“ΑΘΗΝΑ ΔΙΑΚΟΣΙΑ ΧΡΟΝΙΑ

ΔΙΑΚΟΣΙΑ ΚΤΙΡΙΑ”

ΕΝΑ ΠΟΛΥΤΕΛΕΣ ΛΕΥΚΩΜΑ KAI ΜΙΑ ΕΚΘΕΣΗ

Με προβληματίζει αυτή η αλλαγή στον τρόπο που πραγματοποιούνται τον τελευταίο καιρό οι διάφορες εκδηλώσεις αρχιτεκτονικής, όπως ημερίδες, παρουσιάσεις βιβλίων, και εκθέσεις. Από τους ουδέτερους χώρους των αμφιθεάτρων, έχουμε περάσει σε πιο «κοσμικές» θα έλεγα διοργανώσεις, σε πιο εντυπωσιακούς χώρους όπως π.χ. στο Κέντρο πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, που σκηνοθετούνται και ενίοτε συνοδεύονται από ζωντανή μουσική, ακόμη και με εκλεκτά εδέσματα και ποτά που προσφέρονται μέσω επιλεγμένων caterings.

Με την γενναιόδωρη συμβολή των χορηγών, η αρχιτεκτονική προβάλλεται μέσα σε συνθήκες άνεσης που παραπέμπουν σε ένα είδος δεξιώσεων, δίνοντας και την δυνατότητα επαφών και συζητήσεων.

Σε ανάλογο κλίμα πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 9 Δεκεμβρίου 2021 στον Πύργο Βιβλίων, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, η έκθεση και η παρουσίαση του βιβλίου λευκώματος, που επιμελήθηκε ο αρχιτέκτονας και διευθυντής του περιοδικού Grad Review Μανώλης Αναστασάκης, με τίτλο «Αθήνα, 200 χρόνια, διακόσια κτίρια». Ο στόχος της έκδοσης, αφορμή της οποίας είναι η επέτειος των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, είναι η ανάδειξη του κτιριακού πλούτου της πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους.

Μία έκδοση 336 σελίδων με σκληρό εξώφυλλο, στην οποία εμπεριέχονται εκτός από τον Πρόλογο του επιμελητή, με τίτλο «κριτήρια επιλογής και χρονολογική ακολουθία», 8 εισαγωγικά, ιστορικά και θεωρητικά κείμενα έγκριτων μελετητών, με πλούσια εικονογράφηση, που διέρχονται κατά διαστήματα τα 200 χρόνια. Πρόκειται για τα κείμενα:

• του Μάνου Μπίρη (Ομότιμου Καθηγητή της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ), με τίτλο «η αθήνα της πρώτης περιόδου επί όθωνος»
• του François Loyer (Ιστορικού Τέχνης και Αρχιτεκτονικής, Επίτιμου Διευθυντή Έρευνας CNRS), με τίτλο «γάλλοι στην ελλάδα, έλληνες στην γαλλία»
• της Μαριλένας Κασιμάτη (Ιστορικού Τέχνης), με τίτλο «χριστιανός χάνσεν-θεόφιλος χάνσεν-ερνστ τσίλλερ, οι δράσεις τους στην αθήνα του 19ου αιώνα»
• της Ελένης Φεσσά-Εμμανουήλ (Ιστορικού Αρχιτεκτονικής και Ομότιμης Καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Αθηνών). με τίτλο «Ο εξευρωπαϊσμός της αθηναϊκής αρχιτεκτονικής από τον ύστερο 19ο αιώνα έως το 1930»
• της Μαρίας Δανιήλ (Δρ Αρχιτέκτων ΕΜΠ), με τίτλο «η συμβολή του δήμου αθηναίων στο γίγνεσθαι της νεότερης αθήνας 1835-1912»
• του Κώστα Τσιαμπάου (Επίκουρου Καθηγητή, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ) με τίτλο «ο θετικισμός στην ελληνική αρχιτεκτονική, αρθρογραφία (1930-1980)»
• του Στέλιου Γιαμαρέλου (Λέκτορα Bartlett School of Architecture, Εκτελεστικού συντάκτη The Journal of Architecture), με τίτλο «η αφανής δεκαετία του 1980, ή οι μεταμοντέρνες ζυμώσεις της αρχιτεκτονικής στην ελλάδα» και
• του Γιάννη Αίσωπου (Καθηγητή και Προέδρου στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών), με τίτλο «ελληνική αρχιτεκτονική 1980-2020»

Παρουσιάζονται επίσης 200 επιλεγμένα κτίρια της Αθήνας από το 1821 έως το 2021, κατανεμημένα σε έξη περιόδους, ξεκινώντας από την προεπαναστατική περίοδο και συνεχίζοντας με τις 1821/1830-1867 | 1868-1922 |1923-1945 |1946-1979 | 1980-2021, ώστε να διευκολύνεται ο αναγνώστης να τοποθετήσει το κάθε κτίριο στον ιστορικό του χρόνο. Οι περίοδοι αυτοί τεκμηριώνονται και αναλύονται στο σχετικό εισαγωγικό κείμενο του επιμελητή, όπου διευκρινίζονται και τα κριτήρια επιλογής των κτιρίων που ήταν η ποιότητα της αρχιτεκτονικής τους, αλλά και η δυνατότητά τους να εκφράσουν την αρχιτεκτονική εξέλιξη της πόλης. Ενδιαφέρουσα είναι η ένθετη μαύρη σελίδα με τα περιεχόμενα κάθε ενότητας και με χάρτη με την χωροθέτηση των κτιρίων στην πόλη, που δυστυχώς διχοτομεί αμήχανα δισέλιδες εικόνες.

Σε κάθε έργο που καταλαμβάνει μία σελίδα, εκτός από τον τίτλο, τον αρχιτέκτονα και την διεύθυνση, αναγράφεται και σύντομο περιγραφικό κείμενο με ιστορικά στοιχεία. Προφανώς απουσιάζουν σημαντικά κτίρια και αρχιτέκτονες, αλλά ως συνήθως υπάρχει ένα θέμα με τις υποκειμενικές επιλογές.

Ο κύριος όγκος της φωτογράφησης των κτιρίων πραγματοποιήθηκε από το φωτογράφο Βασίλη Μακρή.

Στον ειδικά διαμορφωμένο για την παρουσίαση του λευκώματος χώρο του Πύργου των Βιβλίων, πραγματοποιήθηκε και μία μικρή πρωτότυπη έκθεση, με την ουσιαστική συμβολή και επιμέλεια του Παναγιώτη Πάγκαλου, αναπληρωτή καθηγητή στο τμήμα εσωτερικής αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, με την υποστήριξη του Citylab και του Π.Δ.Α., την εταιρεία Επίκυκλο, και την χορηγία της εταιρείας AVAX. Την ευθύνη της παραγωγής είχε ο Γιώργος Μυλωνάς.

Εκτός από την γραμμική συνοπτική παρουσίαση όλων των έργων σε σμίκρυνση με σύντομες περιγραφές η έκθεση εμπλουτίζεται και με δέκα αυτοσχέδια δια χειρός του επιμελητή stands, με φωτιστικά και οθόνες, όπου προβάλλονται με την λογική του slideshow τα έργα, κατανεμημένα σε δέκα εικοσαετίες συνοδευόμενα και με τα σχετικά κείμενα.

Σταύρος Αλιφραγκής

Όπως τόνισε ο Σταύρος Αλιφραγκής, που άψογα προετοιμασμένος, διαχειρίστηκε με τον καλύτερο τρόπο τον γενικό συντονισμό της εκδήλωσης και των ομιλιών: «Η ομάδα του Πάγκαλου κατάφερε σε σύντομο χρονικό διάστημα να μεταφράσει το συνεκτικό αφήγημα του λευκώματος σε μια πυκνή χωρική εμπειρία με λιτά εκφραστικά μέσα».

Παναγιώτης Πάγκαλος

Στην αρχή της εκδήλωσης χαιρέτησε ο Παναγιώτης Πάγκαλος, που μεταξύ άλλων, ανακοίνωσε ότι η πόλη θα αποκτήσει ένα Αθηναϊκό Μουσείο και απέκτησε ήδη τουλάχιστον ως προς το θεσμικό πλαίσιο ένα Μορφωτικό Ίδρυμα του Δήμου Αθηναίων, με την πρωτοβουλία του Ελευθέριου Σκιαδά, προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Αθηναίων, που μίλησε στην συνέχεια.

Χαιρέτησαν επίσης και εκπρόσωποι του Δήμου Αθηναίων, της Περιφέρειας Αττικής, του Πανεπιστημίου της Δυτικής Αττικής και των χορηγών.

Μανώλης Αναστασάκης

Τον πρώτο κύκλο έκλεισε ο Μανώλης Αναστασάκης, που μεταξύ άλλων δήλωσε άγνοια κινδύνου όταν ξεκίνησε το όλο εγχείρημα και σύντομα συνειδητοποίησε τις δυσκολίες και το τί έπρεπε να αντιμετωπίσει για να πραγματοποιηθεί αυτή η έκδοση.

Ο Παναγιώτης Πάγκαλος και οι τέσσερεις ομιλητές, Τάσος Μπίρης, Γιώργος Πανέτσος, Ρένα Σακελλαρίδου και Δημήτρης Φιλιππίδης, λίγο πριν την έναρξη των ομιλιών

Τις τέσσερις ομιλίες που ακολούθησαν προλόγισε ο Σταύρος Αλιφραγκής, που σημείωσε ότι στην κατεύθυνση ενός ζωογόνου και δημιουργικού αναστοχασμού θα συμβάλουν οι 4 ομιλητές, που προσεγγίζουν το αντικείμενο μέσα από διαφορετικές αν και διασταυρούμενες ιδιότητες.

Στην συνέχεια επιχειρείται μια συνοπτική παρουσίαση των ομιλιών με την ανησυχία πάντα τυχόν παρερμηνειών και παραλήψεων.

Τάσος Μπίρης

Ο Τάσος Μπίρης επιχείρησε έναν συσχετισμό αυτής της έκθεσης με την έκθεση “Symbols” στο ΕΜΣΤ, μέσα από την παρατήρηση ότι και «στις δύο περιπτώσεις δεν εφαρμόζεται η συνταγή της παράλληλης παράθεσης πολλών και ποικίλων δειγμάτων της εντόπιας αρχιτεκτονικής, όπου συνήθως απουσιάζει το νόημα, σε αναφορά με την ανάδειξη και ερμηνεία των ιδεών της αισθητικής, της τεχνολογίας, της μεθοδολογίας που χαρακτηρίζουν, ενώνουν και διαχωρίζουν τα θέματα τα οποία παρουσιάζονται και έτσι ως σύνολο αποκτούν τον χαρακτήρα ανθολογίας με σκοπό την τρέχουσα ενημέρωση ».

Έτσι η έκδοση αυτή, που προκύπτει μέσα από μια πολυεπίπεδη έρευνα, δεν συνιστά μια εικονογραφική ανθολογία, εμπεριέχοντας μια ουσιαστική κειμενογραφία, και οργανώνοντας το υλικό σε χρονικές περιόδους που συσχετίζονται με επιλεγμένα έργα. Παράλληλα αναφερόμενος στον Αναστασάκη και στα οκτώ εισαγωγικά κείμενα, επισημαίνει ότι εντοπίζουν τις αγωνίες που έχουν αποδοθεί και αποδίδονται σε ρεύματα, όπως ο νεοκλασικισμός, ο μεταμοντερνισμός, ο μοντερνισμός, ο νέο-μοντερνισμός, ο κριτικός τοπικισμός, που χαρακτήρισαν και χαρακτηρίζουν την έντεχνη αρχιτεκτονική του τόπου. Έτσι η έκδοση αυτή αποτελεί μια αισιόδοξη εξαίρεση καταγραφής της έντεχνης αρχιτεκτονικής.

Για να συμβάλει μάλιστα στην ενίσχυση της πρωτοτυπίας του βιβλίου, κατέθεσε ένα παλαιό προσωπικό ενθύμημά του, που αφορά το δίλημμα που τέθηκε την ταραγμένη περίοδο του 1974, αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας, όταν τέθηκε το ερώτημα «και τώρα προς τα πού θα κινηθούμε» σε μια εποχή που προς τα εμπρός ήταν το διεθνές μεταμοντέρνο, που κυριάρχησε. Υπήρχε όμως το Σωκρατικό δαιμόνιο που έφερε στο μυαλό την θεωρία του Ιωάννη Δεσποτόπουλου για το «διαρκές μοντέρνο», όρος που βοήθησε στο να βρεθεί ο δρόμος απέναντι στο δίλημμα και από τότε ήταν και παραμένει για τον ίδιο, σωτήριος. Και δείγματα αυτού του όρου και αυτής της αρχιτεκτονικής εικονογραφούνται σε αυτόν τον τόμο.

Γιώργος Πανέτσος

Ξεχώρισε η ομιλία του Γιώργου Πανέτσου, που διατύπωσε εύστοχες και τεκμηριωμένες παρατηρήσεις, αξιολογώντας τα θετικά και εντοπίζοντας τις ελλείψεις αυτού του τόμου, που θεωρεί ότι είναι αποτέλεσμα ενός φιλόδοξου στόχου, που προκαλεί έναν διάλογο. Πιο αναλυτικά αναφέρθηκε στα θετικά της έκθεσης όπως: η χρονολογική παρουσίαση των κτιρίων, η επικαιροποίηση γνώσεων για τα κτίρια που παρουσιάζονται, και αποτελούν αποτέλεσμα μιας συστηματικής έρευνας, η επισήμανση των αλλοιώσεων στα κτίρια, η αποφυγή της απόλαυσης της μιζέριας της Αθήνας που κυριάρχησε τα τελευταία 20-25 χρόνια, ειδικά από αρχιτέκτονες, δημοσιογράφους και άλλους που επέμεναν να την εκθειάζουν.

Εντόπισε κτίρια που δεν συμπεριλαμβάνονται στον τόμο όπως ο ναός του Αγίου Κωσταντίνου στην Ομόνοια του Καυταντζόγλου, η Εθνική Πινακοθήκη και το Μέγαρο Μουσικής (που σε ένα βαθμό είναι κατανοητή η απουσία τους), επίσης η πλατεία Μοναστηρακίου και η πλατεία Κολωνακίου, κάποιο από τα έργα του Καλατράβα, καθώς και το κτίριο της βιβλιοθήκης της Φιλοσοφικής Σχολής. Θα μπορούσαν να απουσιάζουν, είπε, κάποια κτίρια από την νεοκλασική περίοδο. Έθεσε θέμα και για την απουσία έργων κάποιων αρχιτεκτόνων όπως του Καψαμπέλη, του Δεκαβάλλα, του Ρίζου και του Πορφύριου και του αυθεντικά μεταμοντέρνου Νίκου Θεοδοσίου. Διατύπωσε ερωτηματικά σχετικά με την ακρίβεια της πληροφορίας και αξιολόγησε πολύ θετικά τα κείμενα, που τα θεωρεί εύστοχα συνοπτικά και περιεκτικά, μιλώντας πιο αναλυτικά για το καθένα από αυτά, σημειώνοντας παράλληλα και κάποιες ανακρίβειες και διατυπώνοντας και συμπληρωματικά στοιχεία.

Ρένα Σακελλαρίδου

Η Ρένα Σακελλαρίδου αξιολόγησε θετικά την έκδοση, που απευθύνεται στον μη ειδικό αναγνώστη, και ανέδειξε τόσο τα κτίρια όσο και τα κείμενα που περιλαμβάνονται στον τόμο. Επικεντρώθηκε κυρίως στο κομμάτι της αρχιτεκτονικής. Προβάλλοντας ένα βίντεο, όπου φυλλομετρούσε την έκδοση, μίλησε αναφερόμενη στα κτίρια που παρουσιάζονται και την αρχιτεκτονική τους, και διατύπωσε μια σειρά από 40 ουσιαστικά ερωτήματα που γεννούνται, ανοίγοντας διαδρομές σκέψης και προβληματισμού.

Δημήτρης Φιλιππίδης

Ο Δημήτρης Φιλιππίδης χαρακτήρισε επιβλητικό και προσεγμένο το βιβλίο, που μοιάζει με κατάλογο μιας επετειακής έκθεσης που μέχρι σήμερα δεν υπήρχε, ενώ το βιβλίο κυκλοφορούσε εντελώς ανεξάρτητα εδώ και καιρό. Έτσι, είπε, εκείνο το μυστηριακό, πολυσύνθετο και αντιφατικό 1821 της παλιγγενεσίας φαινομενικά, χωρίς να αποτελεί την αρχική πρόθεση, εγγράφεται στο σώμα του βιβλίου ή αυτής της λανθάνουσας έκθεσης ως κάτι πέρα από μια απλή αφορμή, αλλά ως κάτι που μπορεί να έχει ή να αποκτήσει προεκτάσεις πολύ βαθύτερες από τις προβλεπόμενες. Γιατί ένα τέτοιο βιβλίο ακολουθεί την ίδια μυθοποιητική πορεία, όπως έκαναν και όλες οι σχετικές εκθέσεις που έγιναν για να τιμήσουν το γεγονός, που μπορεί επίσημα να διακήρυτταν ότι στόχευαν να ρίξουν φως, στην ουσία κατασκεύαζαν μια νέα πραγματικότητα που να ανταποκρίνεται στις ψυχικές μας ανάγκες. Ανάλογα και ο τίτλος της έκδοσης μας ενθαρρύνει να συνεχίσουμε τις ταυτίσεις.

Αναφέρθηκε στα περιεχόμενα του τόμου, στα κείμενα, τις περιόδους και τα έργα αναδεικνύοντας την πολύ καλή φωτογράφηση του Μακρή που κατάφερε να ενοποιήσει έργα με τέτοιες τεράστιες διαφορές ηλικίας, κατάστασης και σημασίας.

Αναρωτήθηκε ποιά «Ιστορία» αφηγείται αυτός ο τόμος, μια και στην συγκεκριμένη περίοδο στην αρχιτεκτονική δεν είχαμε κάτι αντίστοιχο με την επανάσταση το 1821. Είχαμε ίσως εξέλιξη, ανάπτυξη, αγώνες και επιτεύγματα χωρίς να υπάρχει ένα πραγματικό μπουμ, εκτός αν θεωρηθούν επανάσταση οι δύο εισβολές του νεοκλασικισμού και του μοντερνισμού που φοβάται ότι δεν θα έβρισκαν σύμφωνους πολλούς. Υπάρχει όμως μία αναπάντεχη συγγένεια ανάμεσα στην επέτειο και την αρχιτεκτονική των 200 ετών που γιορτάζει αυτό το βιβλίο. Είναι και οι δύο αρκετά μπερδεμένες ιστορίες. Είναι αγώνες και σαν τέτοιες τις τιμούμε.

Αναφέρθηκε επίσης αναλυτικά σε σχετικές εκδόσεις και εκθέσεις στο παρελθόν με αντικείμενο την διαχρονική πορεία της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Τέλος, αναφερόμενος στο σήμερα εντόπισε τον μεγάλο πληθωρισμό νέων δημιουργών, που ασφυκτιούν χωρίς να βρίσκουν εύκολη διέξοδο και τροφοδοτούν εκδηλώσεις άμεσης προβολής με διάφορους τρόπους. Μία διαπίστωση που βάζει πολλά ερωτηματικά σχετικά με την προφανή ευκολία που προβάλλονται, μέσα από εμπορικού χαρακτήρα διαδικασίες, όπου απουσιάζουν ουσιαστικές και τεκμηριωμένες προσεγγίσεις.

Η βραδιά έκλεισε με σχόλια και τοποθετήσεις του Δημήτρη Αντωνακάκη, της Σοφίας Τσιράκη, της Μαίρης Βιδάλη (αντιπεριφεριάρχης πολιτισμού στην Περιφέρεια Αττικής) και των ομιλητών, και φυσικά με ενδιαφέρουσες συζητήσεις μεταξύ των παρευρισκομένων.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση.