ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ

ΣΤΗΝ ΜΠΙΕΝΑΛΕ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 2021

Ένα σχόλιο, ένα αναλυτικό κείμενο του Νίκου Καλογήρου

για τις ιδιοτυπίες της Μπιενάλε,

και ένα βίντεο

Όψη του Ελληνικού Περιπτέρου στην Βενετία

Εσωτερική άποψη της παράλληλης έκθεσης στο Μπέη Χαμάμ

Κατά καιρούς έχω σχολιάσει δηκτικά κάποιες ελληνικές συμμετοχές στις Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Βενετία, που ως συνήθως πραγματοποιούντο στο πλαίσιο μιας αφόρητης χρονικής και οικονομικής πίεσης. Αυτή την φορά είχα την ελπίδα ότι με την αναβολή λόγω πανδημίας για ένα χρόνο, θα είχαν λυθεί τα όποια προβλήματα και θα είχαμε την καλύτερη δυνατή παρουσία ever, έχοντας μάλιστα και μια καλά δομημένη ενδιαφέρουσα πρόταση, που επιλέχθηκε μετά από διαγωνισμό, και προετοιμάστηκε από μια αξιόπιστη ομάδα με επικεφαλής τον ομότιμο καθηγητή στην Σχολή Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ Νίκο Καλογήρου. Θέμα της πρότασης, το πώς θα ζήσουμε μαζί στο ψηφιδωτό του Άξονα της Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης, πρωτεύουσας των προσφύγων, που σχεδιάστηκε πριν από 100 χρόνια από τον Ερνέστο Εμπράρ ως λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών.

Μία σαφής εικόνα από την  καλοστημένη μακέτα του περιπτέρου με την πρόταση, παρουσιάστηκε ένα χρόνο πριν, από τον Ανδρέα Γιακουμακάτο στον ιστότοπο Archetype στις 17 02 2020 (βλέπε εδώ), και μας προετοίμασε ότι φέτος θα είχαμε μια εξαιρετική παρουσία, στο πλαίσιο μάλιστα μιας καλύτερης σχετικά οικονομικής συγκυρίας, για ένα τέτοιο διεθνές γεγονός που προβάλει και την Ελλάδα.

Πρόπλασμα με την γενική διάταξη του Ελληνικού Περιπτέρου για την Μπιενάλε της Βενετίας 2020, με θέμα: «Λεωφόρος της Κοινωνίας των Εθνών» Ο γνωστός άξονας της Αριστοτέλους στην Θεσσαλονίκη.

Πηγή: Archetype.gr,17 02 2020

Μέχρι τελευταία στιγμή και σύμφωνα με τις πληροφορίες μου, δεν είχαν διατεθεί τα χρήματα, από την υπηρεσία του ΕΣΠΑ του ΥΠΕΝ, οπότε η ομάδα, στο πλαίσιο και των νέων δεδομένων λόγω της πανδημίας, αποφάσισε τελικά να πραγματοποιήσει την ελληνική παρουσία, αλλάζοντας την αρχική λύση με μια νέα με προφανώς την μικρότερη δυνατή οικονομική επιβάρυνση, και με την στήριξη της ΔΕΘ και του ΑΠΘ. Έχω μάλιστα και την αίσθηση ότι πληρώνοντας και κάποια χρήματα από την τσέπη τους, πήραν το ρίσκο και προχώρησαν. Γιατί είχε βέβαια προηγηθεί μια επί πολλά χρόνια τεράστια δουλειά, τόσο από την εξαμελή ομάδα με την Μαρία Δούση, τον Δημήτρη Θωμόπουλο, τον Δημήτρη Κονταξάκη, τον Σοφοκλή Κωτσόπουλο, τον Θέμη-Θεμιστοκλή Χατζηγιαννόπουλο και τον Νίκο Καλογήρου, όσο και με πολλούς φοιτητές του τμήματος Αρχιτεκτόνων.

Το ελληνικό περίπτερο στη Βενετία. Φωτογραφίες: Νίκος Καλογήρου.

Η πρόταση, παρουσιάστηκε τελικά σε περιορισμένο χώρο, με μία μορφή διαδοχικών κολάζ, με ανηρτημένα τευχίδια σε ένα γραμμικό ικρίωμα, αποσπώμενα από τους επισκέπτες. Ενισχύθηκε επίσης και με την συμμετοχή εργαστηρίων και από τις άλλες σχολές αρχιτεκτονικής, που έστειλαν η κάθε μία την δική της βαλίτσα και όλες εκτέθηκαν ανοιχτές στο περίπτερο.

Εσωτερικές απόψεις από την έκθεση στο Μπέη Χαμάμ. Φωτογραφίες: Νίκος Καλογήρου.

Το κέφι και η διάθεση της ομάδας, που δεν πτοήθηκε, οδήγησε και στην παράλληλη έκθεση που εγκαινιάστηκε την Τετάρτη 30 Ιουνίου 2021, στο ατμοσφαιρικό Μπέη Χαμάμ της Θεσσαλονίκης, εκθέτοντας εξαιρετικό υλικό, με μακέτες σχέδια και φωτογραφίες από την μακρόχρονη έρευνα που προηγήθηκε, παρουσιασμένο σε βάσεις και ξύλινα πλαίσια από παλαιότερες εκθέσεις. Παράλληλα η ομάδα πραγματοποίησε και μια διπλή έκδοση με τον κατάλογο και το βιβλίο με τίτλο «Το παλίμψηστο της Αριστοτέλους».

Ο κατάλογος - βιβλίο της ελληνικής συμμετοχής με τίτλο «Το παλίμψηστο της Αριστοτέλους».

Πριν προχωρήσω στην παρουσίαση του κειμένου του Νίκου Καλογήρου, θα ήθελα να επισημάνω  ότι πραγματικά αξίζει τον κόπο να δούμε και στην Αθήνα μια σύνοψη από τις δύο παράλληλες αυτές εκθέσεις, πιθανόν και  με την στήριξη του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής. Επίσης θα ήθελα  να αναφερθώ  και στην σημαντική παρουσία στην φετινή Μπιενάλε της Μάνθας Ζαρμακούπη, με την εξ Αμερικής ομάδα της από το Πανεπιστήμιο της Πανσυλβάνιας, που παρουσίασαν την «Αρχαιολογία της Αναπηρίας». Μία πρόταση που αφορά την προσβασιμότητα της ιστορικής αρχιτεκτονικής, και ειδικά της Ακρόπολης, από τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Ένα πείραμα που ανέλαβε ένας κλασικός αρχαιολόγος και ιστορικός αρχιτεκτονικής και της κλασικής τέχνης, και σωματικά ανάπηρος. (βλέπε εδώ)

Φωτογραφία της Μάνθας Ζαρμακούπη μποροστά ενός ′′ vibro-tactile ′′ μοντέλου της τεράστιας ράμπας Ακρόπολης. Το μοντέλο δονείται στο άγγιγμα και έχει σηματοδοτήσει ότι μικρόφωνα σε διάφορα εργαλεία πλοήγησης και επικοινωνιών που χρησιμοποιούνται από τυφλούς, κωφούς και προσθετικούς επιβάτες.

Επίσης και στην συμμετοχή της ομάδας του Θωμά Δοξιάδη που σχετίζεται με το βασίλειο των μυκήτων και πώς εμείς, οι άνθρωποι, είμαστε εμπλεκόμενοι με τη φύση και άλλα βασίλεια.

Αριστείδης Αντονάς, Η Αίθουσα Πρωτοκόλλων, στην Αρσενάλε

Παράλληλα και στην διπλή συμμετοχή του Αριστείδη Αντονά, τόσο στο Αρσενάλι με τα "Πρωτόκολλα Συλλογικής Διαβίωσης" σε συνεργασία με το Πολυτεχνείο της Ζυρίχης, όσο και με το “birds' pavilion”, που στήθηκε δίπλα στο βιβλιοπωλείο Electa του James Stirling.

Patrick Berger, Aristide Antonas και Junya Ishigami: Το "Περίπτερο των Πτηνών" στη Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Βενετία. Φωτο: © designboom

Μια αρχιτεκτονική πρόταση των Patrick Berger, Aristide Antonas και Junya Ishigami που βασίζεται στις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Μια πρόταση στο πλαίσιο του προγράμματος της Fondation de France New Patrons, που διερευνά την παραγωγή και τον πειραματισμό νέων τρόπων ύπαρξης και διαβίωσης σε ένα σύνθετο περιβάλλον όπου οι άνθρωποι, τα ζώα και η βλάστηση ζουν μαζί. Μία πρόταση που με συγκίνησε λόγω της αρχετυπικής δομής της.

Αξίζει, μετά το κείμενο του Νίκου Καλογήρου, να παρακολουθήσετε στην συνέχεια ένα απόπασμα από το βίντεο που ανήρτησε το ΥΠΕΝ, με την αναλυτική παρουσίαση της πρότασης, όπως την παρουσίασε ο Καλογήρου στα εγκαίνια της έκθεσης στο Μπέη Χαμάμ.

Η ΙΔΙΟΜΟΡΦΗ ΜΠΙΕΝΑΛΕ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΤΟΥ 2021: ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΕΝΤΥΠΩΣΗ

Του Νίκου Καλογήρου, ομότιμου καθηγητή, 

Τμήμα Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ

Η 17η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, που εγκαινιάστηκε με καθυστέρηση ενός έτους, εξαιτίας της πανδημίας της COVID-19, χαρακτηρίζεται από σημαντικές ιδιοτυπίες. Το πρωταρχικό ερώτημα «Πως θα ζήσουμε μαζί;», που τέθηκε από τον Hashim Sarkis, επιζητεί ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Σε ένα πλαίσιο αυξανόμενων πολιτικών και οικονομικών αντιθέσεων, οι συμμετέχοντες προσκλήθηκαν να σχολιάσουν και να προτείνουν χώρους που εξασφαλίζουν συνθήκες αρμονικής συμβίωσης. Οι ριζικές ανατροπές που προέκυψαν, τη χρονιά που πέρασε, μετατόπισαν τον αρχικό προβληματισμό με δραματικό τρόπο και, κατά την άποψή μου, προσέδωσαν νέες διαστάσεις στο κεντρικό πρόβλημα. Ωστόσο, η κυρίαρχη εικόνα της Μπιενάλε, όπως υλοποιήθηκε, δεν μεταβλήθηκε και εξακολουθεί να παραπέμπει στα παλιότερα δεδομένα. Έτσι, ως ένα βαθμό, εμφανίζεται ως αμφιλεγόμενη.

Η έναρξη λειτουργίας στην παρούσα κρίσιμη συγκυρία, σε μια Βενετία σχεδόν έρημη, χωρίς τους πολυάριθμους τουρίστες, αποτελεί μια γενναία και ενδιαφέρουσα χειρονομία και επιβεβαιώνει ότι ο θεσμός είναι ζωντανός, καθώς σηματοδότησε την επανέναρξη των ανθρώπινων διαντιδράσεων στο φυσικό χώρο. Αναμφίβολα, είναι μια περίεργη Μπιενάλε, η οποία ακολουθεί ορισμένες τάσεις που είχαν ήδη παρατηρηθεί σε πρόσφατες διοργανώσεις. Η έμφαση δόθηκε σε ευρύτερες διεπιστημονικές προσεγγίσεις, που αφορούν τις περιβαλλοντικές επιστήμες, την ανθρωπολογία, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία. Η πολιτική διάσταση, ως κεντρικό πρόβλημα, δεν αντιμετωπίστηκε με τη στενή έννοια και η έμφαση δόθηκε στην γεωγραφική και πολιτισμική ετερογένεια που εκφράστηκε από τους πολυάριθμους προσκεκλημένους.

Η γραμμική έκθεση στο Arsenale. Φωτογραφία: Νίκος Καλογήρου

Η κεντρική έκθεση, με επιμέλεια του Sarkis στο Arsenale, είναι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα και συνεκτική, παρά την πολιτιστική ανάμειξη των προσκεκλημένων συμμετοχών, την κυριαρχία των εικαστικών πολυμέσων και των εγκαταστάσεων και τη συνεπαγόμενη μικρή παρουσία αμιγώς αρχιτεκτονικών εκφράσεων. Το αντίστοιχο κεντρικό περίπτερο στους Giardini, επίσης με επιμέλεια του Sarkis, εμφανίζεται πιο ετερόκλητο. Είναι μια εικόνα που επαναλαμβάνεται συχνά στις διοργανώσεις της Μπιενάλε, καθώς προκύπτει και από την διασπασμένη διευθέτηση του κελύφους.

Η είσοδος στο κεντρικό περίπτερο στους Giardini. Φωτογραφία: Νίκος Καλογήρου

Όπως προαναφέρθηκε, η ριζική μεταβολή των δεδομένων, την περίοδο που προηγήθηκε, δεν εκφράστηκε στο βάθος που θα περίμενε κανείς και αυτό δεν αφορά μόνο στην πανδημία, αλλά και στα διαχρονικά ή σχετικά πρόσφατα επίκαιρα γεγονότα που προβληματίζουν την παγκόσμια κοινότητα (μετανάστευση, πρόσφυγες, διακρίσεις και βία με βάση την καταγωγή, το φύλο κ.ά.). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το περίπτερο των ΗΠΑ με την προβολή ενός υπερμεγέθους balloon frame ως ιδιαίτερα επιτυχούς (αποικιακού;) προτύπου.

Πρόπλασμα του Περίπτερο των Ηνωμένων Πολιτειών. φωτο: Paul Anderson.

Συνολικά, προσωπικά αισθάνθηκα να προβληματίζομαι από την έντονη προβολή της μελλοντολογίας με την κυριαρχία εγκαταστάσεων science fiction, οι οποίες, όταν υλοποιούνται από αρχιτέκτονες, χωρίς την δοκιμασμένη αρτιότητα που έχουν όταν προκύπτουν από άλλους αρμοδιότερους δημιουργούς, συχνά ολισθαίνουν στην υπερβολή, στην αφέλεια και στο κιτς. Εκτιμώ ότι, όπως εκφράστηκε σε πολλές διαχρονικές ολιστικές προσεγγίσεις των νεωτερικών αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, οι κοινωνικές διαστάσεις του σχεδιασμού μπορούν με επιτυχία να εκφραστούν και με αρχιτεκτονικά μέσα, χωρίς να χάνουν την ευρύτερη κοινωνικοπολιτική τους σημασία. Ένα πρόσθετο πρόβλημα της παρούσας Μπιενάλε προκύπτει από τη συντριπτική κυριαρχία των ακαδημαϊκών προσεγγίσεων. Αυτές είναι προφανώς χρησιμότατες για της εποχή μας, τουλάχιστον για όσους αμφισβητούν το κυρίαρχο σύστημα των σταρ αρχιτεκτόνων. Ωστόσο, δεν πρέπει να οδηγούν στην έντονη αποστασιοποίηση από την θεωρία και την πρακτική του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

Τα εθνικά περίπτερα εμφανίζουν, όπως συνήθως συμβαίνει, πολλαπλότητα προσεγγίσεων και ερμηνειών του κεντρικού ερωτήματος «Πως θα ζήσουμε μαζί;». Στο σύντομο αυτό σημείωμα θα αποφύγω τις αναλυτικές αναφορές, πέρα από τη γενική παρατήρηση ότι τα περισσότερα επίσης παρέμειναν πιστά στην αρχική τους σύλληψη. Οι επίκαιρες επιπτώσεις της υγειονομικής κρίσης στην ανθρωπογεωγραφία, στους δημόσιους χώρους της πόλης και στην κυρίαρχη διευθέτηση των εσωτερικών χώρων με open plan δεν προβλήθηκαν όσο ενδεχομένως θα έπρεπε.

Από το εσωτερικό του Γερμανικού Περιπτέρου φωτό Federico Torra. https://www.dezeen.com/2021/05/25/germanys-2038-pavilion-venice-architecture-biennale-qr-codes/

Η επιλογή της Γερμανίας να αφήσει το κενό το κέλυφος του περιπτέρου, όπου οι επισκέπτες σημαδεύουν με τα έξυπνα τηλέφωνα σε QR codes για να βιώσουν μιαν ψηφιακή εμπειρία, που αναφέρεται ως «2038 – Η Νέα Γαλήνη», είναι αμφιλεγόμενη και δίχασε τους επισκέπτες.

Το περίπτερο της Δανίας. Φωτογραφία: Νίκος Καλογήρου. 

Σε αντιπαραβολή, μια από τις πιο αξιόλογες εθνικές συμμετοχές, αυτή της Δανίας, επικεντρώθηκε στο κυρίαρχο πρόβλημα της εποχής μας, που σχετίζεται με την περιβαλλοντική παιδεία. Συγκεκριμένα, αξιοποιήθηκε το παράδειγμα του νερού της βροχής, που συλλέγεται επί τόπου, και κυκλοφορεί στο ήπιο και κομψό εσωτερικό. Οι επισκέπτες προσκαλούνται να αναγνωρίσουν τον κύκλο του και τις πολλαπλές δυνατότητες επανάχρησης που παρέχει (π.χ. με την καλλιέργεια φυτών που χρησιμοποιούνται για αφεψήματα που προσφέρονται εκεί).

Το περίπτερο της Δανίας, photo © Riccardo Bianchini/Inexhibit.

Κλείνω το σύντομο αυτό σημείωμα με μια εκ των πραγμάτων προσωπική αναφορά στην ελληνική συμμετοχή. Προέκυψε από την συλλογική προσπάθεια μιας ομάδας του ΑΠΘ και αναφέρεται στον ρόλο του άξονα της Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης, ως εγκάρσιας τομής στο παλίμψηστο της πόλης, με μοναδικά κοινωνικά, πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά.

Το ελληνικό περίπτερο στη Βενετία. Φωτογραφία: Νίκος Καλογήρου. 

Η παράλληλη ελληνική έκθεση στο Μπέη Χαμάμ της Θεσσαλονίκης. Φωτογραφίες: Νίκος Καλογήρου. 

Επιχειρείται μια διπλή έκθεση στη Βενετία και in situ στο Μπέη Χαμάμ, καθώς και μια διπλή έκδοση με τον κατάλογο και το βιβλίο «Το παλίμψηστο της Αριστοτέλους». Το βιβλίο και η έκθεση στη Θεσσαλονίκη αναφέρονται στα αποτελέσματα μεγάλης σχετικής έρευνας, που έγινε με τη συμμετοχή διδασκόντων και φοιτητών. Η έκθεση στο ελληνικό περίπτερο των Giardini επικεντρώνεται στη σύγχρονη λειτουργία του νεοφυούς, για τα δεδομένα της Θεσσαλονίκης, άξονα της Αριστοτέλους, ο οποίος προέκυψε μετά από μια καινοτόμο κοσμοπολίτικη ανάπλαση, που έγινε πριν από 100 χρόνια. Λειτουργεί σήμερα ως κοινωνικός πυκνωτής, που φιλοξενεί ποικίλες χρήσεις και δημόσιους χώρους συμβίωσης για διαφορετικές κοινωνικές ομάδες.

Το ελληνικό περίπτερο στη Βενετία. Φωτογραφία: Νίκος Καλογήρου.

Σε αντιδιαστολή με τα περισσότερα άλλα περίπτερα, η ελληνική συμμετοχή επιχείρησε να προσαρμοστεί στα επίκαιρα δεδομένα της πανδημίας. Ένα σύνθετο ικρίωμα φιλοξενεί, με τη μορφή κολάζ, τευχίδια-“pixels” που αναπτύσσουν την κεντρική ιδέα και προσφέρονται στους επισκέπτες ως αναμνηστικά “take away”. Στο χώρο εκτίθενται επιπλέον, σε 9 νησίδες-«βαλίτσες», προτάσεις και σχόλια που έγιναν σε εργαστήρια από τις περισσότερες αρχιτεκτονικές σχολές της Ελλάδας. Παράλληλα με την έκθεση προβλέπονται αναλυτικότερες παρουσιάσεις και εκδηλώσεις και φυσικά αναμένονται τα σχόλια και οι εκτιμήσεις των συναδέλφων.

Ακολουθεί το επιλεγμένο, με την ευγενική χορηγία του Νίκου Αράπογλου, απόσπασμα από το βίντεο που ανήρτησε το ΥΠΕΝ, από τα εγκαίνια της παράλληλης έκθεσης στο Μπέη Χαμάμ, με την αναλυτική παρουσίαση της ελληνικής συμμετοχής από τον Νίκο Καλογήρου. 

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση