ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ 

ΣΘΕΝΗ ΜΟΛΦΕΣΗ

ΑΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ

για την αρχιτεκτονική παιδεία και πρακτική

Σθένης Μολφέσης

Τον Σθένη Μολφέση τον γνώρισα στα φοιτητικά μου χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του ΄70, όταν τα καλοκαίρια αναζητώντας δουλειά, βρέθηκα συστημένος στο γραφείο του για να δουλέψω σε έναν αρχιτεκτονικό διαγωνισμό.

Μπαίνοντας στο διαμέρισμα στον πρώτο όροφο στην οδό Πατριάρχου Ιωακείμ, σε ένα κτίριο του μεσοπολέμου, εντυπωσιάστηκα από την μεγάλη φωτογραφία στην είσοδο, της όψης του κτιρίου του ΟΣΕ με τον δυναμικό μεταλλικό σκελετό, και γρήγορα από την θετική αύρα που εισέπραξα τόσο από τον χώρο όσο και από τον Νίκο Παγίδα και τον Θανάση Πασιώτη, συνεργάτες του Μολφέση και το υπόλοιπο προσωπικό.

Η μεγάλη φωτογραφία της όψης του κτιρίου του ΟΣΕ, στην είσοδο του γραφείου

Δουλεύαμε τότε εξαντλητικά και τα Σαββατοκύριακα, με πολύ γενναιόδωρη αμοιβή, κάτω από τις κατευθύνσεις και τα σκίτσα του Σθένη Μολφέση, που κλεινόταν επί ώρες στο γραφείο του με τους συνεργάτες του και στην συνέχεια μας ενημέρωναν και μοίραζαν την δουλειά. Ήταν χαρακτηριστικές οι στιγμές πριν την παράδοση των σχεδίων του διαγωνισμού που ο Μολφέσης έβλεπε τα σχέδια και έβαζε τις τελευταίες πινελιές με ελεύθερο χέρι και με μία ευχέρεια και ευαισθησία που χαρακτήριζε τους απόφοιτους της beaux-arts του Παρισιού. Η συνεργασία αυτή συνεχίστηκε κατά την διάρκεια των σπουδών μου στην Θεσσαλονίκη, που με καλούσαν εκτάκτως να έρθω στην Αθήνα για να δουλέψουμε διαγωνισμούς. Σε ένα από αυτούς και για να παραδοθεί η μελέτη και η μακέτα, ο Μολφέσης μου ζήτησε να τον συνοδέψω στο ταξίδι στην Θεσσαλονίκη με το αυτοκίνητό του, μια Citroen βάτραχο, όποτε μας δόθηκε η δυνατότητα να συζητήσουμε σε όλη την διάρκεια του ταξιδιού και να γνωριστούμε καλύτερα.

Σθένης Μολφέσης στο Παρίσι,

Πηγή: Ελένη Φεσσά - Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Στο ταξίδι αυτό έμαθα ότι ο Μολφέσης, ήταν γιός του αρχιτέκτονα Γεράσιμου Μολφέση, είχε σπουδάσει στην École nationale supérieure des beaux-arts του Παρισιού, έγινε επιμελητής στο ΕΜΠ στην έδρα του Κασσάνδρα, συμμετείχε στις δραστηριότητες του ΣΑΔΑΣ και του ΤΕΕ, ήταν μέλος επιστημονικών επιτροπών του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Αρχιτεκτόνων (UIA) και είχε συνεργασίες με τον Νίκο Βαλσαμάκη και τον Θύμιο Παπαγιάννη. Ήδη είχαν πραγματοποιήσει το κτίριο του ΟΣΕ στην οδό Καρόλου στην Αθήνα, που με είχε εντυπωσιάσει, καθώς και το Μέγαρο της ΕΡΤ.

Κτίριο γραφείων των ΣΕΚ, σήμερα ΟΣΕ, επί της οδού Καρόλου, 1965/1967-1972, αρχιτέκτονες Δ. Μολφέσης και Θ. Παπαγιάννης. Πηγή: Αρχιτεκτονικά Θέματα Νο 7 / 1973 σελ. 203.

Εκείνη την εποχή είχε ολοκληρωθεί το Κτίριο γραφείων και σταθμός βενζίνης Shell στο Κουκάκι και γινόταν και η επέκταση του Γαλλικού Ινστιτούτου στην οδό Σίνα, όπου θυμάμαι πόσο με είχε εντυπωσιάσει η συνεργασία του, τότε, με τον γλύπτη Πάρι Πρέκα, για την ένταξη έργου του στην όψη, μια επιλογή που ακολούθησα και εγώ αργότερα.

Σθένης Μολφέσης, Επέκταση Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, Γλυπτική σύνθεση Πάρι Πρέκα, Φωτ. Από το Googlemaps με επεξεργασία από Γ.Τ.

Στην πρόσφατη μονογραφία της Ελένης Φεσσά - Εμμανουήλ που συγκροτήθηκε σε συνεργασία με τον γιό του Γεράσιμο και μπορείτε να διαβάσετε εδώ, υπάρχει μια αναλυτική αναφορά στην διαδρομή του και το έργο του και από την οποία άντλησα στοιχεία για αυτή την ανάρτηση.

Η συνέντευξη

Πέρα όμως από αυτό το υλικό, ανέσυρα από το αρχείο μου και μια προσωπική συζήτηση που πραγματοποιήθηκε στο γραφείο του στις 19 Δεκεμβρίου του 1975, παραμονές Χριστουγέννων, και την κατέγραψα με την σύμφωνη γνώμη του. Μια συζήτηση στο πλαίσιο των σπουδών μου - ήμουν τότε φοιτητής στο τέταρτο έτος – αλλά και μιας προσωπικής έρευνας που είχε να κάνει με τις αγωνίες μου εκείνης της εποχής για το μέλλον μου και είχε σαν θέμα την «Αρχιτεκτονική παιδεία και πρακτική στην Ελλάδα στην περίοδο 1965-75».

Γιώργος Τριανταφύλλου - Σθένης Μολφέσης, 1975

Πραγματοποίησα τότε μια σειρά συνεντεύξεων με αρχιτέκτονες πανεπιστημιακούς και ελεύθερους επαγγελματίες, που παραμένουν ανέκδοτες, και οι οποίες αποκαλύπτουν το κλίμα μιας εποχής αμέσως μετά την δικτατορία και την μεταπολίτευση, τόσο στο επάγγελμα όσο και στις σχολές αρχιτεκτονικής στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη. Ήταν μια παράξενη και δύσκολη εποχή, που την χαρακτήριζε μια έντονα πολιτικοποιημένη σκέψη, μέσα από τα γεγονότα του πολυτεχνείου και ένα ιδιάιτερο κλίμα με την μεταπολίτευση που ακολούθησε. Υπήρχαν έντονοι προβληματισμοί και αναζητήσεις στην σχολή αρχιτεκτονικής στην Θεσσαλονίκη, όπου κυριαρχούσε η «Μαρξιστική Πολεολογία του Λαγόπουλου», οι Σημειολογικές προσεγγίσεις με τον Πέτρο Μαρτινίδη και μόλις είχε κυκλοφορήσει και το βιβλίο του Charles Jencks με τίτλο Modern Movements in Architecture, που συνέδεε την πολιτική και τις ιδεολογίες με τα ρεύματα της αρχιτεκτονικής διεθνώς και άνοιγε καινούργιους ορίζοντες.

Στα αποσπάσματα της συζήτησης που παρατίθεται στην συνέχεια είναι σαφές ότι κάποιες από τις ανησυχίες μου και τα ερωτήματά μου βρίσκουν κατά κάποιο τρόπο απροετοίμαστο τον Σθένη Μολφέση. Ενίοτε η εκάστοτε άποψή του διαμορφωνόταν στην πορεία της κουβέντας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι στο σύνολό τους οι θέσεις του δεν ήταν συγκροτημένες.  Επικεντρώνεται στις επιρροές από στα διεθνή ρεύματα αρχιτεκτονικής που επικρατούν στην Ελλάδα και δεν αναφέρεται στον Πικιώνη, τον Άρη Κωνσταντινίδη ή τους Αντωνακάκηδες που ήδη είχαν πραγματοποιήσει την πολυκατοικία της οδού Μπενάκη.  Στα θέματα που σχετίζονται με την πολιτική, διακρίνεται μια ιδεολογική ασάφεια που εκτιμώ ότι συνάδει με την σκέψη και τους προβληματισμούς μιας μερίδας από τους αρχιτέκτονες εκείνης της εποχής και αποκαλύπτει μέσα από ποιο ιδεολογικό πλαίσιο λειτουργούσαν τότε και πραγματοποιούσαν το αρχιτεκτονικό τους έργο.

Στο κείμενο που ακολουθεί, χάριν οικονομίας έχουν αφαιρεθεί οι δικές μου ερωτήσεις και παρεμβάσεις, που κατά κάποιο τρόπο υπονοούνται μέσα από τις τοποθετήσεις του ομιλητή και τους τίτλους των επιμέρους ενοτήτων. Παρεμβάλλονται επίσης ενδεικτικά έργα του αρχιτέκτονα.

Με στόχο να μεταφέρω το κλίμα αυτής της συζήτησης παραθέτω ένα μικρό ηχητικό απόσπασμα, που στο κείμενο σημειώνεται με κίτρινα γράμματα.

 

triantafylou · G. Triantafyllou- S. Molfesis 19 12 1975 / 1

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

στην περίοδο 1965-1975

Πολυκατοικία επί των οδών Βασ. Κωνσταντίνου και Βασ. Γεωργίου, 1959, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης

Φωτ. Από το Google maps με επεξεργασία από Γ.Τ.

Τα διεθνή ρεύματα

[…] Η Ελλάς ακολουθεί τα σύγχρονα διεθνή ρεύματα. Όλοι οι αρχιτέκτονες αναλόγως της προσωπικότητός τους, ακολουθούν τα διεθνή ρεύματα. Δεν υπάρχει τοπική αρχιτεκτονική καθόλου.

Προσαρμογή στον ελληνικό χώρο; Καμμιά! Ελάχιστη! Όποιοι αρχιτέκτονες πουν ότι προσπαθούν να ελληνοποιήσουνε την αρχιτεκτονική είναι λάθος. Όλα αυτά έχουν γίνει στο εξωτερικό σε πάμπολα σημεία. Δεν μπορεί να γίνει αυτό το πράγμα. Και οι ξένοι ψάχνουν το ίδιο. Ψάχνουν να βγάλουνε μεσογειακή αρχιτεκτονική, ελληνική αρχιτεκτονική κλασσικίζουσα. Το ψάξανε αυτό παλιά, αλλά και τώρα το ψάχνουν. Κάνανε τον νεοκλασικό ρυθμό. Δεν τον κάνανε; Δεν κάνανε το Lincoln Center οι Αμερικάνοι σε νεοκλασικό ρυθμό αλλά ακρόπολης; Δεν προσπαθήσανε οι Γάλλοι να κτίσουνε τον Παρθενώνα στο Παρίσι; Η αναγέννηση πώς εξελίχθηκε;

[…] Πιο γενικά, όπως σου είπα, είναι διεθνής η αρχιτεκτονική. Δηλαδή αντιγράφουμε, ή μάλλον εμπνεόμαστε, με το υλικό και τη λειτουργία βγάζουμε μορφές. Αυτό κάνουνε όλοι διεθνώς, επομένως με τον ίδιο τρόπο ψάχνουμε και εμείς όπως ψάχνει και ο Γάλλος όπως ψάχνει και ο Κινέζος.

Πολυκατοικία επί των οδών Βασ. Κωνσταντίνου και Βασ. Γεωργίου, 1959, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: κάτοψη γ´, ε´, ζ´ ορόφου, ανάπτυγμα όψης και τομή Α-Β.

Πηγή: Ελένη Φεσσά - Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Το επάγγελμα του αρχιτέκτονα

[…] Στην Ελλάδα συμβαίνει μια επανάσταση στην αρχιτεκτονική όσον αφορά το ανθρώπινο δυναμικό της. Διότι μέχρι εδώ και είκοσι χρόνια οι αρχιτέκτονες ήτανε 500 και τώρα γίνανε 5.000 περίπου. Άρα ένα ποσοστό τουλάχιστον 80% ίσως και παραπάνω είναι κάτω από 30 χρονών. Επομένως δεν έχουνε δώσει ούτε σημεία ταλέντου ακόμη, ή μάλλον δεν τους έχουμε μάθει. Δεν έχει δώσει η κοινωνία τη δυνατότητα να εμφανιστούν στην καλλιτεχνική, στη κατασκευαστική στην αρχιτεκτονική τους εξέλιξη. Επομένως υπάρχει ένα θέμα νεότητος.

Αλλά νομίζω ότι υπάρχει και ένα θέμα καταπτώσεως του επαγγελματικού επιπέδου, λόγω του μεγάλου αριθμού και λόγω του ότι δεν είχαν εξοπλισμό τα σχολεία μας και τους κατάλληλους καθηγητές για να μπορέσουν να μάθουν τα παιδιά αρχιτεκτονική και επειδή δεν ζουν σ΄ένα περιβάλλον το οποίον να τους εμπνέει. Άρα έχουνε ορισμένα μειονεκτήματα, συνθετικά και αισθητικά. Ίσως αντιγράφουνε ορισμένοι, αλλά δεν αντιγράφουν σωστά. Αντιγράφουν ο ένας τον άλλον. Δηλαδή πιστεύω ότι ο κάθε αρχιτέκτων πρέπει να ξεκινάει από μια πρωτοτυπία του εαυτού του, δηλαδή να δίνει μία προσωπικότητα στην αρχιτεκτονική του, για να ξεπεράσει τον μέσο όρο των αρχιτεκτόνων. Πρέπει να έχει ένα υπόβαθρο, και ένα πιστεύω και συγχρόνως να έχει και μια πνευματική ανωτερότητα, μία ωριμότητα. Ε! αυτά τα πράγματα δεν νομίζω ότι υπάρχουν σ’ένα ποσοστό κάτω του 10%. Όλοι οι άλλοι είναι μέσος όρος. Μέσα σ’αυτούς μπορεί να υπάρχουνε ταλέντα που δεν τα ξέρουμε. Δεν υπάρχει ο χρόνος να φανούν. Εγώ για να εξελιχθώ και να μαθευτώ, δούλεψα, έκανα αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, κουράστηκα, ξενύχτησα, δέκα χρόνια – δεκαπέντε χρόνια, κι έκανα όνομα. Δεν μπορεί όμως, αμέσως, ένας νέος να το αποκτήσει αυτό, όπως και κάθε επαγγελματίας. Για να δώσεις τις δυνατότητες σου και να σε αναγνωρίσουν οι άλλοι πρέπει να κάνεις έναν αγώνα για να πετύχεις. Αυτό είναι στη κοινωνία μας, την αστική κοινωνία την οποία ζούμε, το σύστημα το αστικό. Δεν μπορεί να γίνει αλλιώς για να επιβληθείς. Ένας αρχιτέκτων δεν είναι μόνο καλλιτέχνης, δεν είναι μόνο οικοδόμος. Είναι και επαγγελματίας, είναι και δημόσιες σχέσεις και πολιτικός, πρέπει να πολιτεύεται, και με τον πελάτη σου ακόμη πρέπει να πολιτεύεσαι.

Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Άνω Γλυφάδα, 1961, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: κάτοψη και δυτική όψη.

Πηγή:  Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Αν θέλεις να σου πω τι είναι ο αρχιτέκτων, μπορώ να σου πω ότι είναι όλα τα επαγγέλματα. Είναι ένα συνονθύλευμα όλων των επαγγελμάτων με πρωταρχικό βέβαια το επάγγελμα του αρχιτέκτονος και τα άλλα επαγγέλματα υποβόσκουν. Είναι μέσα στο είναι του, άλλα δεν είναι το απόλυτο είναι. Επομένως ένας αρχιτέκτων πρέπει να είναι όλα, από σχεδιαστής, ζωγράφος, γλύπτης, μαθηματικός, δικηγόρος, πολιτικάντης, τα πάντα. Κτίστης, υδραυλικός, μηχανολόγος ηλεκτρολόγος. Όλα αυτά δεν χρειάζονται; …ε; Είναι καλλιτέχνης, είναι οικοδόμος, είναι εργολάβος, είναι δικηγόρος, είναι δημόσιες σχέσεις είναι οργάνωση, είναι στατιστική. Ότι θέλεις είναι…ε; Και είναι και ο πρωτοπόρος ο οποίος δίνει στη κοινωνία τον τρόπο ζωής: κοινωνιολόγος δηλαδή. Ο αρχιτέκτων δίνει τον τρόπο ζωής στο λαό, στη κοινωνία!

Kτιριακό συγκρότημα ΕΡΤ στην Αγία Παρασκευή, μελέτη 1963/1964 και 1969/1972, αρχιτέκτονες, Θ. Παπαγιάννης, Δ. Μολφέσης, Ν. Βασαμάκης κ.ά.: τοπογραφικό και προοπτικό σχέδιο αρχικής μελέτης και φωτογραφίες του κτιρίου γραφείων που ανεγέρθηκε με τροποποιημένα σχέδια από άλλους μελετητές.

Πηγή: Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Ο αρχιτέκτων έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει μόνος του, ρεύματα και κοινωνικές καταστάσεις. Δεν μπορεί να ακολουθεί γραμμές. Η δημιουργία του ακολουθεί την προσωπική του γραμμή ποτέ όμως από μια κατευθυνόμενη, από οποιαδήποτε πλευρά κι αν είναι από ακροδεξιά μέχρι την άκρα αριστερά.

Αν έρθουνε σε σένα και σου δώσουνε ένα έργο π.χ. ένα κέντρο εμπορικό, θα αρνηθείς να το κάνεις; Το οποίο είναι καπιταλιστικό σχέδιο. Άρα εκείνη τη στιγμή θ ’αλλάξει το πιστεύω σου. Θα πας παράλληλα προς τον πελάτη. Άρα κάθε στιγμή πρέπει να είσαι παράλληλα. Αν κάνεις εργατικές πολυκατοικίες θα κατέβεις με το λαό, να συζητήσεις και να δεις τι θέλει ο λαός και πώς θέλεις να ζήση και επάνω σ’αυτό το πρόβλημα να βρεις τη λύση την πιο κατάλληλη πρωτότυπη και την πιο οργανική, σύμφωνα με τα δικά σου κριτήρια. Μπορεί όμως και να αποτύχεις. Ένας πετυχημένος αρχιτέκτων είναι να κάνει σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια τα οποία θα μπορέσουν να επιβληθούν και να κατακτήσεις όλο τον άλλο κόσμο, μετά την εκτέλεση.

Δίνουμε μεγάλη σημασία στο σχέδιο. Καμμιά σημασία στο σχέδιο στην αρχιτεκτονική, Η επίβλεψη και η εφαρμογή έχουν σημασία. Η λεπτομέρεια και η εφαρμογή. Το σχέδιο μπορεί να είναι απλούστατο και η εφαρμογή πολυπλοκότατη. Δίνουμε μεγάλη σημασία στο design, στα δεντράκια στη παπάρα στη κάτοψη και αδιαφορούμε για την εκτέλεση και γίνονται αυτά τα εξαμβλώματα που βλέπουμε. Διότι δεν υπάρχει λεπτομέρεια. Στην Ελλάδα βέβαια γίνεται αυτό. Όχι έξω! Και είναι και η νοοτροπία του κράτους και των υπαλλήλων οι οποίοι σου ζητάνε σχέδια, και μετά την επίβλεψη την κάνει ο οποιοσδήποτε, ο νομομηχανικός τάδε, και το αποτέλεσμα είναι μηδέν. Δεν έχει καμμιά σχέση, ούτε με το σχέδιο, ούτε με τη σύλληψη του δημιουργού ούτε με το τίποτε.

Οι επιρροές της δικτατορίας

[…] Εδώ στην Ελλάδα; 

Κοινωνικοπολιτικές αλλαγές; 

Στη δεκαετία ’65-’75 επιδράσεις στην αρχιτεκτονική; 

Η δικτατορία; 

Τι να έχει επιδράσει;

Εγώ πιστεύω το εξής, ότι η δικιά μας γενεά! Η δικιά μου γενεά των αρχιτεκτόνων κάναμε την επανάσταση στην αρχιτεκτονική στην Ελλάδα από το 1954 και μετά!

Μελέτη Ελληνικής Πρεσβείας στην Άγκυρα, 1973, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης, σε συνεργασία με Ν. Παγίδα: προοπτικό

Πηγή: Ελένη Φεσσά - Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Προ του 1954 υπήρχε μια κλασσικίζουσα αρχιτεκτονική τύπου οδού Πανεπιστημίου. Από εκεί και πέρα κάναμε αγώνα γιατί δεν δεχόντουσαν καθόλου αυτές τις μορφές στην αρχή, μέχρι στις εφημερίδες μας βγάλανε, ότι κάνουμε ξένα αντίγραφα κλπ. Από εκεί και πέρα επιβάλλαμε εμείς μια σύγχρονη αρχιτεκτονική με το σύγχρονο υλικό και λειτουργική συγχρόνως. Αυτή η εξέλιξη αρχίζει απ’το ’55 και η δικτατορία δεν έπαιζε κανένα ρόλο. Σ’αυτό το θέμα δεν είχαμε προβλήματα.

Νομίζω ότι η δικτατορία προσπάθησε να επιστρέψει στο νεοκλασικισμό. Πολλές φορές είχα αντιδράσεις, από ορισμένα στελέχη, επάνω σε μοντέρνα μορφή αρχιτεκτονικής. Δεν έκανα και πολλά έργα, τρία-τέσσερα έργα – μελέτες έκανα μέσα στη δικτατορία, αλλά αυτές βρήκαν αντίδραση επάνω στις μορφές τις καινούργιες.

Μελέτη διαγωνισμού για το Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, 1969, α´ βραβείο, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης, σε συνεργασία με Ι. Λεωνίδου

Πηγή: Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Η απόδειξης είναι ότι στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του Δημοτικού θεάτρου είχε τον όρο ότι πρέπει να είναι κλασσικό κτίριο. Αναγκαστικά με οδηγούσαν να κάνω κλασσικό κτίριο, δηλαδή μοντέρνο αλλά με κλασσική μορφή. Και αυτό έπαιξε ρόλο και πήρα και το πρώτο βραβείο. Είναι το μόνο παράδειγμα. Αλλά προσπάθησε η δικτατορία να επιστρέψουμε στην νεοκλασική αρχιτεκτονική, πράγμα στο οποίο αντέδρασαν κάποιοι… εγώ τουλάχιστον αντέδρασα. Η απόδειξη είναι ότι το κτίριο αυτό μεν έχει ένα περιστύλιο αλλά κατά βάση είναι μοντέρνο δεν είναι κλασσικό καν. Απλώς έχει ορισμένα υποστυλώματα. Τίποτα άλλο.

Ναι, σ’αυτή τη φάση χρησιμοποίησα παλιές μορφές με καινούργια υλικά και καινούργιες αναλογίες και καινούργιες ιδέες. Ναι αναγκάστηκα να το κάνω. Τώρα; Τώρα δεν θα το έκανα. Πιστεύω ότι πρέπει η αρχιτεκτονική να είναι θέμα λειτουργίας και αισθητικής όγκων. Από τη λειτουργία βγαίνει η μορφή.

Νέα πτέρυγα του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, 1973-1976, αρχιτέκτων Δ. :Μολφέσης: προοπτικό σχέδιο και κατόψεις ισογείου και τυπικού ορόφου.

Πηγή: Ελένη Φέσσα - Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Πολεοδομία και Αρχιτεκτονική

[...] Υπάρχει μεγάλη σχέση μεταξύ πολεοδομίας και αρχιτεκτονικής. Διότι νομίζω ότι μας έχει κατακτήσει το αυτοκίνητο και πρέπει να το διώξουμε απ’ τη ζωή μας. Εγώ, είμαι κατά του αυτοκινήτου!

Πεζόδρομοι όσο το δυνατόν περισσότεροι, γειτονιές, στενότεροι δρόμοι, μεγάλα πάρκα, πράσινο και περιφερειακοί δρόμοι γύρω πλέον απ’αυτά τα κέντρα που να έρχεται το αυτοκίνητο σε μεγάλα parking μακριά. Εγώ πιστεύω ότι ο αρχιτέκτων πρέπει να είναι και πολεοδόμος. Δεν υπάρχει πολεοδόμος χωρίς να είναι και αρχιτέκτων. Ίσως κοινωνιολόγος, ναι. Δεν μπορούμε να ονομάσουμε πολεοδόμο, τον πολεοδόμο ο οποίος δεν είναι αρχιτέκτων, αυτός είναι ένας κοινωνιολόγος, ένας οικονομολόγος. Αλλά ο πραγματικός πολεοδόμος είναι και αρχιτέκτων. Μιλάω για τα ρυθμιστικά σχέδια, δεν μιλάω για το εθνικό σχέδιο, το γενικό χωροταξικό. Εκεί μπορεί να επέμβει ο κοινωνιολόγος και οι οικονομολόγος με την συνεργασία του αρχιτέκτονα πολεοδόμου. Υπάρχει μια στενή σχέση και στο θέμα της εκπαίδευσης. Πρέπει οι αρχιτέκτονες να βγαίνουν και πολεοδόμοι ή να γίνεται ανωτέρα εκπαίδευση πολεοδομίας. Ένα είδος διπλώματος, τελειοποιήσεως, ειδικότητος.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Νομίζω ότι ο αρχιτέκτων δεν πρέπει να έχει πολιτική θέση. Κοινωνική θέση μπορεί να έχει αλλά όχι πολιτική.

Άλλο συνδικαλισμός. Συνδικαλισμοί μάλιστα! Αλλά όχι με πολιτική γραμμή. Άλλο επιστήμη, άλλο συνδικαλισμός. Άλλο αρχιτεκτονική και άλλο συνδικαλισμός. Άλλο το ένα και άλλο το άλλο. Το άλλο είναι θέματα επαγγελματικά , κοινωνικά.

Κατ’αρχήν, νομίζω ότι ο σύλλογος αρχιτεκτόνων έχει πιάσει πάρα πολλά θέματα και τα κυνηγάει. Δηλαδή τάχει πιάσει όχι σαν αρχιτέκτονες αλλά σαν πολεοδόμοι. Θα μου πεις ότι στο σύλλογο αρχιτεκτόνων είναι και πολεοδόμοι, αλλά περισσότερο πολεοδομικά θέματα κυνηγάει παρά θέματα αρχιτεκτονικής φύσεως. Δηλαδή αποκλείουμε την αρχιτεκτονική; Δεν συζητάμε καθόλου για αρχιτεκτονική στο σύλλογο αρχιτεκτόνων. Συζητάμε για κοινωνικά θέματα, για πολεοδομικά θέματα αλλά η αρχιτεκτονική δεν μας ενδιαφέρει. Και ούτε καν τα καθαρώς επαγγελματικά μας θέματα δεν μας ενδιαφέρουν, για την εξέλιξη.

Γαλλικό Ινστιτούτο Βόλου, 1963, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: όψεις και φωτογραφία μετά τη διασκευή του σε Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Πηγή: Ελένη Φεσσά- Εμμαανουή  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Τα εμπόδια που παρουσιάζονται είναι εποχιακά λόγω και του αριθμού των νέων οι οποίοι υπάρχουν. Αυτό είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Πώς θα απορροφήσει η Ελλάς 5.000 αρχιτέκτονες. Αυτό που είπα και στον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων. Ότι υπάρχουν 280 αρχιτέκτονες ανά εκατομμύριο. Όχι, δεν θυμάμαι αυτή τη στιγμή, έχω τα στατιστικά στοιχεία. Βρήκα ότι στη Ρωσία είναι 50 αρχιτέκτονες ανά εκατομμύριο και στην Αμερική είναι…. Μόνο στην Ιαπωνία είναι περισσότεροι αρχιτέκτονες ανά εκατομμύριο διότι εργάζονται και οι πολιτικοί μηχανικοί. Και αυτό εδώ πέρα στην Ελλάδα δεν το βάζω εγώ ότι είναι και οι πολιτικοί μηχανικοί οι οποίοι αρχιτεκτονούν και οι υπομηχανικοί. Διότι αν βάλεις και αυτούς, τότε είναι να πάμε να πνιγούμε. Τότε σε κάθε οικογένεια υπάρχει αρχιτέκτων επαγγελματίας.

Ο συνδικαλισμός όπως γίνεται έχει πολιτική γραμμή και στην Αρχιτεκτονική δεν υπάρχει πολιτική γραμμή. Όταν υπάρχει πολιτική γραμμή υπάρχει αναστολή, κατά τη γνώμη μου. Να σου πω παραδείγματα: Χίτλερ, δεν είναι αναστολή της Αρχιτεκτονικής στη Γερμανία, με εκείνα τα βαριά μνημειώδη κτίρια κλπ. Μουσολίνι, Ιταλία. Βλέπουμε ένα κτίριο μουσολινικό και μας κτυπάει στην καρδιά αμέσως. Αν πάμε και στη Ρωσία το ίδιο πράγμα είναι. Τώρα στη Ρωσία γίνεται κάποια επανάσταση των νέων και προσπαθούνε να επιβάλουνε νέες μορφές οι οποίες βέβαια έχουνε την εξέλιξη της Δύσεως. Από τη Δύση αντλούν νέες μορφές διότι δεν είναι δικές τους. Δεν έχουν δημιουργήσει τίποτα δικό τους!

[…]Πάντως η θεωρία μου είναι ότι ο αρχιτέκτων δεν πρέπει να πολιτεύεται αν θέλει να είναι επιστήμων και να μπορέσει να κάνει ένα έργο στη ζωή του. Καμμιά γραμμή δεν πρέπει να τον καθιερώσει. Να κανονίζει τη πολιτική την δικιά του.

Εγώ πιστεύω ότι αυτή τη στιγμή η ιδεολογική μου τοποθέτηση είναι ένα συνοθύλευμα τοποθετήσεων. Είναι κατά βάσιν σοσιαλιστική. Αλλά πιστεύω ότι ο αρχιτέκτων έχει να κάνει και με τον καπιταλισμό. Θα πάω με τον τραπεζίτη ή με τον εργολάβο, τι να συζητήσω; Για τον σοσιαλισμό; Αφού το θέμα μου είναι καθαρά καπιταλιστικό.

Η ιδεολογία αντικρούεται με το επάγγελμα. Όποια ιδεολογία κι αν είναι, από φασιστική μέχρι άκρα αριστέρα: ΕΚΚΕ!

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ

στην περίοδο 1965-1975

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: Όψη, 1969

Εγώ σπούδασα έξω, δεν σπούδασα εδώ. Με βοήθησε πολύ η παιδεία, η σχολή δηλαδή με βοήθησε πάρα πολύ στην εξέλιξη. Αλλά δεν είναι μόνο η σχολή και η παιδεία που κάνει τον αρχιτέκτονα. Είναι και το περιβάλλον στο οποίο ζει. Είναι και η μόρφωση την οποίαν έχει. Είναι και οι εκδηλώσεις οι πνευματικές τις οποίες ακολουθεί. Επομένως ένας αρχιτέκτων δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στην παιδεία την οποίαν έχει από το Πολυτεχνείο, αλλά πρέπει να έχει γενικότερη μόρφωση και γενικότερη κοινωνική ανάπτυξη. Έτσι δημιουργείται η φαντασία και έτσι μπορεί να εξελιχθεί. Ο αρχιτέκτονας με ταλέντο, υπάρχει και κυριαρχεί διεθνώς, ακόμη και στα ανατολικά κράτη. Στη Γιουγκοσλαβία και στην Ρουμανία που πήγα, μέσα σ’αυτά τα μεγάλα γραφεία, τα κρατικά, ξεχωρίζουν ορισμένοι αρχιτέκτονες, πάλι κι εκεί. Γιατί λένε ο τάδε το έκανε, το μελέτησε. Άρα αυτός έχει επιβληθεί στους άλλους σαν προσωπικότης. Η αρχιτεκτονική ότι και να κάνουμε δεν μπορεί να είναι μόνο οικοδομική. Είναι και καλλιτεχνία. Το θέλουμε ή δεν το θέλουμε είναι και καλλιτεχνία. Γιατί η αρχιτεκτονική είναι συνάφεια της αισθητικής και η αισθητική είναι κάτι το αφηρημένο. Επομένως, πρέπει νάχεις ταλέντο για να κάνεις σωστή αισθητική την οποίαν εγκρίνει η κοινή γνώμη.

[…] Ηχογραφημένο απόσπασμα: Ένα πράγμα που λείπει στην αρχιτεκτονική παιδεία είναι η δημοκρατική αντιμετώπιση του φοιτητού από τον καθηγητή. Όταν σπούδαζα εγώ έξω μέχρι μακαρονοπόλεμο παίζαμε με τον καθηγητή. Τον χτυπάγαμε στην πλάτη. Ποτέ καθηγητής απ’ την έδρα. Η διδασκαλία γινότανε σαν να ήτανε στοά, όπως οι αρχαίες στοές που υπήρχε ο καθηγητής με τους σπουδαστάς, οι οποίοι τον πιστεύανε, γιατί πρέπει να πιστεύεις στο καθηγητή για να μπορέσει να σου μεταβιβάσει τις θεωρίες του και τις απόψεις του. Αν δεν το πιστεύεις και πιστεύεις άλλα πράγματα δεν σου προσφέρει τίποτα ο καθηγητής. Άρα πρέπει να εκλέγει ο σπουδαστής τον καθηγητή του, όχι η πρυτανεία, όπως γινότανε στις αρχαίες στοές.

Χρειάζεται ένας διαχωρισμός τάσεων στην αρχιτεκτονική παιδεία. Δηλαδή, ειδικότητες πολεοδόμος, κοινωνιολόγος αρχιτέκτων, αρχιτέκτων υπάλληλος, αρχιτέκτων νοσοκομιολόγος, γενικώς αρχιτέκτων.

Κτίριο γραφείων και σταθμός βενζίνης της Shell στο Κουκάκι, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης: όψη επί της λεωφόρου Ελευθερίου Βενιζέλου και φωτογραφία εποχής.

Κτίριο γραφείων και σταθμός βενζίνης Shell στο Κουκάκι - Αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης – 1970

Πηγή: Ελένη Φεσσά- Εμμανουήλ,  Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Επειδή η αρχιτεκτονική βιομηχανοποιείται πρέπει ο αρχιτέκτων να σπουδάζει συγχρόνως αισθητική, αρχιτεκτονική και κατασκευή, παράλληλα, σύμφωνα με τις νέες εξελίξεις. Τώρα τους δίνουν θεωρητικά θέματα και επειδή έχουν και ένα θέμα το χρόνο κάνουνε 5 θέματα στη ζωή τους και δεν κάνουν τίποτα μ’αυτό. Διότι κανονικά ένας αρχιτέκτων σπουδαστής πρέπει τουλάχιστον να περάσει ένα ποσοστό 50% των θεμάτων τα οποία θα αντιμετωπίσει στη ζωή του και δεύτερον δεν πρέπει κάθε σπουδαστής να δουλεύει με το θέμα του αλλά να δουλεύουνε συλλογικά. Διότι υπάρχει ανταλλαγή γνωμών και κριτική ο ένας του άλλου.

Ο ανταγωνισμός των αρχιτεκτόνων είναι διεθνής και ξεκινάει από την πρώτη τάξη του Πολυτεχνείου μέχρις ότου πεθάνει ένας αρχιτέκτων. Είναι ο εγωϊσμός της δημιουργίας. Και είναι εποικοδομητικό να υπάρχει. Διότι υπάρχει διάλογος και με το διάλογο βγαίνει συμπέρασμα.

Για το ΕΜΠ

Στο Πολυτεχνείο ήμουνα επιμελητής από το 64 μέχρι 68. Γιατί διέκοψα; Διέκοψα γιατί δεν ήθελα πλέον να μπλέξω. Τίποτε άλλο δεν λέω (γελάκια).

Όσο έμπαινες σ’αυτήν την επταετία μέσα εκεί πέρα, έμπλεκες.

Προσέφερα ότι μπορούσα να προσφέρω, προσέφερα. Με το δημοκρατικό τρόπο αντιμετωπίσεως της διδασκαλίας. Οι συνθήκες εκεί πέρα δεν ευνοούσαν αυτό το σύστημα. Με τη δικαιολογία βέβαια του φόρτου εργασίας κλπ το αρνήθηκα.

Οι συνθήκες της διοικήσεως του πολυτεχνείου ήταν αρνητικές. Σχολείο είναι το Πολυτεχνείο. Το πολυτεχνείο πρέπει να είναι πανεπιστήμιο, να είναι ελεύθερος ο σπουδαστής, να κάνει ότι θέλει και να διαμορφώνεται μόνος του με τη βοήθεια βέβαια του καθηγητού ο οποίος είναι φίλος και όχι ο από έδρας καθηγητής με τις απουσίες και μετά βέβαια πρέπει να είναι κανείς σκληρός στις εξετάσεις. Πρέπει να γίνεται μία διαλογή. Και όχι όποιος μπει πρέπει να βγει. Πιστεύω πρέπει να καταργηθούν και οι εισαγωγικές εξετάσεις. Μέσα πρέπει να γίνει η διαλογή. Θα μου πεις ότι αυτό είναι αντικοινωνικό, με το να κόψεις έναν άνθρωπο μετά από δύο χρόνια. Αυτό είναι θέμα δυνάμεων. Πώς θα βγούνε οι καλοί. Αλλά δεν πιστεύω κιόλας ότι πρέπει να επιδιώκουμε να βγούνε οι καλύτεροι. Μέσα στους καλούς στους μεσαίους που θα βγουν θα αναδειχθούν οι καλύτεροι. Οι άλλοι θα γίνουνε υπάλληλοι,.

Ύστερα υπάρχουν και πολλές κοπέλες. Και είναι πιο πολύ συντηρητικές από τους άνδρες. Τουλάχιστον στο επάγγελμα επάνω, όχι στις θεωρίες τους, όχι στην εργασία τους, όχι στην κοινωνική τους δουλειά. Δεν τολμούν εύκολα. Αυτό το έχω αντιμετωπίσει παντού. Προτιμάνε μια «συμβατική κατάσταση» κάτι που έχει γίνει ξανά ώστε να είναι κατοχυρωμένες. Ίσως έχουνε το μειονέκτημα ότι δεν μπορούν να επιβάλλουνε τη γνώμη τους λόγω της φύσεώς τους. Είναι δύσκολο αυτό. Πρέπει να μπούμε στη νοοτροπία τους και στο κοινωνικό τους εγώ για να καταλάβουμε πώς αντιμετωπίζουν τα πράγματα. Είναι πολύ δύσκολη η θέση τους. Οι άνδρες διοικούν. Όταν βλέπεις μια γυναίκα θέλεις να της επιβάλεις τη γνώμη σου.

Διότι εγώ πολλές φορές προτιμώ να χάσω μία δουλειά παρά να κάνω κάτι που δεν το πιστεύω. Έχεις δει καμμιά γυναίκα να το κάνει; Ή τουλάχιστον κάνω ένα συμβιβασμό ο οποίος φτάνει μέχρι το όριο το οποίο πιστεύω. Από κει και πέρα δεν μπορώ να κάνω την απόλυτη πρωτοτυπία ή αισθητική την οποία πιστεύω. Αν υποχωρήσω τότε καταστράφηκε όλη η σύνθεσις. Διότι η σύνθεσις είναι συνάρτησης χρώματος, υλικού κλπ. Αν αφαιρέσεις εκείνο, αν αφαιρέσεις το άλλο, τελείωσες. Έσβησε όλη η ιδέα την οποίαν έχεις. Εκεί νομίζω ότι οι γυναίκες δεν έχουν τη δυνατότητα σαν άνθρωποι, έχουν αντιξοότητες. Εμείς έχουμε παράδοση. Η γυναίκα τώρα ξεκινάει.

Εναλλακτικές λύσεις μελέτης φάρου μώλου Αγίου Νικολάου στην Πάτρα, 1975, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης.

Πηγή: Ελένη Φεσσά Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

Η νέα γενιά και το δίπλωμα

[…] Κάτι άλλο που θέλω να τονίσω είναι το εξής: για τη νέα γενιά: η νέα γενιά δεν πιστεύει τόσο στο επάγγελμα. Οι περισσότεροι πήγαν να σπουδάσουν διότι θέλαν να πάρουν ένα δίπλωμα, διότι μάθαν οι αρχιτέκτονες να κερδίζουν περισσότερα λεφτά. Και τώρα πέσαμε στο αντίθετο. Έπεσε η κρίσις.

Διότι δεν είχανε μέσα τους την έμφαση. Εάν δεν έχεις την έμφαση και την πίστη, δεν κοιτάζεις μόνο το πώς θα κερδίσεις λεφτά. Κοιτάζεις και πώς θα επιβάλλεις τη γνώμη σου, πώς θα πετύχεις αρχιτεκτονικώς, πώς θα επιβάλλεις την αισθητική σου, πώς θα ικανοποιήσεις τους άλλους μ’αυτό που κάνεις. Αλλά αυτό πρέπει να τόχεις μέσα σου, να το αισθάνεσαι συνέχεια. Δεν γερνάει ο αρχιτέκτων. Ο Le Corbusier πέθανε νέος γιατί αναζητούσε πάντα.

[…] Ορισμένες φορές αναρωτιέμαι αν ο αρχιτέκτονας θα πρέπει να σπουδάζει. Βέβαια το πρόβλημα είναι πώς θα βγει και πώς θα καθιερωθεί στην κοινωνία. Όπως έγινε η κοινωνία. Γιατί παλιά ο αρχιτέκτων δεν σπούδαζε. Έβγαινε από τη δικιά του προσωπικότητα. Ο Ικτίνος, οι αρχιτέκτονες των γοτθικών εκκλησιών, οι αρχιτέκτονες της Γαλλικής επαναστάσεως, είχαν σχολές αυτοί; 300 χρόνια έχει η Beaux arts. Προηγουμένως; Ποιοί κάνουν την αρχιτεκτονική; Το μακεδονίτικο ποιός το έκανε; Τον Μυστρά; Το Πήλιο; Ποιός το έκανε; Αρχιτέκτονες; Ο λαός το έκανε. Η κοινωνία πρέπει να καθιερώσει τώρα. Κλείνει το επάγγελμα.΄Εκλεισε.

Όλα αυτά τα είπα για να σου πω ότι το δίπλωμα δεν σημαίνει τίποτα. Αρχιτέκτων είσαι; Η προσωπικότητα είναι η δική σου, η διαμόρφωση του εγώ σου κάνει την αρχιτεκτονική. Του κάθε εγώ, του κάθε αρχιτέκτονα. Επιβάλλεσαι μόνο αν έχεις το βίωμα του αρχιτέκτονα. Να σε επιβάλλουν; Όχι, δεν νομίζω ότι είναι εύκολο. Θα σε επιβάλλει μία περίοδος, εφτά χρόνια, μετά τι κάνεις; Πολλοί συνάδελφοι πήρανε πολλά βραβεία κατά τη διάρκεια είκοσι ετών. Είχανε παντού τη δυνατότητα να επιβληθούν, και να πάρουν τα βραβεία, ή είχανε τις κριτικές επιτροπές μαζί τους, που είναι πενταμελείς ή εξαμελείς; Είναι δυνατόν; Είχαν τόσο μεγάλη τύχη; Κάτι πρέπει νάχανε,….ε;

Κοινωνική έρευνα και Αρχιτεκτονική

Εναλλακτικές λύσεις μελέτης φάρου μώλου Αγίου Νικολάου στην Πάτρα, 1975, αρχιτέκτων Δ. Μολφέσης.

Πηγή: Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, Δημοσθένης (Σθένης) Μολφέσης

Aρχιτέκτων - πολεοδόμος (1929 - 1998).

[…] Αυτό γινότανε πάντοτε. Δεν είναι καινούργιο αυτό. Μπορεί να γίνεται στην Ελλάδα για πρώτη φορά. Στη Γαλλία το κάναμε. Η ‘αναζήτηση’ είναι ένα προτέρημα του αρχιτέκτονα. Πάντα πρέπει να αναζητεί ο αρχιτέκτονας. Σε όλα τα στάδια από το κοινωνικό, μέχρι το αισθητικό. Βέβαια δε πρέπει να δίνουμε μεγάλη έμφαση, γιατί ύστερα ξεφεύγουμε από το επάγγελμά μας. Ίσως μας βοηθήσουν οι κοινωνιολόγοι γι΄αυτή, τη δουλειά, οι στατιστικολόγοι. Αλλά δεν πρέπει να βγάλουμε εμείς όλη τη δουλειά γιατί τότε θα πνιγούμε και δεν θα κάνουμε τίποτα. Πρέπει να τηρούμε μια γραμμή. Ποια είναι η γραμμή μας, η προσωπική. Να κάνουμε αρχιτεκτονική; Ή κοινωνιολογία; Ή και τα δύο; Ή και πώς θα μπορέσουμε να δραστηριοποιηθούμε σ’όλα αυτά τα στάδια. Δεν μπορούμε όλα να τα πετύχουμε. Κάπου πρέπει να δώσουμε έμφαση.

Δ. Μολφέσης & Συνεργάτες Ε.Π.Ε.

Κτίριο γραφείων Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής, οδός Δημητρίου Βικέλα 52, Μαρούσι (1990-1999), Δ. Μολφέσης & Συνεργάτες Ε.Π.Ε.

Όπως οι αρχαίες φιλοσοφικές σχολές

[…] Θα μπορούσε να δημιουργηθεί μία σχολή ελληνική αρχιτεκτόνων όπως γινόντουσαν οι αρχαίες φιλοσοφικές σχολές. Αυτή η σχολή είναι που θα επιβάλλει τα ήθη και έθιμα και τον τρόπο ζωής ‘αφού μελετήσει τις συνθήκες’ και αφού πειραματιστεί. Είναι θέμα πειραματισμού.

Μπορεί να γίνει αυτό. Εγώ νομίζω ότι σχολή είναι του Le Corbusier, σχολή είναι του Niemeyer, σχολή είναι του Neutra, θα μπορούσε να δημιουργηθεί κάτι τέτοιο και στην Ελλάδα. Καθόλου απίθανο, ήδη έχει αρχίσει να δημιουργείται στην Ελλάδα. Αλλά δεν έχει καταλήξει, γιατί υπάρχουν διάφορες τάσεις. Θα βγει από το αποτέλεσμα και από την παραδοχή την οποίαν θα κάνει η πλειοψηφία του κόσμου, του λαού. Αναλόγως (βέβαια) της κοινωνικής θέσεως και της τάξεως του καθενός. Υπάρχουνε οι πλούσιοι που έχουν έναν άλφα τρόπο ζωής, ο λαός που έχει ένα βήτα τρόπο ζωής. Πρέπει να βρεις τον μέσο όρο των δύο και να βγάλεις ένα αποτέλεσμα. Υποτίθεται, τι υποτίθεται;… πρέπει! το κοινωνικό και το οικονομικό υπόβαθρο του λαού ν’ανέβει. Δεν πρέπει; Το βιοτικό επίπεδο γενικώς.

Επομένως θα φτάσουνε σ’ένα σημείο όπου αφ’ ενός μεν ο πλούσιος θα φτάσει στο λαό και ο λαός θα φτάσει στον πλούσιο. Έτσι δεν είναι;…έ, αυτή η τέλεια κοινωνία. Δεν ξέρω μπορεί να γίνει αύριο, μπορεί σε δέκα, μπορεί σε πενήντα χρόνια. Πάντως πρέπει να γίνει. Όλοι να είμαστε….να ζούμε το ίδιο. Δεν είναι σωστό αυτό;… Ε, αυτό, το ίδιο, θα το επιβάλλει η Σχολή Αρχιτεκτόνων! Η σχολή αυτή που θα δημιουργηθεί. Το πώς θα δούμε.

Μια σχολή τέτοια ήταν και το BAUHAUS. Γιατί να μην δημιουργηθεί μια σχολή τέτοια η οποία να επιβάλλει… θα επιβληθεί αυτή η σχολή αν γίνει. Αλλά θα γίνει κατόπιν ερεύνης. Θα έχουμε αποτυχίες, θα περάσει χρόνος για να καταλήξουμε σ΄ένα συμπέρασμα. Όχι ακόμα στην Ελλάδα δεν έχει δημιουργηθεί κάτι τέτοιο.

_______________________________

Υ.Γ. 46 χρόνια μετά, η συζήτηση αυτή αποκαλύπτει κάποιες πτυχές  μιας δύσκολης εποχής, που χαρακτηρίζεται από απόψεις μιας μερίδας επιφανών συναδέλφων, που πέρα από τη στάση τους σε σχέση με το επάγγελμα και την αρχιτεκτονική γενικότερα, παράλληλα διδάσκουν και επηρεάζουν τις νεώτερες γενιές. Στις επόμενες συνεντεύξεις που θα ακολουθήσουν υπάρχουν βέβαια διαφορετικές τοποθετήσεις που θα συμβάλουν στη συγκρότηση μιας πιο ολοκληρωμένης εικόνας  αυτής της περιόδου.