MORA

ΑΛΛΟΤΕ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ

ΧΩΡΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ 

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΤΣΑΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ένας ξεχωριστός, επιστημονικός, ιστορικός 

και καλαίσθητος εκδοτικός άθλος

Επανέρχομαι σήμερα, με την νέα σημαντική και πολυσέλιδη έκδοση του Παναγιώτη Τσακόπουλου, που ήρθε στα χέρια μου λίγο πριν τον καλοκαιρινό κύκλο διακοπών, οπότε είχα και την ευκαιρία να την δω πιο προσεκτικά.

Παναγιώτης Τσακόπουλος

Όλα ξεκίνησαν 35 χρόνια πριν, την άνοιξη του 1986, όταν ο Παναγιώτης Τσακόπουλος υποστήριξε την διδακτορική διατριβή του, που ξεκίνησε το 1982 στο πανεπιστήμιο της Nanterre με θέμα την πολεοδομία στην Πελοπόννησο τον 19ο αιώνα και με καθηγητή τον Michel Sivignon.

Στο πλαίσιο των ερευνών του για την τεκμηρίωση της διατριβής του, γοητεύτηκε από τους τοπογραφικούς χάρτες της Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής του Μοριά, που ανακάλυψε στα Αρχεία του Γαλλικού Υπουργείου Άμυνας, στο Château de Vincennes, που αποτύπωναν την πολεοδομική εικόνα των πόλεων της Πελοποννήσου στο κρίσιμο σημείο της μετάβασης από την Οθωμανική κυριαρχία στο ελεύθερο Ελληνικό κράτος. Παράλληλα εισχώρησε και στα Αρχεία Χαρτών του ΥΠΕΧΩΔΕ και στα Αρχεία του Κράτους.

Η περιοχή της Κορώνης, το γεωφυσικό ανάγλυφο, η υδρογραφία και οι δρόμοι που οδηγούν από και προς την πόλη, στον προπαρασκευαστικό χάρτη του Γαλλικού Τοπογραφικού Λόχου από τον λοχαγό Bernard 1831. Archives de la Défense.

Έκτοτε ο Τσακόπουλος είχε σποραδικές ευκαιρίες αποσπασματικών παρουσιάσεων της διατριβής του σε συνέδρια και διαλέξεις, καθώς και στο πλαίσιο μεταδιδακτορικής υποτροφίας ασχολήθηκε με την συγγραφή καταλόγου σχετικών χειρόγραφων και χαρτών. Αργότερα το 2010, συνεργάστηκε με τον Γιάννη Σαΐτα για την έκδοση του έργου της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μοριά, παράλληλα με την άσκηση αρχιτεκτονικής.

Η συγκεκριμένη έκδοση είναι αποτέλεσμα ενασχόλησης των τελευταίων εννέα ετών και εστιάζει, μέσα από την οπτική ενός αρχιτέκτονα, στην Ιστορία της πόλης στην Πελοπόννησο, στην μακρά περίοδο της Οθωμανικής κατάκτησης, συνδυάζοντας σχεδιαστικές και χαρτογραφικές πηγές όπως έχουν αναδειχθεί από τις πρόσφατες επιστημονικές προσεγγίσεις.

Και αυτή την φορά, με το πόνημα αυτό ο Τσακόπουλος επιβεβαιώνει την ουσιαστική επιστημονική του δεινότητα, την συγκροτημένη σκέψη του, και την υποδειγματική μεθοδολογία, οργάνωση και παρουσίαση της διατριβής του. Σε αυτό συνέβαλε και η σπάνια καλλιτεχνική επιμέλεια, και ο γραφιστικός σχεδιασμός της Ιωάννας Κωστίκα που με πρωτότυπες και έξυπνες επιλογές κατάφερε, μια πολυσέλιδη έκδοση με 1247 σελίδες, να είναι παράλληλα κομψή και ελκυστική στον αναγνώστη. Με τους κόκκινους σελιδοδείκτες και άλλα ευρήματα κατανομής των θεματικών ενοτήτων, η Κωστίκα συμβάλει στην γρήγορη προσέγγισή τους και κατανέμει ή μάλλον συνθέτει με χαρισματικό τρόπο την πλούσια και σπάνια εικονογράφηση, τα κείμενα, τις λεζάντες, τους πίνακες, τις υποσημειώσεις και τις παραπομπές, κάνοντας τον τόμο ελκυστικό, εύχρηστο και εύληπτο. Είναι εντυπωσιακή η υψηλού επιπέδου ψηφιακή επεξεργασία εικόνων και σχεδίων που σε μεγάλο βαθμό προέρχονται από παλαιά αρχεία, για την καθαρότητά τους και την σαφήνεια.

Η μελέτη δομείται σε δύο μέρη ανάλυσης και σύνθεσης, με εκτενές εισαγωγικό μέρος. Στο πρώτο μέρος με τίτλο «Η Ανασύσταση της πολεοδομικής μορφής: εννέα μονογραφίες», επιχειρείται η ανασύσταση της πολεοδομικής μορφής εννέα επιλεγμένων παραδειγμάτων αστικών οικισμών της Πελοποννήσου και συγκεκριμένα σε πέντε Πόλεις-Αγορές, την Τριπολιτσά, την Πάτρα, την Κόρινθο, το Άργος και τον Μυστρά, και σε τέσσερεις Πόλεις -Οχυρά, το Ανάπλι (Ναύπλιο), το Ναβαρίνο (Νιόκαστρο), την Μεθώνη και την Κορώνη.

Το δεύτερο μέρος με τίτλο «Η πόλη ως επάλληλα πλέγματα» υποδιαιρείται σε τρεις ενότητες. Η πρώτη με τίτλο «Ο τόπος και οι πόλεις, αναφέρεται στην γεωγραφία των οικισμών, στους πληθυσμούς διαχρονικά και την ανθρωπογεωγραφία του Μοριά.

Η δεύτερη με τίτλο το «Οθωμανικό πολεοδομικό πρότυπο», επικεντρώνεται στον πολεοδομικό και κτισμένο χώρο και το οθωμανικό αρχιτεκτονικό πρότυπο και τις κτηριακές τυπολογίες και η τρίτη ενότητα με τίτλο «Η Πόλη ως επάλληλα πλέγματα» περιλαμβάνει έξη «επάλληλα πλέγματα» των οποίων η σύνθεση συγκροτεί την πολεοδομική μορφή. Το πλέγμα της άμυνας με τις οχυρώσεις και την έδρα της εξουσίας, το πλέγμα του νερού που περιλαμβάνει στέρνες, πηγάδια, δημόσιες κρήνες, χαμάμ, βυρσοδεψία, σφαγεία και υδρόμυλους, το πλέγμα της φύσης, με τους κήπους, τις αυλές, τα νεκροταφεία, τις εξοχές και τα προσκυνήματα, το πλέγμα των αγορών με αναφορές στην αρχιτεκτονική της αγοράς την πόλη και το λιμάνι.

Otto Magnus von Stackelberg. Χάνι στην Κόρινθο, 1811.

Ακολουθούν το πλέγμα των λατρευτικών χώρων και ιδρυμάτων, που περιλαμβάνει εκκλησίες, τζαμιά και κοινωφελή ιδρύματα και τέλος το πλέγμα της κατοικίας, με τους μαχαλάδες, το ρυμοτομικό πλέγμα και το λαϊκό αστικό σπίτι. Έξη ενότητες με μια ξεχωριστή εικονογράφηση με σκίτσα, γκραβούρες, φωτογραφίες και επιμελημένα αρχιτεκτονικά σχέδια με τοπογραφικά, κατόψεις, όψεις και τομές.

Από το πλέγμα των εκκλησιών: Castellan, Εκκλησία στα Φιλιάτρα, 1797

Το δεύτερο μέρος κλείνει με την ενότητα με τίτλο Gadenza: Χωρικές Πυκνώσεις, αφιερωμένο στην μνήμη του Δημήτρη Φατούρου, με ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά εικονογραφημένα παραδείγματα συγκέντρωσης κτισμάτων και δραστηριοτήτων, κατά μήκος δρόμων, ή υπακούοντας στην λογική της άμυνας.

Εντυπωσιακό είναι το Παράρτημα στο τρίτο μέρος του βιβλίου όπου καταγράφονται αναλυτικά τα αρχεία από τα οποία αντλήθηκε υλικό στην Αθήνα, το Παρίσι, την Βενετία, την Κοπεγχάγη, το Λονδίνο και το Yale Center for British Art, η πληρέστατη Βιβλιογραφία και τέλος οι Πηγές των αναρίθμητων εικόνων.

Η έκδοση ολοκληρώνεται με το βιογραφικό σημείωμα του συγγραφέα.

Τον Πάνο Τσακόπουλο τον γνωρίζουμε από την συστηματική ενασχόλησή του τα τελευταία χρόνια με τις θεωρητικές του προσεγγίσεις σε συνέδρια, τις δημοσιεύσεις σε συλλογικά έργα και περιοδικά και την συστηματική συγγραφική του δραστηριότητα στο πλαίσιο της ιστορίας της ελληνικής μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής, με τις γνωστές εκδόσεις και τις μονογραφίες σημαντικών Ελλήνων αρχιτεκτόνων, όπως του Βασίλη Μπογάκου, του Γιάννη Κούκη, του Γιάννη Κούτση, του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη και άλλων.

Με τα δεδομένα αυτά η έκδοση αυτή επιβεβαιώνει και την κατά την άποψή μου αστοχία της μη εκλογής του Παναγιώτη Τσακόπουλου, στο διδακτικό προσωπικό των Αρχιτεκτονικών Σχολών της χώρας.

Τέλος, το μοναδικό αυτό πολυσέλιδο και παράλληλα κομψό βιβλίο, αφιερωμένο στην μνήμη των αφανών,  τυπώθηκε ψηφιακά τον Μάϊο του 2023, με πανόδετη βιβλιοδεσία σε 100 μόνο αριθμημένα αντίτυπα και διατίθεται εκτός εμπορίου για λογαριασμό των Reflections Architect’s Files. Μια ευρηματική πρωτοβουλία του Παναγιώτη Τσακόπουλου, που ζητώντας την στήριξη και την συνδρομή αναγνωστών που προαγόρασαν το βιβλίο, κατάφερε να υλοποιήσει τον στόχο καλύπτοντας τα έξοδα και μόνο της εξαιρετικής έκδοσης, όχι όμως τον πολυετή μόχθο που ο ίδιος κατέβαλε και την τεράστια πνευματική εργασία, που σε αυτό τον τόπο εξακολουθεί δυστυχώς να μην πληρώνεται. Θέλω να ελπίζω ότι τα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα και οι σχολές αρχιτεκτονικής θα στηρίξουν και θα χρηματοδοτήσουν την επανέκδοση αυτού του καλαίσθητου τόμου, ως ένα υποδειγματικό πανεπιστημιακό σύγγραμμα για την ιστορία της αρχιτεκτονικής και την πολεοδομία αυτού του τόπου.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση.