτα εμείς αισθανθήκαμε μειωμένοι, διότι ποτέ πριν δεν είχε έρθει η UNESCO για να δει αν κάνουμε καλά την δουλειά μας. Ήταν αυτονόητο ότι κάνουμε καλά την δουλειά μας. Ήρθαν διότι κάποιος τους έφερε. Και αυτό σημαίνει ότι άνοιξε μια τρύπα και όποιος θέλει ξανάρχετε μετά. Κι οι συνομιλητές μας της UNESCO δεν ήταν καλύτεροι από εμάς. Ούτε είχαν την δική μας ειδικότητα, ούτε τα δικά μας διδακτορικά έχουν κάνει, ούτε τα δικά μας βιβλία , ούτε την δική μας εμβέλεια στην παγκόσμια επιστήμη έχουν. Είναι στελέχη της UNESCO και έρχονται παρόλα αυτά να μας κρίνουν.

Ταπεινωθήκαμε όταν ήρθαν! Εγώ αισθάνθηκα ταπείνωση. Ήξερα ότι ήμουν καλύτερος, ήξερα όταν θα φύγουν θα μας πούνε μπράβο, αλλά είχανε παίξει ένα ρόλο. Και αυτό έγινε διότι κάποιος από μέσα, από εμάς, τους έφερε και έκανε την Ελλάδα ‘ρόμπα’ έξω, για να μπορέσει να εξυπηρετήσει φθόνο εναντίον συμπατριώτη. Περί αυτού πρόκειται.

Διότι δεν μπορείς γιατί κάποιον φθονείς, να τον καταγγέλλεις στους ξένους, μειώνοντας έτσι την εικόνα της χώρας σου και μαζί και του εαυτού σου. Αυτό συνέβη.

Μανόλης Κορρές

___________________________

Σημ. Κατά την απομαγνητοφώνηση της διάλεξης, μέσα από μια ελεύθερη επεξεργασία, τηρήθηκε όσο ήταν δυνατόν το πνεύμα και το ύφος του λόγου του ομιλητή, εκτός από  τα κείμενα με πλάγια γράμματα που καταγράφονται με ακρίβεια όσα ελέχθηκαν.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση  

MORA

ΑΛΛΟΤΕ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ

ΧΩΡΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ 

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΤΣΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ένας ξεχωριστός, επιστημονικός, ιστορικός 

και καλαίσθητος εκδοτικός άθλος

Επανέρχομαι σήμερα, με την νέα σημαντική και πολυσέλιδη έκδοση του Παναγιώτη Τσακόπουλου, που ήρθε στα χέρια μου λίγο πριν τον καλοκαιρινό κύκλο διακοπών, οπότε είχα και την ευκαιρία να την δω πιο προσεκτικά.

Παναγιώτης Τσακόπουλος

Όλα ξεκίνησαν 35 χρόνια πριν, την άνοιξη του 1986, όταν ο Παναγιώτης Τσακόπουλος υποστήριξε την διδακτορική διατριβή του, που ξεκίνησε το 1982 στο πανεπιστήμιο της Nanterre με θέμα την πολεοδομία στην Πελοπόννησο τον 19ο αιώνα και με καθηγητή τον Michel Sivignon.

Στο πλαίσιο των ερευνών του για την τεκμηρίωση της διατριβής του, γοητεύτηκε από τους τοπογραφικούς χάρτες της Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής του Μοριά, που ανακάλυψε στα Αρχεία του Γαλλικού Υπουργείου Άμυνας, στο Château de Vincennes, που αποτύπωναν την πολεοδομική εικόνα των πόλεων της Πελοποννήσου στο κρίσιμο σημείο της μετάβασης από την Οθωμανική κυριαρχία στο ελεύθερο Ελληνικό κράτος. Παράλληλα εισχώρησε και στα Αρχεία Χαρτών του ΥΠΕΧΩΔΕ και στα Αρχεία του Κράτους.

Η περιοχή της Κορώνης, το γεωφυσικό ανάγλυφο, η υδρογραφία και οι δρόμοι που οδηγούν από και προς την πόλη, στον προπαρασκευαστικό χάρτη του Γαλλικού Τοπογραφικού Λόχου από τον λοχαγό Bernard 1831. Archives de la Défense.

Έκτοτε ο Τσακόπουλος είχε σποραδικές ευκαιρίες αποσπασματικών παρουσιάσεων της διατριβής του σε συνέδρια και διαλέξεις, καθώς και στο πλαίσιο μεταδιδακτορικής υποτροφίας ασχολήθηκε με την συγγραφή καταλόγου σχετικών χειρόγραφων και χαρτών. Αργότερα το 2010, συνεργάστηκε με τον Γιάννη Σαΐτα για την έκδοση του έργου της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά, παράλληλα με την άσκηση αρχιτεκτονικής.

Η συγκεκριμένη έκδοση είναι αποτέλεσμα ενασχόλησης των τελευταίων εννέα ετών και εστιάζει, μέσα από την οπτική ενός αρχιτέκτονα, στην Ιστορία της πόλης στην Πελοπόννησο, στην μακρά περίοδο της Οθωμανικής κατάκτησης, συνδυάζοντας σχεδιαστικές και χαρτογραφικές πηγές όπως έχουν αναδειχθεί από τις πρόσφατες επιστημονικές προσεγγίσεις.

Και αυτή την φορά, με το πόνημα αυτό ο Τσακόπουλος επιβεβαιώνει την ουσιαστική επιστημονική του δεινότητα, την συγκροτημένη σκέψη του, και την υποδειγματική μεθοδολογία, οργάνωση και παρουσίαση της διατριβής του. Σε αυτό συνέβαλε και η σπάνια καλλιτεχνική επιμέλεια, και ο γραφιστικός σχεδιασμός της Ιωάννας Κωστίκα που με πρωτότυπες και έξυπνες επιλογές κατάφερε, μια πολυσέλιδη έκδοση με 1247 σελίδες, να είναι παράλληλα κομψή και ελκυστική στον αναγνώστη. Με τους κόκκινους σελιδοδείκτες και άλλα ευρήματα κατανομής των θεματικών ενοτήτων, η Κωστίκα συμβάλει στην γρήγορη προσέγγισή τους και κατανέμει ή μάλλον συνθέτει με χαρισματικό τρόπο την πλούσια και σπάνια εικονογράφηση, τα κείμενα, τις λεζάντες, τους πίνακες, τις υποσημειώσεις και τις παραπομπές, κάνοντας τον τόμο ελκυστικό, εύχρηστο και εύληπτο. Είναι εντυπωσιακή η υψηλού επιπέδου ψηφιακή επεξεργασία εικόνων και σχεδίων που σε μεγάλο βαθμό προέρχονται από παλαιά αρχεία, για την καθαρότητά τους και την σαφήνεια.

Η μελέτη δομείται σε δύο μέρη ανάλυσης και σύνθεσης, με εκτενές εισαγωγικό μέρος. Στο πρώτο μέρος με τίτλο «Η Ανασύσταση της πολεοδομικής μορφής: εννέα μονογραφίες», επιχειρείται η ανασύσταση της πολεοδομικής μορφής εννέα επιλεγμένων παραδειγμάτων αστικών οικισμών της Πελοποννήσου και συγκεκριμένα σε πέντε Πόλεις-Αγορές, την Τριπολιτσά, την Πάτρα, την Κόρινθο, το Άργος και τον Μυστρά, και σε τέσσερεις Πόλεις -Οχυρά, το Ανάπλι (Ναύπλιο), το Ναβαρίνο (Νιόκαστρο), την Μεθώνη και την Κορώνη.

Το δεύτερο μέρος με τίτλο «Η πόλη ως επάλληλα πλέγματα» υποδιαιρείται σε τρεις ενότητες. Η πρώτη με τίτλο «Ο τόπος και οι πόλεις, αναφέρεται στην γεωγραφία των οικισμών, στους πληθυσμούς διαχρονικά και την ανθρωπογεωγραφία του Μοριά.

Η δεύτερη με τίτλο το «Οθωμανικό πολεοδομικό πρότυπο», επικεντρώνεται στον πολεοδομικό και κτισμένο χώρο και το οθωμανικό αρχιτεκτονικό πρότυπο και τις κτηριακές τυπολογίες και η τρίτη ενότητα με τίτλο «Η Πόλη ως επάλληλα πλέγματα» περιλαμβάνει έξη «επάλληλα πλέγματα» των οποίων η σύνθεση συγκροτεί την πολεοδομική μορφή. Το πλέγμα της άμυνας με τις οχυρώσεις και την έδρα της εξουσίας, το πλέγμα του νερού που περιλαμβάνει στέρνες, πηγάδια, δημόσιες κρήνες, χαμάμ, βυρσοδεψία, σφαγεία και υδρόμυλους, το πλέγμα της φύσης, με τους κήπους, τις αυλές, τα νεκροταφεία, τις εξοχές και τα προσκυνήματα, το πλέγμα των αγορών με αναφορές στην αρχιτεκτονική της αγοράς την πόλη και το λιμάνι.

Otto Magnus von Stackelberg. Χάνι στην Κόρινθο, 1811.

Ακολουθούν το πλέγμα των λατρευτικών χώρων και ιδρυμάτων, που περιλαμβάνει εκκλησίες, τζαμιά και κοινωφελή ιδρύματα και τέλος το πλέγμα της κατοικίας, με τους μαχαλάδες, το ρυμοτομικό πλέγμα και το λαϊκό αστικό σπίτι. Έξη ενότητες με μια ξεχωριστή εικονογράφηση με σκίτσα, γκραβούρες, φωτογραφίες και επιμελημένα αρχιτεκτονικά σχέδια με τοπογραφικά, κατόψεις, όψεις και τομές.

Από το πλέγμα των εκκλησιών: Castellan, Εκκλησία στα Φιλιάτρα, 1797

Το δεύτερο μέρος κλείνει με την ενότητα με τίτλο Gadenza: Χωρικές Πυκνώσεις, αφιερωμένο στην μνήμη του Δημήτρη Φατούρου, με ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά εικονογραφημένα παραδείγματα συγκέντρωσης κτισμάτων και δραστηριοτήτων, κατά μήκος δρόμων, ή υπακούοντας στην λογική της άμυνας.

Εντυπωσιακό είναι το Παράρτημα στο τρίτο μέρος του βιβλίου όπου καταγράφονται αναλυτικά τα αρχεία από τα οποία αντλήθηκε υλικό στην Αθήνα, το Παρίσι, την Βενετία, την Κοπεγχάγη, το Λονδίνο και το Yale Center for British Art, η πληρέστατη Βιβλιογραφία και τέλος οι Πηγές των αναρίθμητων εικόνων.

Η έκδοση ολοκληρώνεται με το βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα.

Τον Πάνο Τσακόπουλο τον γνωρίζουμε από την συστηματική ενασχόλησή του τα τελευταία χρόνια με τις θεωρητικές του προσεγγίσεις σε συνέδρια, τις δημοσιεύσεις σε συλλογικά έργα και περιοδικά και την συστηματική συγγραφική του δραστηριότητα στο πλαίσιο της ιστορίας της ελληνικής μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, με τις γνωστές εκδόσεις και τις μονογραφίες σημαντικών Ελλήνων αρχιτεκτόνων, όπως του Βασίλη Μπογάκου, του Γιάννη Κούκη, του Γιάννη Κούτση, του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη και άλλων.

Με τα δεδομένα αυτά η έκδοση αυτή επιβεβαιώνει και την κατά την άποψή μου αστοχία της μη εκλογής του Παναγιώτη Τσακόπουλου, στο διδακτικό προσωπικό των Αρχιτεκτονικών Σχολών της χώρας.

Τέλος, το μοναδικό αυτό πολυσέλιδο και παράλληλα κομψό βιβλίο, αφιερωμένο στην μνήμη των αφανών,  τυπώθηκε ψηφιακά τον Μάϊο του 2023, με πανόδετη βιβλιοδεσία σε 100 μόνο αριθμημένα αντίτυπα και διατίθεται εκτός εμπορίου για λογαριασμό των Reflections Architect’s Files. Μια ευρηματική πρωτοβουλία του Παναγιώτη Τσακόπουλου, που ζητώντας την στήριξη και την συνδρομή αναγνωστών που προαγόρασαν το βιβλίο, κατάφερε να υλοποιήσει τον στόχο καλύπτοντας τα έξοδα και μόνο της εξαιρετικής έκδοσης, όχι όμως τον πολυετή μόχθο που ο ίδιος κατέβαλε και την τεράστια πνευματική εργασία, που σε αυτό τον τόπο εξακολουθεί δυστυχώς να μην πληρώνεται. Θέλω να ελπίζω ότι τα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα και οι σχολές αρχιτεκτονικής θα στηρίξουν και θα χρηματοδοτήσουν την επανέκδοση αυτού του καλαίσθητου τόμου, ως ένα υποδειγματικό πανεπιστημιακό σύγγραμμα για την ιστορία της αρχιτεκτονικής και την πολεοδομία αυτού του τόπου.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση.