ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 

Η κατεδάφιση και η συντήρηση 

 εκλεκτικιστικών και νεοκλασικών κτιρίων 

Του Γρηγόρη Καμπίτση

Στις 27 Απριλίου 2020 έλαβα από τον Γρηγόρη Καμπίτση email με αφορμή την σειρά αναρτήσεων σε αυτό το μπλογκ, σχετικά με την Σαντορίνη στο πλαίσιο των τηλεσυνάξεων της Παρέας του Οικονόμου (6 Απριλίου 2010 εδώ, 21 04 2020 εδώ,  22 04 2020 εδώ,)

Πρόκειται για συζητήσεις και αφηγήσεις που επικεντρώθηκαν στην Σαντορίνη και κυρίως στην αποκατάσταση των σεισμόπληκτων το 1956. Στις συζητήσεις αυτές συμμετείχαν οι Βασίλης Γρηγοριάδης, Μάκης Κωστίκας, ο Βασίλης Γιαννάκης, ο Δημήτρης Διαμαντόπουλος, ο Μάνος Περράκης, ο Γιώργος Μαδεμοχωρίτης, ο Γιάννης Κίζης, ο υποφαινόμενος και ο Βασίλης Μπογάκος. 

Το email που έλαβα  αφορά κάποιες σκέψεις του Γρηγόρη Καμπίτση με αφορμή αυτά που ειπώθηκαν σε όλες αυτές τις τηλεσυνάξεις για τη Σαντορίνη και το παραθέτω στην συνέχεια όπως το παρέλαβα με την σχετική εικονογράφηση. 

Ο Καμπίτσης αναφέρεται παράλληλα στα Νεοκλασσικά αρχοντικά της Σαντορίνης, που στην πλειονότητά τους κατεδαφίστηκαν, άλλα συντηρήθηκαν και αποκαταστάθηκαν και ανοίγει ένα θέμα που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό. 

Ότι απέμεινε από νεοκλασικό αρχοντικό, τύπος που διαδόθηκε στο νησί από το τέλος του του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου. 

Εικόνα από την ταινία επικαίρων με θέμα την περιοδεία του Πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή στη σεισμόπληκτη Σαντορίνη, 14/7/1956, Ιστορικό αρχείο της ΕΡΤ 

Συμπληρωματικό φωτογραφικό υλικό για τα εκλεκτικιστικά και νεοκλασικά κτίρια της Σαντορίνης παρατίθεται στο τέλος αυτής της παρουσίασης από την διδακτορική διατριβή της Αικατερίνης Ριτζούλη Αρχιτέκτονος Μηχανικού με θέμα: «Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και της οικοδομικής τέχνης στην Σαντορίνη από την Βενετοκρατία (1204) μέχρι τον σεισμό του 1956» 

ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 

του Γρηγόρη Καμπίτση 

Γρηγόρης Καμπίτσης

Το περιεχόμενο του email:

Γιώργο γεια σου 

Όπως ξέρεις, ως Σαντορινιός που μεγάλωσε στην Αθήνα, ήμουν αυτόπτης μάρτυρας της ανάπτυξης/καταστροφής της Σαντορίνης. 

Την Σαντορίνη την επισκεπτόμουν κάθε καλοκαίρι από τότε που γεννήθηκα με αποτέλεσμα χρόνο με το χρόνο να βιώνω το σοκ της ανοικοδόμησης και ανάπτυξης του νησιού. 

Ειδικά από το 1981 (μαθητής λυκείου) όπου άρχισα να εργάζομαι περιστασιακά σε ένα τεχνικό γραφείο του νησιού (προσπαθώντας να αποκωδικοποιήσω αν η αρχιτεκτονική ήταν το αντικείμενο που ήθελα να ασχοληθώ), οι μνήμες και εντυπώσεις μου από την ανάπτυξη της Σαντορίνης μέχρι σήμερα ήταν πολύ πιο συνειδητοποιημένες. 

Παρακάτω θα δεις κάποια σχόλια που έχω αναφορικά με όλα αυτά τα ωραία και διδακτικά που η ωραία σας παρέα έχει αναφέρει. 

Νομίζω ότι αν δούμε την ιστορία του νησιού θα ανακαλύψουμε και τους λόγους της καταστροφής του. Η Σαντορίνη μέχρι τον 15ο αιώνα ήταν ένα πάμπτωχο νησί. Εκείνη την εποχή οι «Καθολικοί», για να βοηθήσουν το νησί εισήγαγαν από την Ιταλία τα πρώτα αμπέλια, τα οποία και στη συνέχεια επεκτάθηκαν σε ολόκληρο το νησί, αντικαθιστώντας τις φτωχές ντόπιες καλλιέργειες κριθαριού. Η ανάπτυξη ήταν αλματώδης με αποτέλεσμα στην εποχή της επανάστασης του 1821 το τοπικό κρασί «βισάντο» να έχει γίνει αναγνωρίσιμο και να εξάγεται κυρίως στην Ρωσία και η Σαντορίνη να έχει τον τρίτο μεγαλύτερο εμπορικό στόλο στην Ελλάδα. Στα τέλη του 18ου αιώνα εισήχθη και η καλλιέργεια ντομάτας που η ανάγκη επεξεργασίας της ήταν το έναυσμα της βιομηχανικής επανάστασης στις αρχές του 19ου αιώνα. Όμως αυτή η ανάπτυξη δεν συνοδεύτηκε με αντίστοιχη πνευματική και πολιτισμική ανάπτυξη όπως σε άλλα νησιά (Σύρος, Άνδρος, Ύδρα). Η οικονομία του νησιού ήταν κατά βάση αγροτική με ένα πληθυσμό που δύσκολα διαπορούσε έχοντας σχεδόν παντελή έλλειψη εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. 

Αποτέλεσμα αυτών ήταν η τοπική κοινωνία να βρεθεί εντελώς απροετοίμαστη μπροστά στο τσουνάμι της τουριστικής ανάπτυξης που ακολούθησε από τη δεκαετία του 70 και μετά. Ένα τσουνάμι που η Ελληνική πολιτεία διαχρονικά ενίσχυε αδυνατώντας να προβλέψει τις μακροχρόνιες συνέπειες σε ένα μικρό νησί χωρίς τουριστική παράδοση και εμπειρία. Με λίγα λόγια, επαναλήφτηκε το ίδιο λάθος που έγινε στην Αθήνα και τα άλλα μεγάλα αστικά κέντρα όπου στο όνομα της ανάπτυξης και του εκμοντερνισμού θυσιάστηκαν τα ταπεινά νεοκλασικά σπίτια. 

Τώρα, είμαστε πολύ σοφότεροι και έχουμε βρει εργαλεία που να επιτρέπουν την βιώσιμη ανάπτυξη ενός χώρου φυσικού κάλλους, όμως εκείνη την εποχή η γνώση αυτή δεν υπήρχε. Η ίδια η Ελληνική πολιτεία και η διοίκησή της ήταν ανέτοιμες να αντιμετωπίσουν τέτοια ζητήματα, καθώς οι κύριες προτεραιότητές τους ήταν η διασφάλιση της λειτουργίας του κοινωνικού ιστού με την άμεση επίλυση των σημαντικών προβλημάτων στέγασης μέρους του πληθυσμού. 

Η προσφορά των μηχανικών που πήγαν στη Σαντορίνη είναι πραγματικά ανεκτίμητη καθώς με την παρουσία τους συνέβαλλαν τα μέγιστα στην επούλωση των τεράστιων πληγών που είχε ανοίξει ο σεισμός. Η δε συνεισφορά τους εκτός από πρακτική ήταν και έντονα συμβολική καθώς η παρουσία τους σηματοδοτούσε τη στήριξη του κράτους στην αντιμετώπιση των συνεπειών της καταστροφής. 

Ο κος Γρηγοριάδης αναφέρει ότι νοιώθει ενοχές που δεν πίεσαν για τη δημιουργία οικιστικών ζωνών σ τη Σαντορίνη εκείνη την εποχή. Νομίζω ότι κάνει πολύ μεγάλο λάθος και κουβαλάει ένα βάρος που δεν είναι δικό του. Το πρόβλημα των Ελληνικών διοικήσεων ποτέ δεν ήταν η νομοθέτηση, αλλά η εφαρμογή τους. Τις πρώτες δεκαετίες μετά το σεισμό όντως υπήρχαν αρκετές περιπτώσεις που οι μηχανικοί και η τοπική διοίκηση έκαναν τα στραβά μάτια σε μικρουποθέσεις παρανομιών στη δόμηση που αφορούσε ασθενείς οικονομικές ομάδες. Όμως η μεγαλύτερη σε έκταση καταστροφή που πραγματοποιήθηκε στη Σαντορίνη ήταν τις δεκαετίες του 80 & 90 ενώ ήταν σε ισχύ οικιστικές ζώνες και απαγορεύσεις έκδοσης αδειών δόμησης σε ευαίσθητες περιοχές και κυρίως στην περιοχή της Καλντέρας. Αυτές, καταπατήθηκαν και καταστρατηγήθηκαν βάναυσα και διαχρονικά με πλήρη ευθύνη της Ελληνικής διοίκησης που όχι μόνο ήταν ενήμερη αλλά μέσω της εκτεταμένης διαφθοράς της και μικροπολιτικών συμφερόντων την ενθάρρυνε και κυρίως την νομιμοποίησε. Μεγάλη ευθύνη επίσης έχουν το ΤΕΕ και ο σύλλογος αρχιτεκτόνων που αν εξαιρέσεις κάποια σπασμωδικά άρθρα και ανακοινώσεις ήταν εκκωφαντικά απόντες. 

Ένα άλλο σημείο το οποίο ελάχιστα έθιξαν οι προλαλήσαντες είναι η φτωχοποίηση του αστικού δυναμικού της Σαντορίνης με τον σχετικά μαζικό αφανισμό των λεγόμενων «αρχοντικών» καθώς και των μεγαλοαστικών κατοικιών που παραδοσιακά ήταν χτισμένα μέσα στα μεσαιωνικά κάστρα (καστέλια). 

Στα τέλη του 18ου αιώνα και αρχές του 19ου με την ανάπτυξη του εμπορίου και των εξαγωγών κρασιού, ενισχύθηκε και η διασύνδεση της νησιών με σημαντικές πόλεις της Ευρώπης και της Ρωσίας. Ήταν η εποχή που νησιά όπως η Σαντορίνη και η Σύρος απέκτησαν ένα σημαντικό απόθεμα κτηρίων με ξενότροπα για τον τόπο χαρακτηριστικά, τα λεγόμενα Νεοκλασικά (οι ντόπιοι τα ονόμαζαν τετράγωνα κτήρια) με τολμηρές για την τεχνολογία της εποχής διαστάσεις και αναλογίες, ψηλοτάβανα, με μεγάλα ανοίγματα, οροφογραφίες και τοιχογραφίες, χώρους υγιεινής μέσα στις οικίες, κήπους με σιντριβάνια κλπ. 

Μάλιστα, τα Νεοκλασικά της Σαντορίνης διέφεραν από τα αντίστοιχα της υπόλοιπης Ελλάδας τόσο ως προς την οικοδομική τους όσο και στην αισθητική των όψεων. Η απουσία κατάλληλων οικοδομικών υλικών ανάγκαζε τους μαστόρους να εφαρμόζουν τις ντόπιες τεχνικές και υλικά για διαφορετικές ανάγκες, εξωθώντας τις ιδιότητες των υλικών στα όριά τους. Δεν ήταν σπάνιο να βλέπεις «σάλες» άνω των 40 τμ χωρίς ενδιάμεσα φέροντα στοιχεία ή θόλους, αλλά με τις λεγόμενες οριζόντιες «σκάφες», μία ντόπια τεχνική κατασκευής βατών δωμάτων χωρίς τη χρήση μεταλλικών στοιχείων. Δυστυχώς, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, οι «σκάφες» ήταν και το ευάλωτο στοιχείο των κτηρίων σε σεισμικές δονήσεις. 

Μέχρι τα μέσα του 20ο αιώνα τα Νεοκλασικά κτήρια είχαν ενταχθεί στους τοπικούς αστικούς ιστούς. Μάλιστα, σε οχυρωματικούς οικισμούς όπως του Πύργου και του Ακρωτηρίου, με τα εξωτερικά τείχη των Κάστρων (Καστελιών) να είναι μέρος των κατοικιών, δημιουργούσαν μία αξιοθαύμαστη μορφολογικά σύνθεση πλούσια σε όγκους διαφορετικών μεγεθών και σχημάτων. 

Πύργος Θήρας ((Αρχείο Πολιτιστικού Κέντρου Εστίας Πύργου Καλλίστης) 

Ο σεισμός του 1956 έπληξε κατά κόρον τα Νεοκλασικά και τις μεγάλες κατοικίες των οχυρών οικισμών. Η κύρια προτεραιότητα του κράτους πολύ σωστά, ήταν η αντιμετώπιση της στέγασης των πληγέντων. Αναπόφευκτα όμως, όπως και προηγουμένως με τους σεισμούς στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά, η διατήρηση του αστικού πλούτου ήρθε σε δεύτερη μοίρα. Τα σημαντικά κτήρια, τα καστρόσπιτα και Νεοκλασικά που είχαν πάθει ζημιές κατεδαφίζονταν με συνοπτικές διαδικασίες καθώς υπήρχε ο φόβος ότι οι κάτοικοί τους δεν θα τα εγκατέλειπαν και σε περίπτωση νέων σεισμών αυτά να κατέρρεαν προκαλώντας περισσότερα θύματα. Σε αυτή τη λογική παραδείγματος χάριν το 90% των σπιτιών του μεσαιωνικού Καστελιού του Πύργου κατεδαφίστηκε, ισοπεδώθηκε, εγκαταλείφτηκε και ο οικισμός μεταφέρθηκε εκτός των τοίχων. 

Εξωτερική άποψη του Καστελιού του Πύργου (1948 μουσείο Μπενάκη) 

Όσον αφορά τα Νεοκλασικά, κάποια ελάχιστα έπαθαν μικροζημιές ή άλλα διασώθηκαν χάριν της αυτοθυσίας που έδειξαν οι κάτοχοί τους που αρνήθηκαν να αφήσουν τις μπουλντόζες να τα κατεδαφίσουν. 

Εκτός του παραδείγματος του κωδωνοστασίου της Καθολικής Μονής των Φηρών, υπάρχει το παράδειγμα του Γεωργίου Αργυρού που αντιστάθηκε στην κατεδάφιση του αρχοντικού του στον οικισμό της Μεσσαριάς. 

Αρχοντικό Αργυρού (Μεσσαριά Θήρας) μετά την αποκατάσταση

 

Αρχοντικό Αργυρού (Μεσσαριά Θήρας) μετά την αποκατάσταση 

Η μεγάλη οικολογική καταστροφή του νησιού που ξεκίνησε την δεκαετία του 70 με την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη του τουρισμού συνεχίζεται με αμείωτη ένταση μέχρι σήμερα. Όμως η καταστροφή των εμβληματικών κτηρίων και οχυρωματικών συνόλων της Σαντορίνης το 1956, απόρροια του σεισμού και των προτεραιοτήτων του Ελληνικού κράτους αποτελούν τεράστια καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς μας. 

ΥΣ. Τα σπίτια και των δύο γωνιών μου έπεσαν στο σεισμό. Στα νέα σπίτια που χτιστήκανε το 1958, η οροφή κατασκευάστηκε με πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος. Ενδιαφέρον όμως έχει η κατασκευή των τοίχων. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, οι τοίχοι κατασκευάστηκαν με κισηρόλιθους αλλά σε μία παραλλαγή. Εκτός από τον κατακόρυφο οπλισμό που περνούσε από τις δύο οπές των κισηρόλιθων, τα κενά τους γεμίστηκαν με σκυρόδεμα. Άρα στην ουσία κατασκευάστηκαν τοιχία εν μέρη οπλισμένου σκυροδέματος. Βέβαια, ο οπλισμός ήταν αδύναμος και σήμερα, 60 χρόνια μετά, αν προσπαθήσεις να ανοίξεις τρύπα στον τοίχο, αυτός σχεδόν διαλύεται, πιθανόν λόγω της μικρής αναλογίας τσιμέντου που είχε χρησιμοποιηθεί ή της ποιότητάς του. Επίσης, δεν έχω στοιχεία αν είχε χρησιμοποιηθεί θαλασσινό νερό. 

ΥΣ.2 Σχετικά με τις μετατροπές που άρχισαν κάνουν οι κάτοικοι της Σαντορίνης στα νέα θολωτά κτίρια που αντικατέστησαν τα κατεδαφισμένα. Η Σαντορίνη είχε την τύχη (ή ατυχία ανάλογα πως το βλέπει κανείς) να επωφεληθεί από τον τουρισμό και σε ελάχιστο χρονικό διάστημα τριών τεσσάρων δεκαετιών να δει το ατομικό εισόδημα των κατοίκων της να πολλαπλασιάζεται με ασύλληπτους ρυθμούς. Οι σωτήριες για τη στέγαση minimal και μοντέρνες κατοικίες, πολύ γρήγορα δεν μπόρεσαν να ανταπεξέλθουν στις αυξημένες απαιτήσεις των κατοίκων που ήταν όλο και πιο απαιτητικοί ζητώντας τα σπίτια τους να έχουν τουλάχιστον τις ίδιες προδιαγραφές με αυτά της πρωτεύουσας. 

Το συμπληρωματικό φωτογραφικό υλικό που ακολουθεί, προέρχεται από την διδακτορική διατριβή της Αικατερίνης Ριτζούλη Αρχιτέκτονος Μηχανικού με θέμα: «Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και της οικοδομικής τέχνης στην Σαντορίνη από την Βενετοκρατία (1204) μέχρι τον σεισμό του 1956». Μια διατριβή ( Νοέμβριος 2014- Σεπτέμβριος 2016), που υποβλήθηκε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Τομέας Δ’, Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, Ιστορίας Τέχνης, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, με Επιβλέπουσα καθηγήτρια την Καλλιρρόη Παλυβού, ομ. καθηγήτρια Α.Π.Θ. Στην διατριβή αυτή γίνεται εκτενής αναφορά για τα γνωστά «καπετανόσπιτα», που εξαπλώνονται δειλά, και μακριά από τις περιοχές των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, δηλαδή των Φηρών και των καστελλιών, τα οποία μέχρι τότε έφεραν το αποκλειστικό προνόμιο σε μια ανώτερη αρχιτεκτονική.

Χαρακτηριστικά δείγματα αυτών των αρχοντικών παρατίθενται ενδεικτικά στην συνέχεια, μαζί με κάποια σχολεία, ναούς και μοναστήρια που περιλαμβάνονται στην διατριβή που μπορείτε να δείτε εδώ. 

Καπετανόσπιτο στην Οία. 

Καπετανόσπιτο στην Οία. Αρχοντικό «Αρ. Αλαφούζου» 

Καπετανόσπιτο στην Οία. Αρχοντικό «Αρ. Αλαφούζου» 

Καπετανόσπιτο στην Οία. Αρχοντικό «Αρ. Αλαφούζου» 

Έξω Γωνιά – Αρχοντικό «Σαλίβερου» 1889,

Όψη από την μελέτη αποκατάστασης και ανάδειξης του κτιρίου από το αρχιτεκτονικό γραφείο των αρχ. μηχανικών Μιχαήλ Νομικού, Μαρίας Δούση και συνεργατών τους, για τον Δήμο Θήρας (2005). 

Έξω Γωνιά – Αρχοντικό «Σαλίβερου» 1889 

Μεσσαριά – Αρχοντικό «Σαλίβερου» 1893, από το αρχείο της αρχιτεκτονικής μελέτης του αρχ. μηχανικού Σταύρου Γλαντζή.

Μεσσαριά – Αρχοντικό «Σαλίβερου» 1893, Σχέδιο  όψης από την μελέτη του γραφείου μελετών του αρχ. μηχανικού Γλαντζή Σταύρου. Πηγή: Αρχείο Διεύθυνσης Δόμησης Δήμου Θήρας. 

Καπετανόσπιτο στην Οία 22 

Αρχοντικό «Σαλίβερου» στη Μεσσαριά 

Αρχοντικό στον Πύργο. 

Πηγή: Από το διαδικτυακό αρχείο του Λευτέρη Ζώρζου. 

Αρχοντικό εκλεκτικιστικού ρυθμού στον Σιδερά Οίας. Ο πλούσιος νέο- αναγεννησιακός διάκοσμος προσδίδει μοναδικότητα στο κτίριο. 

Δημοτικά Σχολεία Εμπορείου και Πύργου

________________________________

Γρηγόρης Καμπίτσης 

σύντομο βιογραφικό: 

Απόφοιτος της σχολής Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ συνέχισε τις σπουδές για Master και Διδακτορικό στην αρχιτεκτονική στο πεδίο της Διοίκησης Κτηριακών Εγκαταστάσεων στο Center for Facilities Management (CFM) του Strathclyde University στη Γλασκώβη. 

Έχει εργαστεί στην Ελλάδα και το εξωτερικό στο τομέα της Διοίκησης Κτηριακών Εγκαταστάσεων (Motorola-Scotland, Athens 2004), ως επιστημονικός ερευνητής στο CFM του Strathclyde University και ως αρχιτέκτονας ελεύθερος επαγγελματίας ή σε συνεργασία με άλλα αρχιτεκτονικά γραφεία, κυρίως σε έργα δημοσίου ενδιαφέροντος (μουσεία, θέατρα, χώρους πολιτισμού). Είχε μία πολύχρονη συνεργασία με τον Μάνο Περράκη, ενώ αυτή την εποχή εργάζεται για το Διεθνές Αεροδρόμιο Αθηνών.