“ΠΟΙΑ ΠΟΛΗ; ΠΟΙΑ ΥΠΑΙΘΡΟΣ;”

ΗΜΕΡΙΔΑ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ

Από τις ξεχωριστές παρουσιάσεις, τις σχέσεις με τα «αρχέτυπα*», στο «Κουτί που Πετάει» 

Παρουσία των διακριθέντων και των κριτικών επιτροπών, πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς, την Παρασκευή 13 Ιανουαρίου 2023, Ημερίδα με τίτλο «Ποια Πόλη; Ποια Ύπαιθρος», που αποτέλεσε συνέχεια της εκδήλωσης απονομής του βραβείου αρχιτεκτονικής 2022 του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής, που παρουσιάστηκε ήδη εδώ στις 19 12 2022.

Είχαμε την ευκαιρία, να παρακολουθήσουμε τις επτά αναλυτικές παρουσιάσεις των  μελετών που διακρίθηκαν από τους αρχιτέκτονες μελετητές, και παράλληλα τις τοποθετήσεις, τους προβληματισμούς και τα συμπεράσματα του Προέδρου του ΕΙΑ Ηλία Κωνσταντόπουλου, αλλά και μελών των δύο κριτικών επιτροπών. Μία ενδιαφέρουσα εκδήλωση, όπου μας δόθηκε η δυνατότητα να κατανοήσουμε πτυχές τόσο από την πορεία της μελέτης και της κατασκευής των έργων, όσο και λεπτομέρειες και πολλαπλές φωτογραφικές προσεγγίσεις, ακόμη και με drones και κάμερες, σε καλοσκηνοθετημένα video από τους διακριθέντες, με παράλληλη τεκμηρίωση των επιλογών τους και των συνθετικών τους αρχών.

1. Αλέξανδρος Φωτάκης, Nicoletta Caputo αρχιτέκτονες, Εξοχικός κήπος με δωμάτιο | Κέα, Φωτο Αλίνα Λέφα (ΒΡΑΒΕΙΟ)

2. DECA Αrchitecture |The hourglass corral | Μήλος, Κυκλάδες. Φωτο Γιώργης Γερόλυμπος (ΒΡΑΒΕΙΟ)

3. Μυρτώ Κιούρτη, αρχιτέκτων, Το κουτί που πετάει | Χαϊδάρι, Αττική. Φωτο Γιώργος Σφακιανάκης (ΕΠΑΙΝΟΣ)

4. Buerger Katsota Architects| Stephan Buerger, Δήμητρα Κατσώτα, Κατοικία Ε | Αρτέμιδα, Αττική. Φωτο Γιώργης Γερόλυμπος (ΕΠΑΙΝΟΣ)

5. RS Sparch | Ρένα Σακελλαρίδου αρχιτέκτων, Agemar Headquarters | Καλλιθέα, Αττική. Φωτο Εριέτα Αττάλη (ΕΙΔΙΚΗ ΜΝΕΙΑ)

6.Hiboux architecture, Δημήτρης Θεοδωρόπουλος, Μαριάννα Κηνατράκη, Μαρία Τσιγάρα, Εξοχική Κατοικία σε Ελαιώνα, Μργανήσι Λευκάδα, φωτο Γιάννης Δρακουλίδης (ΔΙΑΚΡΙΣΗ) |
7. OOAK Architects, Johan Annerhed, Μαρία Παπαφίγκου, Marie Kojar, Patio House, Κάρπαθος, φωτό Γιώργος Κορδάκης (ΔΙΑΚΡΙΣΗ)

Ξεχωριστό ενδιαφέρον για μένα προσωπικά, είναι η διαπίστωση ότι τρεις από τις διακριθείσες μελέτες (οι 1,2 & 6) είχαν σαν αφετηρία και πηγή έμπνευσης καλύβες και μαντριά από την ελληνική ύπαιθρο. Μία διαπίστωση, που με παρέπεμψε στην προ δεκατριών ετών έκθεσή μου στο Βυζαντινό Μουσείο και την έκδοση σχετικού βιβλίου με τίτλο «αρχέτυπα* | Από τις καλύβες και τα μαντριά στη σύγχρονη τέχνη και αρχιτεκτονική». Παρουσίασα τότε, μετά από πολυετή περιπλάνηση στην ελληνική επαρχία, ακολουθώντας τα βήματα του Άρη Κωνσταντινίδη, καλύβες και μαντριά καταγράφοντας τις ποιότητες αυτών των κτισμάτων, και την σοφή ένταξή τους στο τοπίο.

Το βιβλίο και άποψη της ομότιτλης έκθεσης στο Βυζαντινό ΜΟυσείο της Αθήνας

Παράλληλα, τόλμησα τότε, να τα συσχετίσω με έργα σύγχρονης τέχνης όπως της arte povera, και αρχιτεκτονικής, συνειδητοποιώντας κάποια σχέση και συνάφεια με συγκεκριμένα έργα Ελλήνων και ξένων αρχιτεκτόνων, αναδεικνύοντας φωτογραφικά κάποιους συσχετισμούς όπως προέκυπταν μέσα από τις δικές μου καταγραφές.

Αριστερά: Βοιωτία, Αλίαρτος, Σαρακατσάνικη καλύβα βοσκού, 01 07 2005. Δεξιά: Εργατικές κατοικίες στην περιοχή Carabanchel, Ισπανία. Foreign Office Architects, Φωτό: F. Garcia, A.G. Gonzales

Αριστερά: Μαντρί στην Βόρεια Εύβοια, Κήρινθος 06-06-2005, φωτο Γιώργος Τριανταφύλλου, Δεξιά: Εργαστήριο ζωγραφικής στην Αίγινα 1993, αρχιτέκτονες Δημήτρης & Σουζάνα Αντωνακάκη, φωτο Δ. Αντωνακάκης

Αριστερά: Mυτιλήνη, Αγία Παρασκευή, 17-02-2008, φωτο Γιώργος Τριανταφύλλου. Δεξιά: Κατοικία σε αγρόκτημα, Μαρκόπουλο, Αττική, 1990-93, αρχιτέκτων Δημήτρης Φατούρος

Παρουσίασα ακόμη, κάποια πρώτα παραδείγματα νέων αρχιτεκτόνων που σχεδίαζαν μικρά και ευρηματικά καταλύματα συναφή με το αντικείμενό μου. Διέβλεπα τότε, ότι απέναντι σε μία επιδρομή μεγάλων εντυπωσιακών έργων των αστέρων της αρχιτεκτονικής που αγνοούν την ανθρώπινη κλίμακα, εμφανίζεται μία τάση και μία αντίδραση, αισιοδοξώντας ότι κάτι καινούργιο γεννιέται και εξελίσσεται.

Προχθές στο Μουσείο Μπενάκη, ένοιωσα ότι κατά κάποιο τρόπο επιβεβαιώθηκε αυτή η αισιοδοξία μου, μια και τρεις από τις επτά μελέτες κινούνται προς αυτήν την κατεύθυνση. Θεωρώ σημαντικό ότι τα ιδιότυπα αυτά έργα περνούν στην δημοσιότητα, γίνονται γνωστά στο ευρύ κοινό, ελπίζοντας ότι κάτι θα αλλάξει και κάποιοι θα ευαισθητοποιηθούν, αντιδρώντας σε μεγαλεπήβολες επιλογές, και μαυσωλεία.

Μυρτώ Κιούρτη

Από τις εξαιρετικές παρουσιάσεις επέλεξα σήμερα να αναρτήσω, την πιο κατά την άποψή μου πρωτότυπη, της Μυρτώς Κιούρτη, επειδή επέλεξε μέσω της «συγκριτικής μεθόδου» να αναδείξει πώς τελικά τα υπερσχεδιασμένα και πολυδημοσιευμένα μεγάλης κλίμακας κτίρια κατοικίας, αντίθετα με το δικό της έργο, το πασίγνωστο πια «Κουτί που Πετάει», καταλήγουν σε απρόσωπες, έρημες και απόκοσμες δομές κατοικίας. Η Κιούρτη, παρουσίασε σχετικά παραδείγματα από την Ισπανία συγκριτικά με την δική της μικρή, ξεχωριστή επέμβαση στον αστικό ιστό της περιφέρειας της Αθήνας, που προκάλεσε το ενδιαφέρον ακόμη και των περιοίκων.

Ποια πόλη θέλουμε;

της Μυρτώς Κιούρτη

Αυτό είναι το Κουτί που Πετάει. Το έργο μου που διακρίθηκε στα βραβεία του ΕΙΑ. Προτείνω να μην το συζητήσουμε σήμερα ως αρχιτεκτονικό αλλά ως αστική παρέμβαση μέσα στο ιδιαίτερο περιβάλλον της Αθήνας.

Στην μεθοδολογία της επιστήμης υπάρχει η ονομαζόμενη “συγκριτική μέθοδος”. Για να εξηγήσεις κάτι περιγράφεις πρώτα το αντίθετό του. Κατανοείς δηλαδή το θέμα σου μέσω αντιπαράθεσης

Θα μου επιτρέψετε να αφιερώσω λίγα λεπτά προκειμένου να περιγράψω το αντίθετο του δικού μου έργου για να το εξηγήσω μετά καλύτερα.

Η σημερινή εκδήλωση μας προκαλεί να σκεφτούμε “Ποια πόλη θέλουμε;” εγώ θα κινηθώ ανάστροφα: ποια πόλη ΔΕΝ θέλουμε;

Και θα σας μιλήσω για το Carabanchel, τον παράδεισο των αρχιτεκτόνων.

το Carabanchel

Νοτιοδυτικά της Μαδρίτης το Ισπανικό Κράτος σε συνεργασία με μια τοπική Δημοτική αρχή προχώρησαν εδώ και μερικές δεκαετίες σε ένα φιλόδοξο οικιστικό πρόγραμμα. Κατασκεύασαν πολυάριθμα συγκροτήματα κατοικιών σχεδιασμένα από διεθνώς αναγνωρισμένους αρχιτέκτονες.

Το κτίριο των Foreign Office

Το πλέον διάσημο είναι το κτίριο των Foreign Office. Έχει δημοσιευτεί παντού και διδάσκεται σε αρχιτεκτονικές σχολές διεθνώς, ξεκινώντας από το Harvard στο οποίο διδάσκει μια εκ των ιδρυτών του γραφείου.

Επίσης γνωστό και δημοσιευμένο είναι το έργο των Dosmasuno, πολυβραβευμένων αρχιτεκτόνων, καθηγητών στην Αρχιτεκτονική Σχολή της Μαδρίτης.

Προσωπικά έδειχνα και τα δύο αυτά έργα στους φοιτητές μου.

Με ενδιέφερε ιδιαίτερα αυτό, επειδή μέσω της σύνθετης ογκοπλασίας του, διακήρυσσε την δημιουργία μιας ζωντανής κοινότητας.

Γι΄αυτό πήγα να το δω.

Μου έκανε καταρχήν εντύπωση ότι σε καμία από τις δεκάδες δημοσιεύσεις δεν υπήρχε συγκεκριμένη διεύθυνση.

Αποφάσισα λοιπόν να το ψάξω επιτόπου και πήρα το τρένο για τον κεντρικό σταθμό του Carabanchel. Όταν όμως βγήκα από το μετρό αποσβολώθηκα.

Έχοντας περάσει κάποιες μέρες στο ζωντανό ιστορικό κέντρο της Μαδρίτης ήταν σαν να με είχαν ξεβράσει σε έναν άγνωστο πλανήτη ή σε μια αστική έρημο.

Μπροστά μου απλωνόταν ένας δυστοπικός κόσμος. Λεωφορειόδρομοι, έρημα πάρκα, άδεια πεζοδρόμια, κτίρια που έμοιαζαν ακατοίκητα και ψηλές, τυφλές μάντρες παντού.

Περπάτησα μπαίνοντας όλο και πιο βαθιά στην περιοχή. Άνθρωποι πουθενά. Κανένα ίχνος ζωής εκτός από παρκαρισμένα αυτοκίνητα. Ούτε καν graffiti.

Όταν μια στο τόσο έπεφτα σε κανέναν διαβάτη και ρωτούσα αν ήξερε που βρίσκεται το πολυβραβευμένο έργο με κοιτούσαν σαν εξωγήινο. Κανείς δεν είχε ιδέα για τι μιλούσα.

Είχα περπατήσει πάνω από μια ώρα, το μπουκαλάκι με το νερό που είχα μαζί μου είχε τελειώσει, είχε ζέστη στην Μαδρίτη και το καπέλο δεν με προστάτευε πια από τον ήλιο. Προσπαθούσα να βρω ένα καφέ, κάπου να μπω για λίγο νερό, να συνέλθω στη σκιά. Αδύνατον. Φοβήθηκα ότι θα πάθω ηλίαση αβοήθητη στη μέση αυτής της προαστιακής ερήμου.

Κάποια στιγμή σαν όαση, στο βάθος του τέλεια ευθυγραμισμένου, ευρύχωρου, υπέροχα πλακοστρωμένου πεζοδρομίου μου φάνηκε πως είδα να αχνοφαίνοται δύο φοίνικες! Νερό! Είπα, και επιτάχυνα το βήμα. Προς καλή μου τύχη δεν ήταν οφθαλμαπάτη.) Δύο ανοιγμένες ομπρέλες δήλωναν την ύπαρξη ζωής.

Έφθασα μπροστά σε ένα ζαχαροπλαστείο, πού ήταν μαζί καφενείο, σαντουιτσάδικο και είδη δώρων. Μπήκα μέσα πανευτυχής. Μόλις συνήλθα, άρχισα να παρατηρώ τον κόσμο γύρω μου, δύο ηλικιωμένοι σε ένα τραπέζι. Ένας νέος χάζευε ποδοσφαιρικό αγώνα. Μια οικογένεια έτρωγαν μπέργκερ.

Αφού εγκλιματίστηκα σηκώθηκα και πήγα προς την κοπέλα πίσω από τον πάγκο. Δεν μιλούσε αγγλικά. Της έδειξα στο κινητό μου φωτογραφίες από το συγκρότημα. Δεν της έλεγαν τίποτε. Ξαφνικά της ήρθε έκλαμψη. Φώναξε μια άλλη κυρία που μιλούσε σπαστά αγγλικά. Της εξήγησα τι ψάχνω. Όταν άκουσε πως αναζητώ ένα διάσημο αρχιτεκτονικό έργο έμεινε εμβρόντητη. Κοιτούσε, κοιτούσε τις φωτογραφίες...και μετά πήρε το κινητό και άρχισε να συζητά με τους υπόλοιπους θαμώνες μπας και θυμόταν κανένας που βρίσκεται το κτίριο.

Ξαφνικά επικράτησε μια όμορφη αναστάτωση. Κάποιος από άλλο σύμπαν έμοιαζε να ενδιαφέρεται για τον άχρωμο, βουβό, καταθλιπτικό τους κόσμο. Βάλθηκαν με ζήλο να με βοηθήσουν. Με τα πολλά κατέληξαν πως μάλλον πρόκειται για ένα συγκρότημα μερικά τετράγωνα μετά το φαρμακείο της περιοχής. Με αποχαιρέτισαν, με τις ευλογίες τους να βρω αυτό που ψάχνω.

Και το βρήκα.

Απόκοσμο, μια τεράστια μακέτα ακουμπισμένη πάνω σε ένα σχεδιαστήριο Σχολής Αρχιτεκτόνων. Περπατούσα γύρω γύρω από μια μάντρα και δεν μπορούσα ούτε να δω τον περιβόητο υπαίθριο που διαφημιζόταν από τους αρχιτέκτονες ότι σφύζει από ζωή.

Κάποια στιγμή βρέθηκα μπροστά σε μια σιδηρόφρακτη πύλη. Κόλλησα το πρόσωπό μου πάνω της. Αμέσως βγήκε μια αγριεμένη κυρία από κάτι που έμοιαζε με θυρωρείο και μου φώναξε στα ισπανικά να φύγω. Architect architect της είπα. From Greece! Beautiful της έλεγα και της έδειχνα το κτίριο. Photograph. Με κοίταζε λες και της είχε πέσει πέτρα στο κεφάλι. Κούνησε αρνητικά το κεφάλι και εξαφανίστηκε. Κάθισα αποκαμωμένη(εικόνα) στο πεζούλι του πεζοδρομίου. Ξαφνικά άκουσα μια φωνή πίσω μου…Dona! Η φύλακας μου έκανε νεύματα να πλησιάσω. Έτρεξα προς το μέρος της. Άνοιξε μια χαραμάδα στην καγκελόπορτα και μου ψιθύρισε «poco». Χώθηκα μέσα στο συγκρότημα. Και αυτή είναι η ζωντανή υποτίθεται κοινότητα που αντίκρισα.

Ένιωσα ντροπή ως αρχιτέκτονας.

Φεύγοντας είδα και το άλλο διάσημο έργο, των foreign office.

Ήταν ακόμα πιο τρομακτικό. Ένα γιγάντιο κλουβί.

Το κουτί που πετάει

Το κουτί που πετάει δεν είναι μια πανάκριβη βίλα σε κάποια προνομιακή περιοχή της Αθήνας. Είναι ένα τριάρι για μια κανονική ελληνική οικογένεια και βρίσκεται στο Χαϊδάρι.

Πολλές φορές σκέφτομαι ότι ευτυχώς που στην Ελλάδα για λόγους κοινωνικούς, ιστορικούς και πολιτικούς δεν υπάρχουν μεγάλες εκτάσεις γης που ανήκουν στο κράτος. Έτσι γλυτώσαμε από τα διάφορα ελληνικά Carabanchel.

Ο Δημήτρης Φιλιππίδης στο βιβλίο του «Για την Ελληνική πόλη» έχει περιγράψει με τον χαρισματικό του τρόπο το πώς αποφύγαμε την σκόπελο των φαραωνικής κλίμακας αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων με αποτέλεσμα η Αθήνα να ανθίσει ως ένα οικοσύστημα που ισορροπεί ανάμεσα στα ετερόκλητα συμφέροντα των πολλών.

Για δεκαετίες το μυαλό των Ελλήνων ήταν προσανατολισμένο στον δυτικοευρωπαϊκό τρόπο παραγωγής της πόλης. Σήμερα αυτό μοιάζει να αλλάζει. Μπορεί να έχουμε όλοι αντίληψη των προβλημάτων που έχει η Αθήνα όμως ταυτόχρονα επανεκτιμούμε την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συνθήκη κατά την οποία απειράριθμοι αρχιτέκτονες έρχονται σε προσωπική επαφή με πολλούς κατοίκους όλων των κοινωνικών στρωμάτων και σχεδιάζουν για αυτούς το σπίτι τους.

Οι περισσότεροι ακολουθούν τις αρχές του μοντέρνου: απλότητα, καθαρή γεωμετρία, ενδιαφέρον για το πώς το κτίριο συνδιαλλέγεται με το γύρω περιβάλλον. Έτσι σταδιακά αρχίζει να παράγεται στην Ελλάδα ένα τοπίο που εν δυνάμει μπορεί να γίνει εξαιρετικό κρατώντας έναν βαθμό ομοιογένειας χάρη στο αυτοπειθαρχημένο ιδίωμα του Μοντέρνου και γοητευτικά ετερογενές καθώς έχουμε ουσιαστικά αστικό σχεδιασμό από τα κάτω.

Και εγώ δουλεύω προς αυτή την κατεύθυνση.

Μέσα στο αφαιρετικό μοντέρνο λεξιλόγιο το οποίο εξασκώ, διερευνώ το πώς η αστική ετερογένεια δεν θα προκύπτει από πολύπλοκη ογκοπλασία, χρώματα ή υλικά, αλλά από δομές οι οποίες εκφράζουν λειτουργίες της καθημερινότητας που είναι ιδιοσυγκρασιακές για τον κάθε κάτοικο.

Ταυτόχρονα οι λειτουργίες που επιλέγω να εκφράσω μέσω της αρχιτεκτονικής υπερβαίνουν τις ατομικότητες των κατοίκων και συνιστούν σχόλια πάνω σε αφηγήματα που συνδέουν μεταξύ τους τα μέλη της κοινότητας.

Για να καταλάβω ποιες λειτουργίες της καθημερινότητας κάθε ανθρώπου είναι ιδιοσυγκρασιακές χρησιμοποιώ εργαλεία που προέρχονται από την ψυχανάλυση. Για να συνδέσω αυτές τις λειτουργίες με νοήματα που αφορούν την κοινωνία χρησιμοποιώ εργαλεία από την κοινωνική ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία και την κοινωνική ιστορία.

Το κουτί που πετάει σχεδιάστηκε για ένα νέο ζευγάρι που έφτιαξε το σπίτι του πάνω από το σπίτι των γονιών. Στον πρώτο όροφο δημιουργήθηκαν περίκλειστες αυλές οι οποίες ανταποκρίνονται στην επιθυμία της κατοίκου για απομόνωση από το χαοτικό για εκείνη περιβάλλον του Χαϊδαρίου. Το σπίτι όμως δεν είναι παντού περίκλειστο. Ανοίγεται στον δεύτερο όροφο και κοιτάζει την πόλη από απόσταση.

Η έντονη κλίση του όγκου μαζί με την απολυτότητα της μάντρας που υψώνεται ανάμεσα στο σπίτι των γονιών και το σπίτι των παιδιών δεν είναι ένα γεωμετρικό τερτίπι του αρχιτέκτονα ούτε μια παραξενιά της κατοίκου. Ξεκίνησε από μια βαθιά πεποίθηση και των δύο και αποτελεί σχόλιο που αφορά ένα φλέγον κοινωνικό ζήτημα. Το σπίτι διακηρύσσει: Οι νέοι χρειαζόμαστε περισσότερη απόσταση από τους μεγάλους. Αφήστε μας να πετάξουμε.

Πρόσφατα μου είπε η κάτοικος: κυρία Κιούρτη δεν το φαντάζεστε, όλοι στην περιοχή μιλούν για αυτό το έργο. Πήγε ο σύζυγός μου το αυτοκίνητό του στο συνεργείο και του είπαν τα παιδιά εκεί: «Εσύ έχεις αυτό το σπίτι; Το κουτί που πετάει; Τι λένε οι γονείς σου από κάτω;»

Στο Carabanchel κανείς από τους κατοίκους της περιοχής δεν ήξερε τα σπουδαία αρχιτεκτονικά έργα ούτε είχε καταλάβει τα βαθυστόχαστα νοήματά τους. Βέβαια οι αρχιτέκτονες του Carabanchel έφτιαξαν τα κτίρια αυτά απευθυνόμενοι σε ένα άλλο κοινό, των αρχιτεκτόνων που συνομιλούν μέσα από τα διεθνή φόρα και περιοδικά.

Αντιθέτως όταν εγώ έστειλα για δημοσίευση το έργο στα εξής πασίγνωστα περιοδικά, εξηγώντας πώς δουλεύω με τους κατοίκους, το απέρριψαν όλα.

Νομίζω λοιπόν πως αυτό το έργο θέτει ένα δίλημμα: Κάνουμε αρχιτεκτονική για να επιβραβευτούμε από το διεθνές σύστημα και ονειρευόμαστε Carabanchel;

Ή σχεδιάζουμε με τους αρχιτεκτονικούς όρους που υποτίθεται πως πρεσβεύει το Carabanchel αλλά εφαρμόζοντάς τους με στόχο να φτιάξουμε μια πόλη ζωντανή, πληθωρική, εκφραστική των ανθρώπων που την κατοικούν;

Προτείνω το δεύτερο.

__________________________

*Το φωτογραφικό υλικό της παρουσίασης παραχωρήθηκε από την Μυρτώ Κιούρτη

**Οι παρουσιάσεις μαγνητοσκοπήθηκαν και θα παρουσιαστούν στον ιστότοπο του  blod

 Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες  για μεγέθυνση