ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΤΕΓΑΣΤΡΑ 

ΣΤΗΝ ΓΕΙΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥΡΚΙΑ 

Αναζητώντας τη γέννηση 

της θρησκευτικής λατρείας 

πριν 11.000 χρόνια 

Παραμονές Χριστουγέννων, επέλεξα για σήμερα ένα διαφορετικό θέμα, μετά τις πρόσφατες αναφορές μου σε υπερμεγέθη και υπερφίαλα κτίρια, αλλά και επηρεασμένος από την νέα σημαντική έκδοση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση, με το μνημειώδες έργο του καθηγητή Νικόλαου Σταμπολίδη, με τίτλο ΕΛΕΥΘΕΡΝΑ, που αποκαλύπτει με τις εξαιρετικές φωτογραφίες του Σωκράτη Μαυρομμάτη, ένα σημαντικό ανασκαφικό έργο στην Κρήτη (μπορείτε να το δείτε εδώ) 

Πιστός στο κλίμα μιας θρησκευτικότητας των ημερών που έρχονται, το σημερινό θέμα σχετίζεται με ανασκαφές και στέγαστρα σε αρχαιολογικούς χώρους στην Τουρκία που με συγκίνησαν με την ταπεινότητά τους και την ιδιότυπη αρχιτεκτονική τους σε προϊστορικούς χρόνους. Αφορμή το πρόσφατο επεισόδιο του ντοκιμαντέρ με τίτλο «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» που παρουσιάζει ο Μόργκαν Φρίμαν στην ΕΡΤ2.

Μόργκαν Φρίμαν, πηγή: ντοκιμαντέρ «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» από την ΕΡΤ2. 

O βραβευμένος με Όσκαρ Αμερικανός ηθοποιός ταξιδεύει σε κάποιες από τις ιερότερες πόλεις του κόσμου και διεξάγει μια έρευνα για να ανακαλύψει πώς αντιλαμβάνονται οι περισσότερες θρησκείες τη ζωή μετά θάνατον και πώς ορίζεται η πράξη της δημιουργίας. Συναντά ανθρώπους με διαφορετικά πιστεύω και συζητεί με θρησκευτικούς ηγέτες, επιστήμονες, ιστορικούς και αρχαιολόγους σε μια προσπάθεια να κατανοήσει πώς εξελίσσεται η θρησκεία και προσαρμόζεται στις ανάγκες της κοινωνίας που συνεχώς αλλάζει και ταυτόχρονα τον τρόπο που η θρησκεία έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της κοινωνίας. 

Çatalhöyük, Το στέγαστρο της ανασκαφής, πηγή: ντοκιμαντέρ «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» από την ΕΡΤ2. 

Αυτό που μου κίνησε περισσότερο το ενδιαφέρον σε αυτή την εκπομπή ήταν οι ανασκαφές σε δύο αρχαιότερες γεωργικές κοινότητες στην κεντρική Τουρκία που χρονολογούνται 9.000 και 11.000 χρόνια π.χ. και κυρίως η ταπεινή αρχιτεκτονική επίλυση των στεγάστρων προστασίας, που πραγματικά αξίζει τον κόπο να τις συσχετίσουμε με τα δικά μας στέγαστρα εδώ στην Ελλάδα που κάποιες φορές είναι υπερσχεδιασμένα, με αποτέλεσμα η αρχιτεκτονική να επιβάλλεται στον αρχαιολογικό χώρο. 

Εδώ ο Μόργαν Φρίμαν διερευνά κατά πόσο σχετίζονται η γέννηση της γεωργίας και η γέννηση της πίστης στο Θεό. Μήπως βρισκόταν εδώ η Εδέμ; 

Η ανασκαφή στο Çatalhöyük

Çatalhöyük, Το στέγαστρο πάνω από τον χώρο της ανασκαφής πηγή: ντοκιμαντέρ «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» από την ΕΡΤ2. 

Η ανασκαφή αυτή πραγματοποιείται σε έναν οικισμό 9000 ετών με μία ιδιάζουσα και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Η μέγιστη έκτασή του φτάνει τα 130 στρέμματα, δηλαδή έκταση περίπου 20 γήπεδων ποδοσφαίρου. Σχετικά μικρότερο από τον δικό μας προϊστορικό οικισμό στο Ακρωτήρι στην Σαντορίνη, που έχει έκταση 200 στρέμματα και χρονολογείται βέβαια πολύ αργότερα. Τα σπίτια εδώ ήταν σε επαφή το ένα με το άλλο, με καθόλου κενό μεταξύ τους. Κάθε σπίτι είχε τους δικούς του τοίχους και μία επίπεδη στέγη και δεν υπήρχαν παράθυρα και πόρτες. Η είσοδος ήταν από πάνω από το δώμα και κατέβαινες στο εσωτερικό με σκάλα. Πάνω στις ταράτσες υπήρχαν αποθηκευτικά δοχεία, εστίες και εργαστήρια. Οι ταράτσες ήταν χώρος παραγωγής και επικοινωνίας και δεν είχαν ιδιωτικό χαρακτήρα. Ήταν μια πόλη χωρίς δρόμους. 

Γενική άποψη του οικισμού Çatalhöyük, ζωγραφική απεικόνιση 

Οι κάτοικοί της την διέσχιζαν περπατώντας ουσιαστικά πάνω στις στέγες. Οι στέγες ήταν κι ο χώρος εργασίας τους. Αυτό κατά κάποιο τρόπο μας παραπέμπει στον γνωστό οικισμό της Χίου, τα Μεστά που η κυκλοφορία γινόταν από τις ταράτσες. 

Γενικές απόψεις του οικισμού Çatalhöyük. Φωτορεαλιστικές απεικονίσεις, πηγή: ντοκιμαντέρ «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» από την ΕΡΤ2. 

Στο εσωτερικό των σπιτιών, όπως φαίνεται σε ένα αυθεντικό αντίγραφο ενός συνηθισμένου σπιτιού του Τσαταλχογιούκ, υπάρχουν δείγματα επιτοίχιας τέχνης και ενσωματωμένα στους τοίχους κεφάλια ταύρου. Σε μια περίπτωση κεφάλια ταύρου σχημάτιζαν ένας είδος προστατευτικής ασπίδας γύρω από το καθαρό μέρος που χρησίμευε για να κοιμούνται. 

Αυθεντικό αντίγραφο εσωτερικού ενός συνηθισμένου σπιτιού του Τσαταλχογιούκ, πηγή: ντοκιμαντέρ «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» από την ΕΡΤ2. 

Çatalhöyük, κεφάλια ταύρου γύρω από τον χώρο που χρησίμευε για να κοιμούνται, πηγή: ντοκιμαντέρ «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» από την ΕΡΤ2. 

Οι πιο σημαντικές κρυψώνες που ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι βρίσκονταν κάτω από τους χώρους ύπνου όπου γίνονταν οι ταφές. Ο τρόπος με τον οποίον χωρούσαν τους ενήλικες από τις μικρές οπές, ήταν δένοντάς τους πολύ σφιχτά σε στάση κάμψης και κατά διαστήματα ξαναάνοιγαν τις τρύπες και έβαζαν και άλλα άτομα σε όλη τη διάρκεια της ζωής του σπιτιού.

 

Çatalhöyük, Οπές στις πλατφόρμες ύπνου για το πέρασμα των, πηγή: ντοκιμαντέρ «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» από την ΕΡΤ2. 

Τους έθαβαν κάτω από τις πλατφόρμες ύπνου μαζί με χαρακτηριστικά κτερίσματα και οι άνθρωποι ζούσαν κυριολεκτικά μαζί με τους προγόνους τους. Αυτό φαίνεται να εξυπηρετεί κάποιο θρησκευτικό σκοπό. Εγείρονται ερωτήματα σχετικά με τις θρησκευτικές πρακτικές, που φαίνεται να ήταν ζωτικές για τη ζωή της κοινότητας.

Çatalhöyük, εικόνα από την ανασκαφή των τάφων, πηγή: ντοκιμαντέρ «Η Ιστορία του Θεού | Δημιουργία» από την ΕΡΤ2. 

Είναι γνωστό ότι η ταφή των σορών συνοδευόταν από τελετουργικά. Μοιάζει σαν να μην ήταν κατοικίες αλλά ένα είδος ζωντανού ναού. 

Τι είναι άλλωστε ένας ναός αν όχι ένα περιβάλλον όπου λαμβάνει χώρα η τελετουργική ζωή μιάς κοινότητας. Φαίνεται ότι αυτό συνέβαινε σε αυτά τα σπίτια. Εδώ στο Τσαταλχογιούκ προφανώς λάμβαναν χώρα διάφορα τελετουργικά ιδιαίτερα ταφικής φύσης, δεν υπάρχει όμως ίχνος οργανωμένης θρησκείας. Ήταν η θρησκεία αυτή που επέτρεπε στους ανθρώπους να συνυπάρχουν και να καλλιεργούν τη γη, ή μήπως ήταν ο πολιτισμός αυτός που οδήγησε στη πίστη στο Θεό; 

Çatalhöyük, Απεικονίσεις γενικής και μερικής εικόνας του οικισμού, Πηγή: το άρθρο «Από το Çayönü στο Çatalhöyük. Ανάδυση και ανάπτυξη μιας ισότιμης κοινωνίας» του Bernhard Brosius 

Γενική κάτοψη του οικισμού 

Πηγή: το άρθρο «Από το Çayönü στο Çatalhöyük. Aνάδυση και ανάπτυξη μιας ισότιμης κοινωνίας» του Bernhard Brosius 

Η ομοιόμορφη αρχιτεκτονική του οικισμού και η ισότιμη κατανομή του χώρου αποτελούν μέρος της απόδειξης για την απουσία κοινωνικών διαφοροποιήσεων. Η κοινωνία ήταν αταξική. Αν και το Çatalhöyük ήταν φτωχό σε σχέση με μεταγενέστερες κοινωνίες και είχε χαμηλότερο επίπεδο τεχνολογικής εξέλιξης, οι κοινωνικές σχέσεις που αναπτύχθηκαν εκεί, οδήγησαν σε υψηλότερη ποιότητα ζωής. 

Ο οικισμός ούτε καταστράφηκε, ούτε λεηλατήθηκε. Ένας μεγάλος αριθμός από καλοδιατηρημένα ευρήματα περίμεναν τους αρχαιολόγους Mellaart και τον Hodder. Το 1958, ο Βρετανός αρχαιολόγος James Mellaart, καθώς εξερευνούσε τη νότια Ανατολία, ανακάλυψε έναν τύμβο, που αποτελείτο από επίπεδα νεολιθικού οικισμού. Το 1961 ξεκίνησε τις ανασκαφές, που διήρκεσαν μέχρι το 1965. Το 1993, ξεκίνησαν με διευθυντή το Βρετανό αρχαιολόγο Ian Hodder, νέες ανασκαφές που διήρκεσαν 25 χρόνια και είναι από τα μεγαλύτερα αρχαιολογικά έργα της εποχής μας. 

Περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε στο μεταφρασμένο άρθρο «Από το Çayönü στο Çatalhöyük. Aνάδυση και ανάπτυξη μιας ισότιμης κοινωνίας» του Bernhard Brosius που μπορείτε να διαβάσετε εδώ 

Η αρχιτεκτονική του στεγάστρου 

Κλείνω αυτή την αναφορά με την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής του στεγάστρου σε αυτή την ανασκαφή που κατασκευάστηκε την δεκαετία του 2000. Με εντυπωσίασε η ελαφρότητα και η απλότητα της κατασκευής, η διακριτική ένταξη στο τοπίο και κυρίως το φως που διαχέεται στον αρχαιολογικό χώρο, καθώς και η απουσία έντονων διαδρομών. To στεγαστρο σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες του γραφείου Atölye Mimarlik στην Κωνσταντινούπολη μετά από στενή συνεργασία με τις ανασκαφικές ομάδες του ερευνητικού έργου Çatalhöyük (Hodder και Farid 2008).

Θα ήθελα να το συσχετίσω με το νέο επίσης λιτό στέγαστρο προστασίας στο καλά διατηρημένο Μυκηναϊκό Ανάκτορο του Νέστορα που βρίσκεται σε απόσταση 4 χλμ. νότια του χωριού Χώρα, στο λόφο του Επάνω Εγκλιανού, 14 χλμ. από την Πύλο. Η αρχιτεκτονική μελέτη του νέου στεγάστρου χρηματοδοτήθηκε από το Πανεπιστήμιο του Cincinnati (Uhio, USA) μέσω της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα και εκπονήθηκε από αρχιτεκτονικό γραφείο «Κ. Κυριακίδης και συνεργάτες Α.Ε.». 

Η περιήγηση των επισκεπτών πραγματοποιείται εδώ από τον υπερυψωμένο διάδρομο, αναρτημένο από τις δοκούς του στεγάστρου που εξασφαλίζει πανοραμικά την αναγνωσιμότητα του ανακτορικού συγκροτήματος. 

Μυκηναϊκό Ανάκτορο του Νέστορα, Το νέο στέγαστρο μελετήθηκε από το αρχιτεκτονικό γραφείο «Κ. Κυριακίδης και συνεργάτες Α.Ε.». 

Η ανασκαφή στο Γκιομπεκλί Τεπέ (Göbeklitepe).

Ο αρχαιολογικός χώρος στην περιοχή Γκιομπεκλί Τεπέ (Göbeklitepe), πηγή: Google Earth 

Ταπεινό και ενδιαφέρον είναι και το στέγαστρο λίγες εκατοντάδες χιλιόμετρα ανατολικά σε μια άλλη ανασκαφή, σε μια περιοχή 11000 ετών, που βρίσκεται ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη δηλαδή εκεί που τοποθετεί η Βίβλος την Εδέμ. 

Γκιομπεκλί Τεπέ (Göbeklitepe), Το ξύλινο στέγαστρο πάνω από την ανασκαφή

 

Εδώ η πρόσβαση στον αρχαιολογικό χώρο, όπως απεικονίζεται στη σχετική εκπομπή,  γίνεται με έναν λιτό ξύλινο διάδρομο και ο χώρος στεγάζεται με ένα απλό και ταπεινό χαμηλό στέγαστρο κατασκευασμένο με την λογική των ξυλότυπων στις οικοδομές προφανώς κατά την διάρκεια των ανασκαφών, όπως άλλωστε έκανε και ο Μαρινάτος στο Ακρωτήρι, που εκτείνεται σε συνέχεια του εδάφους. 

Πρόκειται για την ανασκαφή στο Γκιομπεκλί Τεπέ - Göbeklitepe. 

Το 2018 ανακηρύχθηκε μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς  της ΟΥΝΕΣΚΟ και βρίσκεται σε ένα τεχνητό ύψωμα 15m και διαμέτρου περίπου 300m. Βρίσκεται σε υψόμετρο 760m, στη Νοτιοανατολική Τουρκία 

Οι αρχιτέκτονες της εποχής του λίθου έχτισαν 20 κυκλικά μνημεία από μεγάλιθους σχήματος Τ. Ο αρχαιολόγος Λι Κλερ ηγείται της ομάδας που προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τα μυστήρια. Σε κάποιους στύλους έχουν χαραχθεί τρομακτικά ζώα. 

Γκιομπεκλί Τεπέ (Göbeklitepe), Γενική άποψη της ανασκαφής 

Οι μεγάλιθοι σε σχήμα Τ ίσως συμβολίζουν την ανθρώπινη μορφή. Ίσως αναπαριστούν ανθρώπους ίσως και θεότητες που πιθανόν να λατρεύονταν σε αυτήν την κυκλική δομή. Οι κύκλοι από πέτρα ήταν τόποι τελετουργικών. 

Το Γκιομπεκλί Τεπέ τοποθετεί την γέννηση της θρησκευτικής λατρείας πριν από 11000 χρόνια, πολλοί πριν εμφανιστούν Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί, Εβραίοι, Ινδουιστές, Βουδιστές... Οι άνθρωποι συναθροίζονταν για να μιλήσουν, να φάνε και να λατρέψουν. Ίσως ο κινητήριος μοχλός του σπουδαιότερου επιτεύγματός μας δηλαδή του πολιτισμού, να ήταν ο Θεός.

Γκιομπεκλί Τεπέ (Göbeklitepe), Το νέο στέγαστρο πάνω από την ανασκαφή 

Πρόσφατα στο Γκιομπεκλί Τεπέ κατασκευάστηκε νέο στέγαστρο με σύγχρονα υλικά (μεμβράνες σε μεταλλικό σκελετό) με την υποστήριξη της UNESCO, σχετικά ελαφρύ, με περιμετρικό ξύλινο διάδρομο. 

Προσωπικά με εντυπωσίασαν οι χειρισμοί της γείτονος χώρας σε αυτό τον τομέα και πραγματικά θα ήθελα αυτή την διαπίστωση να την μοιραστώ με τους αναγνώστες μου.

 

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση

Από την Αγγελική Χρυσάνθη, διδάσκουσα  στο Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας  στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, έλαβα το ακόλουθο και εξαιρετικά σημαντικό σχόλιο:

Ωραία ανάρτηση! γνωρίζοντας από μέσα την περίπτωση του Çatalhöyük, δυστυχώς το στέγαστρο του βόρειου τμήματος της ανασκαφής προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στη διατήρηση των εύθραυστων καταλοίπων. Κατά τους θερινούς μήνες δημιουργεί συνθήκες θερμοκηπίου με αποτέλεσμα να επιταχύνονται οι διαδικασίες αποσάθρωσης του ανεσκαμμένου συνόλου παρά τις προσπάθειες των συντηρητών. Η αισθητική εδώ δεν συνδυάστηκε επιτυχώς με τη λειτουργικότητα.

και η απάντησή μου:

Αγγελική μου προφανώς λέγοντας βόρειο, εννοείς αυτό το στέγαστρο που αναφέρομαι και σε ευχαριστώ πολύ για αυτή την σημαντική πληροφορία. Γνωρίζω τα προβλήματα που προκύπτουν από το υπερβολικό φως και είχα την εντύπωση, σχολιάζοντας θετικά την ευχάριστη ατμόσφαιρα που φαίνεται στις φωτογραφίες, ότι είχαν χρησιμοποιήσει ειδικές μεμβράνες προστασίας. 

 Ο αρχαιολογικός χώρος του Çatalhöyük και το εν λόγω στέγαστρο στο πάνω βόρειο μέρος

Από την Αγγελική Χρυσάνθη, που έχει επισκεφτεί και ασχοληθεί με το στέγαστρο Çatalhöyük στις μεταπτυχιακές της σπουδές,  έλαβα επίσης σημαντικές πληροφορίες που εμπλούτισαν το αρχικό κείμενο, καθώς και πρόσθετο φωτογραφικό υλικό και σχέδια μέσω ιστότοπων που μπορείτε να δείτε εδώ  όπως και εδώ.