ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΙΑΚΟΥΜΑΚΑΤΟΣ: ΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ 

Α΄ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ 

ΑΣΚΤ - ΜΑΪΟΣ 2014

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΟΝ ΕΙΚΟΣΤΟ 

ΚΑΙ ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΙΩΝΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ – ΘΕΩΡΙΑ – ΚΡΙΤΙΚΗ

«Η γνώση της ιστορίας είναι πράξη αυτογνωσίας»

Η αφίσα του συνεδρίου

Από τις 22 έως τις 24 Μαΐου του  2014 παρακολούθησα ένα μεγάλο μέρος του  Α΄ Συνεδρίου Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, που πραγματοποιήθηκε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και έχω τις καλύτερες εντυπώσεις από το επίπεδο των εισηγήσεων και την υποδειγματική οργάνωση. Ψυχή του συνεδρίου: ο Ανδρέας Γιακουμακάτος, 

"που αποδείχτηκε δεινός ισορροπιστής και άνθρωπος για όλες τις δουλειές. Χωρίς αυτές τις ικανότητες δεν θα μπορούσε άλλωστε να στηθεί ένα τόσο φιλόδοξο εγχείρημα, που κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον ενός πυκνότατου ακροατήριου, έχοντας μαζέψει σε μια αίθουσα την πλειοψηφία των Ελλήνων ιστορικών και ερευνητών, χωρίς να αποκλειστούν και όσοι σχεδιαστές θέλησαν να καταθέσουν σχετικές απόψεις."

όπως έγραψε τότε ο Δημήτρης Φιλιππίδης στην σχετική ανάρτηση (διαβάστε εδώ).

Κατά την διάρκεια του Συνεδρίου

Δύο χρόνια μετά, ήρθε στα χέρια μου, ως δώρο γενεθλίων, ο τόμος των πρακτικών με το υλικό αυτού του συνεδρίου, με τίτλο: «Ελληνική Αρχιτεκτονική στον 20ο και 21ο Αιώνα / Ιστορία - θεωρία – κριτική» (Εκδόσεις: Gutenberg), που επιμελήθηκε ο Ανδρέας Γιακουμακάτος και είναι αφιερωμένος στην μνήμη του Ορέστη Δουμάνη (1929-2013). Ένας ογκώδης τόμος σε μέγεθος Α4, με 700 και πλέον σελίδες και επιλεγμένη ασπρόμαυρη εικονογράφηση.

Ανδρέας Γιακουμακάτος

Στην εισαγωγή της σημαντικής αυτής έκδοσης ο Γιακουμακάτος διατυπώνει μια σειρά από σκέψεις, που αποτέλεσαν ισχυρό κίνητρο για την οργάνωση αυτού του συνεδρίου και μεταξύ αυτών επισημαίνει ότι: 

«Η ιστορία είναι η πιο ουμανιστική από τις πειθαρχίες που διδάσκονται σε μια αρχιτεκτονική σχολή, οδηγεί σε μια αναντικατάστατη πολιτισμική αυτοσυνειδησία και ταυτόχρονα είναι «επιχειρησιακή», οικοδομεί τις συνθήκες κατανόησης και διάσωσης του υλικού αποθέματός μας, δηλαδή του παρελθόντος και του μέλλοντος του κτιστού περιβάλλοντος του βιώσιμου χώρου των ανθρώπων. Η γνώση της ιστορίας είναι πράξη αυτογνωσίας και ίσως να χρειάζεται σε εμάς τους αρχιτέκτονες για ένα άλλο λόγο: για να μην νομίζουμε αφελώς, ότι εφευρίσκουμε «κάθε Δευτέρα πρωί» τον τροχό, όταν η ανακάλυψη αυτή αποτελεί κτήμα της ανθρωπότητας εδώ και λίγα ή πολλά – δεν έχει σημασία- χρόνια».

Οι 54 συνολικά ανακοινώσεις του τόμου επικεντρώνονται σε θέματα ιστοριογραφίας της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής, με τρόπο συστηματικό και εμπεριεκτικό. Καλύπτουν τα εξής ζητήματα: 

1) Αρχιτεκτονική και τέχνη από το τέλος του Νεοκλασικισμού ως τις αρχές του 21ου αιώνα 

2) Ιστορία της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου 

3) «Θεωρία της αποκατάστασης» της αρχιτεκτονικής του μοντέρνου κινήματος 

4) Ιστορία της μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής 

5) Η ερευνητική συμβολή των αρχιτεκτονικών αρχείων 

6) Θεωρητικές υποθέσεις για την αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα και 

7) Κριτική αποτίμηση της σύγχρονης συνθήκης. 

Οι περισσότεροι από τους συγγραφείς των ανακοινώσεων, εκπρόσωποι διαφορετικών γενεών, διδάσκουν στις σχολές αρχιτεκτονικής ανά την Ελλάδα ή στο εξωτερικό, ενώ άλλοι είναι ερευνητές σε έγκυρους ερευνητικούς φορείς εκτός πανεπιστημίου. Σημαντική ήταν και η συμβολή προσωπικοτήτων της αρχιτεκτονικής που ως παρατηρητές του συνεδρίου διατύπωσαν ερωτήματα και σχόλια που προκάλεσαν ενδιαφέρουσες συζητήσεις. 

Στις σελίδες αυτού το τόμου παρελαύνουν νέες ερευνητικές προσεγγίσεις. Ενδεικτικά:  Η Τέχνη στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση, ο Νίκος Μητσάκης, το 4ο CIAM, Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος, ο Λέανδρος Ζωΐδης,... 

...ο Παναής Μανουηλίδης, τα Cahiers d΄ art, οι προσφυγικοί συνοικισμοί, ο Εμμανουήλ Λαζαρίδης, Ο Θουκυδίδης Βαλεντής, η «ελληνικότητα» στην αρχιτεκτονική, Ο Δημήτρης Πικιώνης …

…ο Άρης Κωνσταντινίδης, η «μπλε πολυκατοικία», το κτίριο του FIX, το κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, ξενοδοχεία στην μεταπολεμική Φλώρινα, σπουδαστικές διαλέξεις, τα συγκροτήματα του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας, Ο Γεώργιος Κανδύλης, ο Κ. Α. Δοξιάδης,… 

…Ο Γιώργος Νικολετόπουλος, Εκκλησίες στην Καλλιθέα, το Διεθνές Αεροδρόμιο Ελληνικού, η Αλεξάνδρα Πασχαλίδου-Μωρέτη, το περιοδικό «Αρχιτεκτονική», Η άνοιξη του 1960… 

...το τουριστικό περίπτερο των Μυκηνών, τα τρία Θέατρα του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, η Ιταλική αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου στην Κω, Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και μια σειρά Θεωρητικές Υποθέσεις του 20ου αιώνα, δίνουν στον τόμο χαρακτήρα πρωτότυπο, ολοκληρωμένο και ιδιαίτερα διδακτικό για όσους ενδιαφέρονται για την ελληνική αρχιτεκτονική της εποχής μας.

Το συνέδριο αυτό κατάφερε να συσπειρώσει τις επιστημονικές δυνάμεις που εργάζονται συστηματικά σχετικά με τον εικοστό αιώνα σε συνθήκες αφάνειας και να κινητοποιήσει ερευνητές της νεότερης γενιάς που έχει μια δυναμική παρουσία στο πλαίσιο των προγραμμάτων των διδακτορικών διατριβών. Παράλληλα το περιεχόμενου του τόμου αποτελεί στην ουσία "ένα παλίμψηστο, ένα ανθολόγιο ερευνητικού κόπου" αντιπροσωπευτικό με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει, της σημερινής ιστοριογραφικής παραγωγής για την αρχιτεκτονική στην Ελλάδα.

Ίσως η επιτροπή που συγκροτήθηκε από 13 μέλη, για την τελική επιλογή των εισηγήσεων, από διπλάσιες περίπου περιλήψεις που υποβλήθηκαν, θα μπορούσε να αποδεχθεί μικρότερο αριθμό συμμετοχών, μια και εκτιμάται ότι κάποιες δεν ανταποκρίνονται με σαφήνεια στην θεματολογία. Έτσι βέβαια συμβαίνει συνήθως, παρ όλο που ο μεγάλος αριθμός εισηγήσεων κουράζει το κοινό, ειδικά στα συνέδρια μεγάλης διάρκειας. 

Αξίζει να σημειωθεί ότι η πρωτοβουλία αυτή πραγματοποιήθηκε με την ευγενική οικονομική υποστήριξη του Πολιτιστικού Οργανισμού ΝΕΟΝ και βέβαια με τις ευλογίες του πρύτανη Γιώργου Χαρβαλιά και τις προσπάθειες της οργανωτικής επιτροπής που αποτελείτο από τους: Άννα Γκαμαριάν, Αθηνά Εξάρχου, Παναγιώτη Πάγκαλο, Φιλιώ Σαμψάκη, Μαριάννα Χαριτωνίδου και Κωνσταντίνα Κάλφα που σχεδίασε την αφίσα του συνεδρίου

ΑΓΝΗ ΚΟΥΒΕΛΑ:ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΩΝ ΑΝΕΜΩΝ 

ΣΤΗΝ ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ 

η μέσα από ενοχές αποκάλυψη της ουσίας 

αυτού του παράδοξου έργου 

Υποδέχθηκα την είδηση της έκδοσης αυτής της μονογραφίας επιφυλακτικά. Μου φάνηκε κάπως προκλητικό σε μια περίοδο κρίσης ο μελετητής του ενός γνωστού, κατά τα άλλα σημαντικού έργου, να αποφασίζει να κάνει μια έκδοση για αυτό, συμπαρασύροντας και μια σειρά συναδέλφων που προσφέρθηκαν να το σχολιάσουν. 

Το υπαίθριο δωμάτιο ως κενό 

Είχα την εντύπωση ότι γνώριζα καλά αυτό το εδώ και είκοσι χρόνια, πολυδημοσιευμένο έργο στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης. Το είχα κατατάξει στις θετικές επιλογές μου και κάπου σκέφτηκα «τι θέλει πάλι η Αγνή Κουβελά και το ξαναεμφανίζει!». Μέχρι που το βιβλίο αυτό ήρθε στα χέρια μου. 

Αισθάνθηκα άσχημα, ξεφυλλίζοντάς το και γρήγορα κατάλαβα πόσο λάθος είχα κάνει, παρασυρμένος από την γνωστή ευκολία με την οποία τα τελευταία χρόνια διατυπώνονται επιφυλάξεις, αρνητικές κριτικές και αφορισμοί για «πρόσωπα και πράγματα» που δυστυχώς δεν γνωρίζουμε σε βάθος. 

Νότια πτέρυγα δώματος και θέα προς την Κρήτη 

Αιφνιδιάστηκα από την σεμνότητα του βιβλίου που αποφεύγει τις εντυπωσιακές illustration εκτυπώσεις και πάνω σε ένα απλό ματ χαρτί αναδεικνύονται σχέδια και φωτογραφίες που αποκαλύπτουν την ουσία αυτού του παράδοξου, πολυσύνθετου αλλά στην ουσία απέριττου έργου, που νόμιζα ότι γνώριζα. 

Παράθυρα στον όροφο 

Με αυτές τις ενοχές διαπίστωσα για μια ακόμη φορά ότι η κατανόηση ενός αρχιτεκτονικού έργου, με μια έντονη γλυπτική επεξεργασία, δεν μπορεί να προκύψει μέσα από τις κλασσικές μέχρι σήμερα δημοσιεύσεις. Τα Αρχιτεκτονικά Θέματα ας πούμε, αποτελούν μια σημαντική αρχειοθήκη καταγραφής του αρχιτεκτονικού έργου, με απλές συνοπτικές καταχωρήσεις, όπου σπάνια νομίζω ότι έγινε κατανοητή η ουσία των έργων, όπως σε αυτή την μονογραφία της Κουβελά ή ακόμη και όπως παρουσιάζονται τα τρία τελευταία χρόνια, από τους «νέους αρχιτέκτονες» στις ημερίδες των ΔΟΜΩΝ με τίτλο ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ που σχολίασα  πρόσφατα. 

Μεγάλο άνοιγμα προς την θέα 

Στην περίπτωση του βιβλίου της Κουβελά πέρα από τις προσωπικές της αναφορές, τις επιρροές της, τις επιδιώξεις της και τα μετά από είκοσι χρόνια βιώματά της σε αυτό το σπίτι, έχουμε την δυνατότητα να απολαύσουμε και σημαντικά κείμενα κριτικών προσεγγίσεων διακεκριμένων πανεπιστημιακών αρχιτεκτόνων, που με αφορμή το συγκεκριμένο έργο, αναλύουν και προβάλλουν γενικότερους προβληματισμούς για την μεσογειακή αρχιτεκτονική και όχι μόνο, με στοχαστικές καί άλλοτε ποιητικές προσεγγίσεις. 

Άποψη της κατοικίας από βορειοανατολικά 

Κείμενα των Günkut Akin, ομότιμου καθηγητή στην Σχολή Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Bilgi της Κωνσταντινούπολης, Karin Skouseböll αναπληρώτριας καθηγήτριας σε Αρχιτεκτονικές Σχολές στην Δανία, το Παρίσι, στις ΗΠΑ και στην Σουηδία, με σημαντικό ερευνητικό έργο, και των πολύ γνωστών μας Ανδρέα Γιακουμακάτου, Δημήτρη Φιλιππίδη, Τάσου Τανούλα και Δημήτρη Φατούρου. 

Σημάδια του χρόνου συναντούν ενδογενείς ατέλειες 

Πρόκειται για μια σημαντική έκδοση, με σκληρό εξώφυλλο, προσεγμένη και «ευχάριστη» σελιδοποίηση και πολύ καλές φωτογραφίες, σχέδια και σκίτσα, που επιμελήθηκε από την αρχή με το τέλος η Αγνή Κουβελά και με την καλλιτεχνική επιμέλεια της Shape IKE Τεχνικές εκδόσεις. 

Χοάνες εκατέρωθεν εισόδου υπνοδωματίου 

Θα κλείσω αυτή την αναφορά με τον επίλογο του κειμένου του Τάσου Τανούλα που νομίζω ότι συνοψίζει την αίσθηση που αποκόμισα από αυτή την έκδοση: 

Το «Σπίτι των ανέμων» υποδομήθηκε και κατοικήθηκε «ποιητικά» κατά Hölderlin, από το δημιουργό του. Μετά από είκοσι και πλέον έτη λειτουργίας του σπιτιού με τους κατοίκους του, έφθασε το ίδιο το σπίτι να μορφώνει την ίδια τη δημιουργό του: σπίτι και δημιουργός έχουν χωνευτεί και εξακολουθούν να χωνεύονται σε μια οντότητα με χαρακτήρα μοναδικό και, κυρίως, με διάρκεια. 

Άποψη καθιστικού από την είσοδο 

Σε ένα κόσμο που η ηθική υπόσταση του ανθρώπου δοκιμάζεται σκληρά, γράφοντας για το σπίτι της Αγνής Κουβελά στο Ακρωτήρι της νήσου Θήρας, δεν μπορώ να μη σκέφτομαι πως, ευτυχώς, υπάρχουν ακόμη τόποι που αναδίδουν τη θαλπωρή μιας βαθύτατης παραμυθίας. Και, στη συνέχεια, δεν μπορώ να μη σκεφτώ συνειρμικά τους τελευταίους στίχους της Δεύτερης από τις «Ελεγείες του Duino» του Rainer Maria Rilke: 

«Να βρίσκαμε κι’ εμείς ένα καθάριο, που ν’ αντέχει, φτωχικό 
Ανθρώπινο, μία δική μας λωρίδα καρπερής γης, 
Ανάμεσα στο ρέμα και στο βράχο. Γιατί η ίδια μας η καρδιά ξεπερνά 
...κι’ εμείς δεν μπορούμε πια να την παρακολουθούμε 
Σε εικονίσεις που την καθησυχάζουν,...» 

ξεφυλλίζοντας το βιβλίο 

Κάτοψη κάτω στάθμης 

Κάτοψη δώματος και άνω στάθμης 

Δυτική όψη και εγκάρσια τομή 

Κάτοψη ορόφου και προσθήκης 

Διάγραμμα χειρισμού ανέμου 

Άνεμος ως προστατευτικό πέτασμα 

Το βιβλίο εκδόθηκε το 2016 από την SHAPE IKE ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ και την επιστημονική επιμέλεια της Αγνής Κουβελά, στην οποία ανήκει και το Copyright του δημοσιευμένου υλικού.