ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΟΣ & ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ

Δύο εκθέσεις συγκίνησης και στοχασμού

Η απουσία σημαντικών εξελίξεων στο χώρο της Ελληνικής αρχιτεκτονικής, με οδηγεί και αυτή την φορά σε αναφορές σε εκθέσεις Ελλήνων εικαστικών που διαρκώς πυκνώνουν και παράλληλα επιβεβαιώνουν και το υψηλό επίπεδο και το συναισθηματικό φορτίο που προκαλούν, σε σχέση μάλιστα με σύγχρονους καλλιτέχνες και εκθέσεις που παρακολουθώ στο εξωτερικό.

Έτυχε να επισκεφτώ την έκθεση του Μιχάλη Μανουσάκη λίγες ημέρες πριν τα εγκαίνια, μόλις είχε στηθεί, επισκεπτόμενος την σημαντική έκθεση για την ART ATHINA ακριβώς δίπλα, στο Ινστιτούτο Σύγχρονης Ελληνικής Τέχνης στην οδό Βαλαωρίτου, που επιμελήθηκε ο Σταύρος Παπαγιάννης. Κι ήταν μια καλή ευκαιρία να μας ξεναγήσει ο Μανουσάκης και να μας μιλήσει για την καινούργια του αυτή εικαστική προσέγγιση που παρουσιάζω στην συνέχεια.

Δύο ημέρες πριν τα εγκαίνια, ακολούθησε μια σπάνια ξενάγηση από την Άννα Καφέτση στην Υπηρεσιακή Αυλή του Μεγάρου Μουσικής, για την έκθεση του Γιώργου Ξένου που σχεδιάστηκε σαν ένα ανοιχτό και κλειστό αρχείο, με την οποία ολοκληρώνεται ο κύκλος των μονογραφικών εκθέσεων δοκιμιακού χαρακτήρα του 2022. Η καταγραφή αυτής της αποκαλυπτικής ξενάγησης αποτέλεσε την βάση της παρουσίασης που ακολουθεί.

1.

ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΝΟΥΣΑΚΗΣ:

«Παίδων Μουσείο Ανοχύρωτο»

ΣΤΗΝ ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΕΧΝΗΣ 

«ΕΚΦΡΑΣΗ – ΓΙΑΝΝΑ ΓΡΑΜΜΑΤΟΠΟΥΛΟΥ»

Μιχάλης Μανουσάκης

Ο Μιχάλης Μανουσάκης εδώ και χρόνια μας έχει συγκινήσει με το πάθος του να μαζεύει και να μας παρουσιάζει με τον δικό του τρόπο παλιά παιχνίδια, ανασύροντας ευαίσθητες μνήμες μιας άλλης εποχής. Αυτή την φορά επανέρχεται με μία καινούργια έκθεση, όπου λειτουργεί βασικά σαν ένας σπάνιος συλλέκτης, ως ένας επίμονος ερευνητής αντικειμένων. 

1910-1920 Ξύλινες κούκλες Grodner-Tall dolls Νότιο Τυρόλο Γερμανία

Κάθε αντικείμενο παιχνίδι ή φωτογραφία για τον Μανουσάκη αποτελεί τεκμήριο ενός παιδικού ίχνους, ή περιέχει ιστορίες μιας άλλης ανάγνωσης που τον προκαλούν να τις αποκρυπτογραφήσει, όπως ένα έργο τέχνης που έχει προκύψει από την αγωνία του καλλιτέχνη στον χώρο του, στον χρόνο του, στην ψυχή του. Και εδώ αυτή την φορά σε αυτή την έκθεση προσεγγίζει με τρυφερότητα αντικείμενα που αφορούν σε μεγάλο βαθμό τους Μικρασιάτες. Άνθρωποι διωγμένοι, στερούμενοι τον τόπο τους, «νεκροζώντανοι». Βρέθηκαν εδώ στην Ελλάδα σε άλλο τόπο, σε άλλο τρόπο ζωής. Πάντα ξένοι. Πάντα πρόσφυγες δηλωμένοι… Αλλά και γενικότερα στον ελληνισμό που απλώνεται από την Αλεξάνδρεια, σε Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Θράκη, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, μέχρι τα Χανιά, από το διάστημα 1860-1930. Μια περίοδος που σημάδεψε το έθνος, ειδικά με την τραγική κατάληξη του 1922.

1870, φωτογραφία του Βασιλάκη Καργκόπουλου, με ευφάνταστο πλαίσιο

Αρχές εικοστού αιώνα. Γερμανικά παιχνίδια, πηγή: Κατάλογος της έκθεσης

Ο Μανουσάκης αναζήτησε με επιμονή τα παιχνίδια τους, τις φωτογραφίες τους, τα καρτ ποστάλ, στερεογραφίες και επιδιασκόπια που φέρουν τα δακτυλικά αποτυπώματά τους, ίχνη ζωής και μνήμης και μας τα παρουσιάζει σε μια ξεχωριστή έκθεση. Μια έκθεση που μας συγκινεί, διαβάζοντας τις μικρές ιστορίες που καταγράφει δίπλα τους ο καλλιτέχνης και παράλληλα μας ταξιδεύει στον αέρα της κοσμοπολίτικης Ανατολής, αλλά και στα δράματα που ακολούθησαν.

1918. Μικρά Ασία. Από τον αέρα της κοσμοπολίτικης Ανατολής, πηγή: Κατάλογος της έκθεσης

Έχοντας την τύχη, περιπλανώμενοι στην έκθεση, να μας μιλήσει για όλα αυτά, ο Μανουσάκης στάθηκε μπροστά σε μία μικρή φωτογραφία που ακολουθεί και μεταξύ άλλων μας είπε:

1922. Η μεγάλη επιστροφή του ήρωα στρατιώτη.

Έχω εδώ αυτή την φωτογραφία με ένα στρατιώτη ο οποίος έχει επιστρέψει από τον πόλεμο του 1922, είναι παροπλισμένος, είναι μπανταρισμένος και σκισμένος και φέρει μια τραγωδία. Και το κορυφαίο σημείο της τραγωδίας είναι ο τρόπος που ο φωτογράφος τον έχει απεικονίσει. Δεν τον έχει καδράρει στο μέσο. Τον έχει βάλει στην άκρη, του έχει κόψει και το πόδι και του έχει βάλει φόντο με λουλούδια.

2020, Αφανείς Ήρωες, Ακρυλικό και μολύβι σε ξύλο

2020, Αφανείς Ήρωες, Ακρυλικό και μολύβι σε ξύλο, λεπτομέρειες

Και ακριβώς απέναντι από αυτή την φωτογραφία λοιπόν, εγώ τοποθετώ την ζωγραφική μου. Τους Αφανείς Ήρωες. Χαράζω το ξύλο για να δημιουργήσω μια αίσθηση πληγής στις εικόνες ζωγραφίζοντας τους στρατιώτες και η μόνη μου παρέμβαση στην διαμεσολάβηση της εικόνας είναι αυτό. Το άλλο έχει τέτοια αυθυπαρξία που δεν χρειάζεται να διαμεσολαβήσεις.

1922, Δάφνες σε κάρβουνο στον τοίχο

Η οβίδα – ανθοδοχείο είναι του 1921 και εδώ επί τόπου ζωγράφισα τις δάφνες με στάχτη που είναι ειρωνεία της δόξας. Και χαίρομαι που μπορώ να παρουσιάζω όλα αυτά και παράλληλα να υπάρχει δίπλα και η ζωγραφική μου. Μεγαλώνοντας συνειδητοποιώ ότι κάθε πράγμα θέλει την δική του γραφή για να το πεις. Όταν έχεις αυτές τις φωτογραφίες δεν μπορείς να γίνεις διαμεσολαβητής. Έχει τέτοια οντότητα το αντικείμενο που…

Υπάρχει μια ιστορία πίσω από κάθε αντικείμενο και το κάθε αντικείμενο έχει λόγο και έχει σημασία πώς θα το χρησιμοποιήσεις για να του δώσεις την αξία του. […]

1927. Αναγνωστικό Ε΄ Δημοτικού και ο έλληνας που κλαίει ακριβώς από πάνω

Εδώ υπάρχει το αναγνωστικό της πέμπτης Δημοτικού του 1927. Τί δείχνουνε όμως στα παιδιά; Την Μικρασία κόκκινη, την Θράκη κόκκινη που σημαίνει αλύτρωτες πατρίδες χαμένες, και ο έλληνας κλαίει εδώ ακριβώς από πάνω και τα παιδιά κατά την δική μου ερμηνεία αναρωτιούνται τί συμβαίνει πριν πέντε χρόνια εκεί. Έχουν πιά τελειώσει όλα.

1927. Αναγνωστικό Ε΄ Δημοτικού

Ανάμεσα στο μεγάλο αριθμό έργων εκθεμάτων ξεχώρισα δύο εικόνες. Την πρωτότυπη φωτογραφία της Nelly’s και μία από το αρχείο του Μεγαλοκονόμου.

1925, Τα Μικρασιατόπουλα. Nelly’s

1925, Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Αθήνα, Από το αρχείο του Μανώλη Μεγαλοκονόμου

Συγκινητικές είναι και οι αυτοβιογραφικές εικόνες της θείας Κατίνας, της μεγάλης αδελφής, που έσωσε την μητέρα του καλλιτέχνη μωρό (το κορίτσι δεξιά της φωτογραφίας) όταν κάποιος στο φευγιό τους από τα Σώκια το ’22, απαίτησε να το πνίξουν, γιατί θα τους πρόδιδε με το κλάμα του στους Τσέτες.

1928, Χανιά. Από τον Κατάλογο της έκθεσης

Αλλά και η εικόνα της μεγάλης γιαγιάς Πιπίνας, της γιαγιάς του που φωτογράφισε ο ίδιος το 1967.

Η μεγάλη γιαγιά Πιπίνα

 Από τον Κατάλογο της έκθεσης

Σπεύσατε να δείτε αυτή την έκθεση, διαβάζοντας παράλληλα και τα αποκαλυπτικά ποιητικά κείμενα του Μανουσάκη που συνοδεύουν τα έργα.

Διάρκεια μέχρι 14 01 2023

2.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΟΣ «Τόποι περισυλλογής»

Στην Υπηρεσιακή Αυλή του Μεγάρου Μουσικής

Εκατόν δύο έργα διαφόρων περιόδων που στην πλειονότητα τους βγαίνουν για πρώτη φορά στο φως από το Αρχείο του καλλιτέχνη παρουσιάζονται στην Υπηρεσιακή αυλή του Μεγάρου, αναφέρει το Δελτίο Τύπου. Έργα μεγάλων διαστάσεων, επίτοιχα, πολύπτυχα και εγκαταστάσεις που συγκροτούνται ως επιμέρους ανοιχτά αρχεία, σειρές σχεδίων με πολυάριθμες παραλλαγές του ίδιου θέματος και βιβλία-σημειωματάρια από την παραμονή του στο Βερολίνο έως σήμερα.

Στην Υπηρεσιακή Αυλή, δύο ημέρες πριν τα εγκαίνια μας υποδέχθηκε η Άννα Καφέτση και με την γνωστή της ευαισθησία μας μίλησε για αυτή την έκθεση με θέρμη, σαν να ήταν δική της έκθεση, μια και για λόγους υγείας απουσίαζε ο καλλιτέχνης. Τί καλύτερο θα μπορούσε να μου συμβεί από το να ακούσω την ίδια την επιμελήτρια της έκθεσης να μας ξεναγεί, και θα ήθελα σήμερα επιλέγοντας αποσπάσματα από αυτή τη ξενάγηση, να τα μεταφέρω εδώ με την παράλληλη παρουσίαση των έργων.

Όλες αυτές οι μεγάλες τοιχογραφίες μας είπε, είναι στην ουσία μικρά αρχεία που συγκροτούνται ως ενότητα, αλλά την ίδια στιγμή διαρρηγνύουν και την ενότητά τους, έχουν συνέχειες και ασυνέχειες και μέσα εκεί κάπου κρύβεται το νόημα. Είναι έργα ανοιχτά που μπορούν να δειχθούν από έκθεση σε έκθεση με διαφορετικό τρόπο.

Για το εικονιζόμενο έργο με τίτλο « γύρος του θανάτου» έχουμε ένα εσωτερικό που επαναλαμβάνεται πάρα πολλές φορές. Στην ουσία πρόκειται για θεατρικές σκηνές που παρουσιάζονται εν προοπτική από τα μέσα, με μία πόρτα συνήθως, ένα άνοιγμα στο βάθος.

Ένας αρχετυπικός χώρος που ο Ξένος συχνά παρομοιάζει με έναν χώρο ναού, με ασκηταριά και ερημητήρια στην Αίγινα, που βλέπει και δεν βλέπει σε εξωτερικό χώρο. Ένας περίκλειστος χώρος, στην ουσία πολλαπλές σκηνές που συγκροτούν ένα θέατρο αγριότητας, ένα σκληρό και δύσκολο έργο που μπορεί πολλαπλώς να ερμηνευτεί.

Ο καθένας μπορεί να δει διαφορετικά πράγματα… και στην ουσία αυτό που κυρίως κάνει είναι ότι βάζει σε αυτή την εγκατάσταση, την ψυχανάλυση και την ψυχαναλυτική ανάγνωση. Από εκεί και πέρα μπορεί κανείς να δει πολλά πράγματα και αυτή η ανάγνωση μας βοηθά, να αναγνωρίσουμε και από διαβάσματά μας και από προσωπικές εμπειρίες, τραύματα, φόβους, εμμονές. Και κυρίως εμμονή, που είναι ένα χαρακτηριστικό και πολύ ενδιαφέρον δημιουργικό στοιχείο στο έργο του Ξένου και όχι μόνο. Μια κατάδυση στον εαυτό και στους εαυτούς…

Μια διαδοχή εικόνων, μια γραφή ακατάληπτη με εικόνες. Και αυτή η σχέση μεταξύ του ανοιχτού και κλειστού αρχείου, όπου μπαίνει ο θεατής, αποτελεί ένα κομβικό στοιχείο για να σχεδιαστεί η έκθεση σαν ένα ανοιχτό και κλειστό αρχείο και να σημάνει τα έργα αλλιώς. Η έκθεση δεν διεκδικεί ένα καινούργιο αρχείο αλλά διανοίγει το αρχείο του καλλιτέχνη, το πάει παραπέρα σε ένα μέλλον. Γιατί η ανάγνωση της έκθεσης και του καθενός μας ανοίγει το αρχείο αυτό σε άλλες αναγνώσεις.

Ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί εν σιωπή στο επόμενο εικονιζόμενο έργο, στην Ξένη Γη ή Άνυδρη Γη, με αναγωγές σε αυτό που βιώνουμε και εμείς με την κλιματική αλλαγή, που είναι μια από τις τρέχουσες αναγωγές. Τα έργα του Ξένου πάνε πολύ βαθύτερα πάντα. Αυτό που κερδίζει στο έργο είναι αυτό το φολιδωτό σώμα, αυτές οι ρωγμές που δημιουργούνται ανάμεσα στα σκασίματα, αυτά τα ραγίσματα τα ψυχικά, αυτό το τραύμα.

Σημαντικό επίσης έργο της έκθεσης, είναι αυτό το ακέφαλο σώμα, που το βλέπουμε στην ουσία μέσα από το βάθος του μαύρου καθρέφτη. Αυτός είναι ένας σπάνιος πολύ παλιός καθρέφτης του 19ου αιώνα, που είχε ο καλλιτέχνης, και μέσα από τις πολλές σημασίες του μαύρου καθρέφτη ας κρατήσουμε την στιλπνότητα της αντανακλαστικής αυτής επιφάνειας και την άλλη όψη αυτού του ειδωλίου, την πίσω του πλευρά.

Σε αυτή την έκθεση, εκτός από τα σχέδια, ο Ξένος έκανε και μία τολμηρή επιλογή, δείχνοντας για πρώτη φορά μικρά βιντεάκια υπό τους ήχους τζιτζικιών, με ψηφιακές φωτογραφίες από το κινητό του, μέσα από το τεράστιο αρχείο του.

Σε αυτόν τον εικονιζόμενο χώρο περνάμε σε μια άλλη διάσταση της έκθεσης, σε έναν αρχειακό τόπο που αλληγορεί την πολιτική διάσταση του έργου του Ξένου. Άνθρωποι αριθμοί, άνθρωποι χωρίς όνομα, που αλληγορούν στις καταστροφές της ιστορίας αλλά και τη δική τους εξορία, φυλακισμένοι, μετανάστες… Μία ακόμη τοιχογραφία χωρίς όρια με ένα αρχείο στην μέση, ως βωμός, κλειστό και ανοιχτό.

Μέσα σε αυτές τις συρταριέρες μπορεί κανείς μόνος του να έρθει σε επαφή με πολλές αρχειακές ιδέες του καλλιτέχνη, σε μία πορεία με περάσματα και διόδους και που υπομονετικά μας τις ανέλυσε η Άννα Καφέτση, ανοίγοντας και κλείνοντας τα συρτάρια και φτάνοντας στο τέλος στο μικρό αλλά εμβληματικό έργο ο« Σκεπτόμενος».

Σκεπτόμενος, 2017

Μελάνι σε χαρτί, 29,7 x 21 εκ.

Όλη η έκθεση είναι σε άσπρο μαύρο και το μοναδικό μπλε είναι της και μιας και μοναδικής ακουαρέλας.

Μπλε, 1984

Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 5 Μαρτίου 2023.

 Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση