ΤΗΛΕ-ΣΥΝΑΞΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ 

ΤΗΣ ΠΑΡΕΑΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ 

ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ 

ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ

 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ 

(ΕΠΑ) 

ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΤΩΝΗ ΤΡΙΤΣΗ

Είχε από την προηγούμενη φορά προγραμματιστεί, αμέσως μετά τον σχολιασμό για το πρόγραμμα του ΕΟΤ για τους παραδοσιακούς οικισμούς, που προκάλεσε και το ενδιαφέρον του τύπου και συγκεκριμένα της Έφης Φαλίδα στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ (εδώ), να συζητηθεί στην επόμενη τηλε-σύναξη των αρχιτεκτόνων το μεγάλο θέμα της Επιχείρησης Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης (ΕΠΑ). Είναι γνωστό ότι ο Αντώνης Τρίτσης ως υπουργός του Υπουργείου Χωροταξίας, Οικισμού και Περιβάλλοντος (ΥΠΧΟΠ) την περίοδο 1982 – 85 χάραξε τότε μια τολμηρή πολεοδομική και χωροταξική πολιτική για όλη την Ελλάδα που αφορούσε 60 αστικά κέντρα και περίπου 250 κωμοπόλεις, δηλαδή, σχεδόν όλος ο ελληνικός αστικός χώρος, επιδιώκοντας να δει γρήγορα τα αποτελέσματα. 

Στη συζήτησή μας, που πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 15 04 2020, στην οποία συμμετείχαν και οι Ράνια Κλουτσινιώτη, Βασίλης-Λίλος Γρηγοριάδης, Δημήτρης Διαμαντόπουλος και Γιώργος Μαδεμοχωρίτης, που συμμετείχαν στην ΕΠΑ, καθώς και οι Μάνος Περράκης, Μάκης Κωστίκα και η Ελισσάβετ Παπαζώη πολιτικός μηχανικός. 

Αναλύθηκαν τα προβλήματα και η αποτελεσματικότητα αυτού του εγχειρήματος. Έγιναν έντονες αρνητικές και «αιρετικές» τοποθετήσεις, κριτικές και αναλύσεις καθώς και αντιπαραθέσεις, τόσο για το πρόγραμμα όσο και για τον Αντώνη Τρίτση. Προσωπικά μέσα σε αυτό το κλίμα και με την ευκολία που μας διακατέχει σε αυτό τον τόπο, μετέφερα και εγώ στην συζήτηση αυθόρμητα την αρνητική μου αίσθηση των νεανικών μου χρόνων. 

Η Ράνια Κλουσινιώτη και ο Λίλος Γρηγοριάδης ως πρόεδροι του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων επεσήμαναν ότι ο Σύλλογος στάθηκε απέναντι στο Τρίτση και όλοι παραδέχθηκαν ότι λοιδορήθηκε και συκοφαντήθηκε.

Σχεδόν έχει ξεχαστεί ότι ο ασυμβίβαστος και ασυγκράτητος τρελός Κεφαλλονίτης, επιτίθεται στο νέφος, εφαρμόζει τον μικρό και μεγάλο δακτύλιο, παίρνει μέτρα ενάντια στην καταπάτηση στις παραλίες και στο αιγιαλό, οι πόλεις αποκτούν γενικά πολεοδομικά σχέδια. Τόλμησε παράλληλα, δουλεύοντας εξαντλητικά ατελείωτες ώρες, την επιχείρηση ανάκτησης της Αθήνας, μίλησε για πεζοδρομήσεις των μεγάλων δρόμων και της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, για την υπογειοποίηση της Ακαδημίας, την καθιέρωση του τραμ και για πολλές ακόμη παράτολμες και καινοτόμες ιδέες που ίσως σήμερα να είναι τραγικά επίκαιρες ενώ και κάποιες από αυτές έχουν ήδη υλοποιηθεί. 

Φαίνεται ότι ο Τρίτσης το πλήρωσε αλλάζοντας πολιτικούς χώρους, αφού τον διέγραψε ο Ανδρέας από το ΠΑΣΟΚ γιατί δεν τον στήριξε για το σκάνδαλο Κοσκωτά. Αισθάνομαι ότι τελικά ήταν ένας άνθρωπος τρυφερός και αγαπήθηκε από τον κόσμο. Φάνηκε στην κηδεία του (εδώ) που τον κατευόδωσε σύσσωμος ο πολιτικός κόσμος και τον χειροκρότησαν τα πλήθη  πετώντας λουλούδια συνοδεύοντάς τον μέχρι το Α' Νεκροταφείο. 

ΣΥΖΗΤΩΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ

(ΕΠΑ)

ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝΤΩΝΗ ΤΡΙΤΣΗ

(15 04 2020)

Γιώργος Τριανταφύλλου: είχε προταθεί από την προηγούμενη φορά να συζητήσουμε σήμερα για τις ΕΠΑ και για τον Αντώνη Τρίτση. Θα παρακαλούσα τη Ράνια Κλουτσινιώτη, που έχει μια πιο κεντρική εικόνα για το θέμα μια και έχει συμμετάσχει, να ξεκινήσει.

Ράνια Κλουτσινιώτη: Εγώ έχω μια κάπως αιρετική άποψη, για το θέμα της επικείμενης πολεοδομικής ανασυγκρότησης που ήταν και η κύρια παρέμβαση του υπουργείου την περίοδο 1983-85 για όλη τη χώρα. Αυτό σημαίνει ότι ο πολύς κόσμος, σε όλη την παρέμβαση του υπουργείου σε όλους τους οικισμούς της χώρας όπου έγινε η μεγάλη αυτή επιχείρηση -παρέμβαση για πολεοδομική ανασυγκρότηση, θεωρεί ότι δεν ήταν θετικό βήμα και πάνω σε αυτό μπορώ να επιχειρηματολογήσω. 

Αν πάμε πιο πίσω, στη μεταπολίτευση, άρχισε μια μεγάλη συζήτηση για τη ρύθμιση του χώρου και τη χωροταξία η οποία στην ουσία υποστηρίχθηκε πάρα πολύ από τον Στέφανο Μάνο, ο οποίος και δημιούργησε το Υπουργείο Χωροταξίας από το τότε ΥΧΟΠ, το οποίο ξεκίνησε μια σειρά παρεμβάσεις με κυριότερη παρέμβαση το Νόμο 984, ο οποίος έλεγε ότι όποιος μπαίνει στο σχέδιο πόλεως προκειμένου να εξασφαλιστούν οι κοινόχρηστοι και κοινωφελείς χώροι, θα καταβάλει μία εισφορά σε γη και χρήμα.

Αυτόν τον νόμο πήρε αργότερα ο Αντώνης Τρίτσης επειδή ήθελε να κάνει κάτι λαϊκότερο, και έκανε ένα νέο νόμο πάνω στον προηγούμενο που ήταν περίπου ο ίδιος, στον οποίο πρόσθεσε ότι όσο πιο μικρή ιδιοκτησία είχες στις περιοχές που εντάσσονται στο σχέδιο πόλεως, τόσο λιγότερο ποσοστό από τη γη σου θα κατέβαλες, ώστε οι μεγαλύτερες ιδιοκτησίες να καταβάλουν πολύ περισσότερο εισφορά σε γη. Έτσι λοιπόν άρχισε μια ιστορία, όπου σε περιοχές που υπήρχαν μικρά οικόπεδα, τελικά οι κάτοικοι είχαν πολύ λιγότερους κοινόχρηστους χώρους, δηλαδή την πλήρωναν και από πάνω, ενώ στις περιοχές με μεγάλες εκτάσεις θα είχαν αντίστοιχα πολύ μεγαλύτερους χώρους. 

Αυτή ήταν μια πρώτη διαστρέβλωση της ιστορίας. Εν πάση περιπτώσει αποφασίζεται να ξεκινήσει μια Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης όπως την ονόμασε, την περίφημη ΕΠΑ και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα όλοι οι αρχιτέκτονες στην Ελλάδα να γίνουν πολεοδόμοι. Αυτό σημαίνει ότι όταν δεν γνωρίζεις ένα αντικείμενο, δεν το υπερασπίζεσαι.

ΣΧΕΔΙΟ 1. Ο ΒΟΛΟΣ ΤΟ 1880

ΣΧΕΔΙΟ 2. Ο ΒΟΛΟΣ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΡΓΟΤΕΡΑ

Η άμετρη κατανάλωση του χώρου, Πηγή: Ράνια Κλουτσινιώτη

Εγώ τότε έκανα το Πολεοδομικό Συγκρότημα Βόλου, στα πλαίσια της ΕΠΑ και είχα ένα σωρό παιδιά μαζί μου στην ομάδα μελέτης, από το Βόλο, παιδιά που δεν είχαν σκεφτεί ποτέ ότι η πολεοδομία έχει χαράξεις αρμονικές και είναι σαν την αρχιτεκτονική. 

Ο αρχιτέκτονας που δεν τα ήξερε όλα αυτά, έχει κάνει αυτά τα τεράστια, τα άθλια πράγματα, που νομιμοποιούν τεράστιες εκτάσεις αυθαιρέτων, περιμετρικά στις πόλεις, όπου δεν μπορείς να βρεις που βρίσκεται η πλατεία και πώς είναι οι δρόμοι.

Δημήτρης Διαμαντόπουλος: Συμμετείχα και εγώ σ’ αυτήν την ιστορία και θυμίζω ότι η αμοιβή του μελετητή ήταν όχι συνάρτηση του μεγέθους της περιοχής που ξεκίναγε να μελετήσει, αλλά του μεγέθους της περιοχής της οποίας γινόταν το νέο ρυμοτομικό. Συνεπώς οι αμοιβές για τις οποίες είχαμε παλέψει πάρα πολύ πριν με τον Καλαντίδη που τις παζάρευε, ήταν συνάρτηση των εκτάσεων που ο κάθε μελετητής έβαζε στο νέο ρυμοτομικό σχέδιο. Οι διαδικασίες εκείνη την εποχή πάρα πολύ δύσκολες, γιατί ούτε κάμερες υπήρχαν ούτε video υπήρχαν, ούτε drones υπήρχαν, ούτε καν φωτογραφικά σχέδια φωτογραμμικά. Έτσι οι μελετητές προκειμένου να χρηματοδοτήσουν τη δουλειά που έκαναν είχαν την τάση να θέλουν να εξασφαλίσουν μία καλύτερη αμοιβή με κριτήρια το μέγεθος των εντάξεων περιοχών στο σχέδιο. 

Ράνια Κλουτσινιώτη

Ράνια Κλουτσινιώτη: Εξ αιτίας αυτού του λόγου, μπήκαν τεράστιες εκτάσεις, ενώ δεν υπήρχε κανένας λόγος να μπουν, εις βάρος της πολύτιμης γεωργικής γης

Οι αρχιτέκτονες δεν είχαν καμία επαφή με το πολεοδομικό αντικείμενο, δεν είχαν καθόλου την λογική να σκεφτούν το πού πάμε και πού βάζουμε όλες αυτές τις εκτάσεις στο σχέδιο πόλεως. Αυτό δεν συνέβη κατ’ ανάγκη μόνο από αρχιτέκτονες συνέβη, και από πολεοδόμους. Έπαιρναν εντολές από διάφορους μεγαλοϊδιοκτήτες και δεν θέλω τώρα να αναφέρω συγκεκριμένα ονόματα. Ξέρω συναδέλφους που έβγαλαν πολλά λεφτά από αυτήν την ιστορία. Έτσι λοιπόν όλος ο μύθος που είχε δημιουργηθεί γύρω από την ΕΠΑ ήταν ένας μύθος που δυστυχώς δεν είχε πόδια. Εγώ δεν ξέρω τί ακριβώς έγινε στο Υπουργείο με τον Τρίτση και όλα αυτά που γράφτηκαν ότι στο Υπουργείο άλλαξε κατάσταση και ότι περνάγανε πολύ ωραία και κάνανε ειδικές μελέτες. Αυτά δεν τα ξέρω καθόλου.

Στέφανος Μάνος

Εκείνο που ξέρω είναι ότι πάρα πολύς κόσμος προσελήφθη στο υπουργείο επί Στέφανου Μάνου δηλαδή όλο το ΚΚΕ εσωτερικού. Και πολλοί φύγαν επί Τρίτση γιατί τα πράγματα δεν πήγαν καθόλου καλά και δεν θέλαν να γίνουν και μόνιμοι δημόσιοι υπάλληλοι. 

Βασίλης Γρηγοριάδης: Όπως πολύ σωστά είπε η Ράνια, μετά τη μεταπολίτευση, ο Στέφανος Μάνος προσπάθησε με τον Νόμο 984 να οργανώσει κατά κάποιο τρόπο τη γη. Στη συνέχεια ήλθε ο Αντώνης Τρίτσης με το νόμο 1337 προσπαθώντας με μία υπερβολή, πραγματικά υπερβολική προσπάθεια…

Νόμος 1337

Θέλω να σας θυμίσω ότι επρόκειτο για 250 Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια του ελλαδικού χώρου χωρίς να υπάρχει επιστημονικό μελετητικό δυναμικό. Την εποχή εκείνη το κράτος αιφνιδιάστηκε από αυτό το μεγάλο αντικείμενο. Τί να πούμε για την Τοπική Αυτοδιοίκηση η οποία ήταν ανύπαρκτη στη διαδικασία αυτή της πολεοδομικής ανασυγκρότησης. Πιστεύω ότι συν τοις άλλοις ήλθε και ο Σύλλογός μας τότε και κοντράριζε τον Αντώνη. Θυμάμαι μία συγκέντρωση στο θέατρο Αθηνά της οδού Δεριγνύ, όπου έγινε ο χαμός για αυτές τις προσπάθειες και την πρόταση του Αντώνη και για το θέμα του Νόμου 1337. 

Θέλω να πω τελικά, ότι από την ΕΠΑ η εμπειρία ήταν θετική. Ορισμένοι μάθαμε τι πάει να πει πολεοδομία και τί πολεοδομικός σχεδιασμός. Διότι πρέπει να σας πω ότι τότε με πτυχίο πολεοδόμου ήταν ο Δεκαβάλλας, και μερικοί άλλοι συνάδελφοι μετρημένοι στα δάκτυλα. Οι υπόλοιποι είμασταν με μια γνώση πολεοδομίας από το Μετσόβειο με τον Κριεζή. Φανταστείτε λοιπόν πια ήταν η γνώση μας. 

Η ΕΠΑ έγινε σε δύο στάδια. Το πρώτο στάδιο ήταν το 1983 και το δεύτερο στάδιο ήταν το ΄94. Το δεύτερο στάδιο το κυνήγησε ο Κώστας Λαλιώτης και τότε προσπάθησε μέσα από τη διαδικασία να ετοιμάσει μία μελέτη έτοιμη «πακέτο» όπως την ονόμασε, που έλεγε ότι θα έχει έτοιμη πολεοδομημένη γη. Δηλαδή το ΄94 οι μελέτες που δοθήκαν ήταν πλήρης μελέτη πολεοδομική και πράξεις εφαρμογής που σήμαινε ότι αμέσως μετά πήγαιναν για διάταγμα. Βέβαια σε πολύ μικρό ποσοστό οι μελέτες αυτές έγινε κατορθωτό να θεσμοθετηθούν και κατά κάποιο τρόπο να εφαρμοστούν. 

Εγώ έχω κακή εμπειρία από μία τέτοια μελέτη διότι παρόλο που παρουσίασα την προμελέτη μου στη Κέρκυρα στην περιοχή Κορακιάνα, και την παρουσίασα στην τοπική αυτοδιοίκηση και στον κόσμο της περιοχής, υπήρξε μία αντίδραση κυρίως από τον δήμαρχο, σε βαθμό που σηκώθηκαν οι πολίτες και έσκιζαν τα σχέδιά μας. 

Παρόλα αυτά αυτές οι μικρές αντιδράσεις υπήρξαν και νομίζω ότι όλοι οι μελετητές είτε ήταν πολεοδόμοι είτε δεν ήταν, αντιμετώπισαν τέτοιες καταστάσεις. 

Βασίλης-Λίλος Γρηγοριάδης, «Το χωριό του Μπούα» στην Κέρκυρα

Αναφέρομαι στην Κέρκυρα διότι εγώ ήδη είχα ολοκληρώσει το ΄77 ένα χωριό, ένα ιδιωτικό χωριό, πολύ γνωστό σε όλους τους κερκυραίους και ήξεραν ποιος ήμουν. Δυστυχώς ο Σύλλογος αρχιτεκτόνων παρόλο που έκανε στη συνέχεια μία συμπόρευση με τον Αντώνη δεν μπόρεσε να βοηθήσει τις τελικές προθέσεις των μελετητών. 

Ράνια Κλουτσινιώτη: Θέλω να κάνω μία ερώτηση στο Βασίλη. Είπες ότι τελικά κρατάς κάτι θετικό από την Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης. Και κατάλαβα ότι το θετικό ήταν ότι οι αρχιτέκτονες έκαναν πολεοδομία. Η χώρα όμως τί έπαθε; Αυτό εμένα με ενδιαφέρει και όχι τι έκαναν οι αρχιτέκτονες στου κασίδη το κεφάλι. Η χώρα δεν απέκτησε τίποτα το θετικό απ’ αυτή την εμπειρία κατά τη γνώμη μου.

Γιώργος Μαδεμοχωρίτης: Εγώ είχα την εμπειρία πολύ νεότερος γιατί τότε μπήκα στη δουλειά να συμμετέχω στην ΕΠΑ για 3 πόλεις, σε μια συνεργασία που είχε γίνει, είχε πάρει η ομάδα μας το Αλιβέρι και την Κάρυστο και μάλιστα μας έβαλαν στην ομάδα μας να συνεργαστούμε και με μία ομάδα από την Χαλκίδα. 

Αλιβέρι, πηγή Google Earth

Σε πολλά απ’ αυτά που είπε η Ράνια συμφωνώ, ότι πράγματι αρχίσαμε εκεί πάνω να μαθαίνουμε. Το μόνο θετικό ήταν τότε οι προδιαγραφές που είχαν βάλει σε ένα τεύχος το οποίο δεν ήταν κακό. Από κει και πέρα όμως άρχισαν τα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας που έπρεπε να αρχίσει να σκέπτεται το τι πρέπει να γίνει. Το οποίο ήταν αδιανόητο. Το δεύτερο θετικό ήταν ο καθορισμός των ζωνών οικιστικού ελέγχου (ΖΟΕ) και πολλά απ’ αυτά θεσμοθετήθηκαν. Φροντίσαμε μετά, επειδή αυτή η θεσμοθέτηση έχει πολιτικό κόστος, να ανασταλούν και έτσι αλλού στην Ελλάδα ισχύει και αλλού δεν ισχύει. Όμως αυτός ο καθορισμός των ζωνών ήταν μία πρώτη καλή προσέγγιση. Μέχρι εκεί άντεξε το σύστημά μας. Μετά άρχισαν τα προβλήματα. 

Προσωπικά ασχολήθηκα πάρα πολύ γιατί ήμουν και νέος, αλλά τελικά παραιτήθηκα, αλλά παραιτήθηκα πάρα πολύ συνειδητά, κάτι που μου κόστισε γιατί είχα την αφέλεια σαν νέος να βγάλω εγώ την εγγυητική επιστολή για την ομάδα, και όταν αργότερα χρειάστηκα μίαν ενημερότητα από το ΤΣΜΕΔΕ πλήρωσα γύρω στο 1.800.000 δραχμές για να καλύψω τις συνέπειες της εγγυητικής επιστολής. 

Έχει απόλυτο δίκιο η Ράνια στο ότι πράγματι υπήρχε μία τάση να τραβήξουμε τις μελέτες σε έκταση για να βγάλουμε τις αμοιβές. Και από την άλλη οι δήμαρχοι ήθελαν να έχουν πολιτικό όφελος πουλώντας εξυπηρετήσεις. Εγώ το έζησα πάρα πολύ έντονα με την ιστορία της Καρύστου. 

Κάρυστος, πηγή Google Earth

Η Κάρυστος είχε ένα πολεοδομικό, ένα ρυμοτομικό με οικοδομικά τετράγωνα 10 Χ 10μ. Αυτό το σχέδιο είχε πληρότητα 45% και αν θυμάμαι τις προδιαγραφές το 45% δεν επιτρέπει την επέκταση του σχεδίου γιατί προφανώς δεν χρειάζεται όταν υπάρχει τέτοιο κενό ακόμη. Όταν παρουσιάσαμε λοιπόν τη μελέτη στη Νομαρχία και στο Δήμο, μόνο που δεν βγήκαν πιστόλια, γιατί δεν είχαμε κάνει την επέκταση. Με αυτές τις πιέσεις είπαμε να κάνουμε ένα οικοδομικό τετράγωνο γύρω γύρω δηλ. 30% περίπου επέκταση, πολύ μεγάλη δηλαδή, και να αφήσουμε μία ζώνη πρασίνου αρκετά μεγάλη. Τελικά, επιβλήθηκε μία επέκταση η οποία είναι 3 οικοδομικά τετράγωνα γύρω γύρω, δηλαδή έγινε διπλασιασμός του σχεδίου. Και αυτή η ζώνη πρασίνου καταργήθηκε γιατί είχαν μοιράσει ήδη τα οικόπεδα και τα είχαν πουλήσει και έπρεπε να μπουν στην επέκταση. Αυτά τα προβλήματα ο Τρίτσης τα ήξερε. Και αυτό το γνωρίζω και προσπαθούσε να βρει ισορροπίες.

Γιώργος Τριανταφύλλου: Εγώ έχω μία τραυματική εμπειρία γιατί επί 4,5 χρόνια εργάστηκα συστηματικά και πολύ σοβαρά στα πλαίσια του μαθήματος πολεοδομίας, για την Πάνω Πόλη Θεσσαλονίκης που κατέληξε και σε μία πανεπιστημιακή έκδοση που την επιμελήθηκα, και στην συνέχεια ξεκίνησα και ένα διδακτορικό πάνω στην πολεοδομία. Όταν ξεκίνησε αυτή η ιστορία με τον Τρίτση μου πρότειναν να εμπλακώ στις μελέτες αυτές. Γνώριζα ότι στην Ελλάδα υπήρχαν ελάχιστοι πολεοδόμοι και ότι αυτές οι μελέτες γίνονται από μελετητές με συμβατική εμπειρία των σπουδών του πολυτεχνείου και προβληματίστηκα για αυτήν την πρωτοβουλία του Τρίτση, να ξεκινήσει χωρίς ειδικευμένους μελετητές να κάνει μελέτες για όλη την Ελλάδα. 

Βίωσα τότε μία μανία πολλών αρχιτεκτόνων να εμπλακούν σ’ αυτές τις μελέτες, με δεδομένο ότι ήδη εκείνη την εποχή υπήρχε κρίση στο επάγγελμα. Και είναι προφανές ότι τότε δόθηκε η δυνατότητα σε πολλούς αρχιτέκτονες να αποκτήσουν πτυχίο πολεοδόμου στου «κασίδη το κεφάλι», χωρίς τελικά να υπάρχει ένα ουσιαστικό και σοβαρό αποτέλεσμα. Δεν θεωρώ δηλαδή ότι οι μελέτες που έγιναν έφεραν κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα στον τόπο και δεν νομίζω ότι υπάρχουν κάποιες πόλεις με υποδειγματικά σχέδια που προέκυψαν από αυτήν την ιστορία. Είχα λοιπόν την αίσθηση τότε ότι αυτή η υπόθεση του Τρίτση ήταν ένα από τα βεγγαλικά του ΠΑΣΟΚ της δεκαετίας του ΄80. Αν κάνω λάθος διορθώστε με. Στο βαθμό λοιπόν που δεν φαίνεται να υπάρχει ουσιαστικό αποτέλεσμα, δεν ξέρω τελικά και αν αυτή η συζήτηση που κάνουμε έχει νόημα.

Δημήτρης Διαμαντόπουλος: Η συζήτηση έχει πολύ νόημα, γιατί όλη αυτή η ιστορία καθόρισε την εξέλιξη του πολεοδομικού γίγνεσθαι στην Ελλάδα μέχρι σήμερα με τα πολλά αρνητικά βέβαια που έχει. Έχει πολύ μεγάλη σημασία να γίνεται αυτή η κουβέντα. 

Η Ράνια τοποθετήθηκε πάρα πολύ καλά, για την πολύ ουσιαστική δουλειά που έκανε ο Στέφανος Μάνος πριν, με μέτρο και με απίστευτο σεβασμό στα πράγματα. [….] και παράλληλα προσπαθούσε να στελεχώσει τις ομάδες εργασίας με όσους χρειάζονταν και εγγυημένους. Ο Μάνος δεν ήταν πολεοδόμος και μάλιστα να θυμίσω ότι εκείνη την εποχή τα πολεοδομικά γραφεία ήταν 9 έως 10 και είχε τότε αναθέσει ο Μάνος, αν θυμάμαι καλά, τις μελέτες για την αναβάθμιση του κέντρου της Αθήνας γενικότερα. Έρχεται λοιπόν ο Αντώνης Τρίτσης και ανοίγει μέτωπα σε όλη την Ελλάδα. Χωρίς να υπάρχουν πολεοδόμοι και χωρίς να έχει στελέχη γύρω του. Ήταν κάτι παιδιά μεταξύ των οποίων και η Ντόρα Γαλάνη, 

Ντόρα Γαλάνη 

ο Λίνος Τριανταφυλλίδης, νομίζω και ο Πέτρος Συνοδινός, πάντως λίγοι και νέοι μετρημένοι στα δάκτυλα για να μπορέσουν να ελέγξουν και να καθοδηγήσουν τις πολεοδομικές μελέτες για όλη την Ελλάδα από μη πολεοδόμους. 

Μενίδι, δεκαετία ΄60, 

πηγή facebook, Παλιές φωτογραφίες Αχαρνές

Όταν μου είπαν ότι μου αναθέτουν την περιοχή στο Μενίδι ψαλιδισμένη με έπιασε δέος και έψαξα να βρω ένα σοβαρό πολεοδόμο για να μπορέσουμε να κάνουμε τη μελέτη μαζί. Μου σύστησαν τον Γιώργο Τσεκούρα που είχε έλθει από την Αγγλία, και εγκαταστάθηκε στο γραφείο και μεις γίναμε πολεοδόμοι με τις δικές του γνώσεις, αλλά και με τη φοβερή προσήλωση στη δουλειά για τα χρόνια που ακολούθησαν γιατί δεν υπήρχε και τίποτε άλλο εκείνη την εποχή να κάνουμε στο γραφείο. 

Μενίδι 1977, περιφορά εικόνας, πηγή facebook, Παλιές φωτογραφίες Αχαρνές

Όπως ειπώθηκε οι πιέσεις από τους δημάρχους ήταν φοβερές. Παίρναμε μέρος τότε και στα δημοτικά συμβούλια όπου υπήρχαν τρομερές συγκρούσεις ανάμεσα στα κόμματα. 

Αχαρναίς, πηγή Google Earth

Η πόλη του Μενιδίου εκείνη την εποχή που είχε εγκεκριμένο σχέδιο είχε 2000 στρέμματα. Ένα κυκλικό κομμάτι που περιβάλλονταν από ένα περιφερειακό δρόμο. Η περιοχή που είχε δοθεί προς μελέτη πέριξ ήταν 20000 στρέμματα, επίπεδη, αραιοχτισμένη. Ήταν τόσο χαοτική η μελέτη αυτή και όταν πήγαινε κανείς στην περιοχή αυτή συχνά δεν μπορούσε να εντοπίσει πού βρίσκεται. 

Μενίδι, δεκαετία ΄70, πηγή facebook, Παλιές φωτογραφίες Αχαρνές

Χωρίς να υπάρχουν τοπόσημα ώστε να συγκροτήσει μέσα στο μυαλό του με τους υποτυπώδεις χάρτες που είχε . Μετά από ένα διάστημα όταν έφυγε και ο Τρίτσης και είχε ολοκληρωθεί στο δικό μας κομμάτι η μελέτη των πυκνοδομημένων περιοχών, και πιστεύω με καλές παρεμβάσεις, εγώ εγκατέλειψα μετά από μια μεγάλη σύγκρουση που είχα με το Δήμαρχο για έναν λόφο που υπήρχε ανάμεσα στο Μενίδι και στα Λιόσια που έμπαινε σαν προέκταση στους πρόποδες της Πάρνηθας και έφτανε μέχρι το Ζεφύρι. Τη μελέτη τη συνέχισε ο Γιώργος Τσεκούρας με τους συνεργάτες του για αρκετά χρόνια.

Προσωπικά πιστεύω ότι ήταν ένα υπερφίαλο πρόγραμμα, μία μεγαλομανία που είχε σαν αποτέλεσμα να ακυρωθεί πραγματικά η πολεοδομική σκέψη και πρακτική σε όλο τον ελληνικό χώρο. Και όλα αυτά τα τελευταία χρόνια αυτό που λείπει είναι πραγματικά οι σοβαρές πολεοδομικές μελέτες.

Μενίδι, οδός Αριστοτέλους 1966, πηγή facebook, Παλιές φωτογραφίες Αχαρνές

Η δικιά μας η περιοχή ανήκε στο παρελθόν σε μεγαλογαιοκτήμονες, μεγαλοτσιφλικάδες. Μάλιστα ο ένας είχε γίνει μετά και υπουργός ΥΠΕΧΩΔΕ, ο Κατσιγιάννης. 

Κατσιγιάννης Χρήστος,Υφυπουργός Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων (1990 -91)

Αυτοί λοιπόν είχαν προλάβει από πριν να κόψουν οικοπεδάκια των 100μ2 οπότε έβλεπες μία περιοχή που είχε πολλά τέτοια μικρά οικόπεδα και μεγάλες εκτάσεις. Στα μικρά οικόπεδα είχαν κτιστεί πολλά αυθαίρετα. Δεν είναι τυχαίο που η περιοχή του Μενιδίου είχε τα περισσότερα αυθαίρετα που είχαμε στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα να αποκτήσουν αυτές οι περιοχές με την πολεοδόμισή τους και την ένταξη των μεγάλων αγροτεμαχίων αρκετούς κοινόχρηστους χώρους, για σχολεία, για γήπεδα, πάρκα κλπ. 

Μάνος Περράκης: Δημήτρη τί απέμεινε τελικά από τη δική σας μελέτη; Είναι αναγνωρίσιμη η μελέτη σας τώρα;

Ράνια Κλουτσινιώτη: Εγώ νομίζω ότι απέμειναν πάρα πολύ λίγα πράγματα.

Γιώργος Μαδεμοχωρίτης: Σε σχέση με το τί άφησε, πιστεύω ότι μας έχουν μείνει τοπογραφικά υπόβαθρα.

Ελισάβετ Παπαζώη: Εγώ παρόλο που έχω σπουδάσει πολεοδομία δεν είμαι ειδική, ήθελα να σας μιλήσω σχετικά με δύο εμπειρίες μου. Η μία είναι ότι ήμουν σύμβουλος του Τρίτση μέχρι το ΄82 που πήγα στις Κυκλάδες, και η δεύτερη όντας στις Κυκλάδες ως Νομάρχης. Κατ’ αρχήν ως σύμβουλος θα ήθελα να σας πω ότι ο Τρίτσης ήταν ένας άνθρωπος ο οποίος γένναγε ιδέες πάρα πολλές και πολύ προχωρημένες, αλλά δυστυχώς είχε δίπλα του κάποιον άχρηστο γραμματέα κατά τη γνώμη μου, που δεν βοήθησε για να τις εφαρμόσει. Εμένα με είχε μπλέξει με πολλά πράγματα και με θεωρούσε ότι είχα κοινή λογική η οποία φαίνεται ότι έλειπε. Παράλληλα, ήμουν και επικεφαλής της ομάδας που ασχολείτο για τα θέματα των παραδοσιακών οικισμών μεταξύ του υπουργείου πολιτισμού και του ΥΠΕΧΩΔΕ. Μετά πήγα στις Κυκλάδες. Είχαμε τότε ένα πολεοδομικό στη Σύρο, και έτσι οι Κυκλάδες που δεν είχαν τεχνικές υπηρεσίες, απέκτησαν πολεοδόμους, τοπογράφους και απίστευτη για εκείνη την εποχή τεχνική βοήθεια. Ήταν μια πολύ μεγάλη αλλαγή γιατί μέσα από αυτόν τον πολεοδομικό σχεδιασμό αποκτήσαμε πάρα πολλούς ειδικούς. Για πρώτη φορά απέκτησαν οι οικισμοί όρια, τουλάχιστον για τις Κυκλάδες. Αυτό βέβαια χάλασε σε πολλά πράγματα όταν έφυγε ο Τρίτσης και τοποθετήθηκε ο Κουλουμπής, και ιδιαίτερα όταν στην Τοπική αυτοδιοίκηση πέρασαν όλα όσα ανήκαν στις Νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις. 

Ευάγγελος Κουλουμπής

Αυτό βέβαια χάλασε σε πολλά πράγματα όταν έφυγε ο Τρίτσης και τοποθετήθηκε ο Κουλουμπής, και ιδιαίτερα όταν στην Τοπική αυτοδιοίκηση πέρασαν όλα όσα ανήκαν στις Νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις. 

Εγώ δούλεψα πολύ λίγο με τον Τρίτση και ήμουν φίλη μαζί του από παλιά. Όταν έγινε Υπουργός εγώ έμενα στην Πλάκα και με πήρε τηλέφωνο για να με ρωτήσει κάποια πράγματα. 

Willem Geijssen, Πλάκα Ιούλιος 1977

Τότε στην Πλάκα είχε μεταφερθεί η Τρούμπα όπως ξέρετε. Μου είπε λοιπόν ότι είναι σε δύσκολη κατάσταση, γιατί αλλάζει τους αστυνομικούς διευθυντές του τμήματος εκεί και δεν γίνεται τίποτα. Η προσωπική μου εμπειρία ήταν ότι η Αστυνομία ερχόταν στα μπαρ και δίνανε προστασία στους νταβατζήδες. 

Μου είπε λοιπόν τότε ότι έχω αποφασίσει να βγάλω το διάταγμα της Πλάκας με το οποίο θα απαγορεύω να υπάρχουν τέτοια κέντρα κλπ. Του είπα ότι αυτό δεν θα επιβιώσει για πολύ μια και υπήρχε αυτό το καθεστώς εκεί, που ήταν κράτος εν κράτει.

Εγώ πιστεύω ότι αυτό το πέτυχε. Τελικά, πήγα για σύμβουλος του τον Απρίλιο και έφυγα τον Νοέμβριο για τις Κυκλάδες. Αυτό όμως που ήθελα να σας πω είναι ότι ο Τρίτσης ήταν ένας άνθρωπος που γένναγε και δημιουργούσε αλλά έπρεπε να υπάρχει από πίσω του ένας μηχανισμός που να μπορεί να τα εφαρμόζει αυτά και δυστυχώς αυτό δεν υπήρχε. Αναζητούσε διαρκώς ανθρώπους που να διαθέτουν κοινή λογική και δυστυχώς έλειπε ένα ανθρώπινο δυναμικό για να μπορέσει να υποστηρίξει αυτά τα οποία οραματιζόταν. Εγώ σας μετέφερα μια εμπειρία. 

Ήταν ένας άνθρωπος πολύ δημιουργικός και αν είχε ένα σύστημα από δίπλα του υπηρεσιακό, γιατί τελικά δεν υπήρχε τίποτα, έκανε την προσπάθειά του και για πρώτη φορά προσλήφθηκαν πολεοδόμοι, τοπογράφοι κλπ στα πολεοδομικά γραφεία που ήταν άδεια. Κρίμα που ένας τέτοιος άνθρωπος δεν υποστηρίχθηκε και δεν μπόρεσε να χτίσει ένα σύστημα για να πάνε τα πράγματα πάρα πέρα. 

Βασίλης Γρηγοριάδης: Εγώ πιστεύω ότι σε σχέση με τα όρια που αναφέρθηκε η Μπέττυ έχει δίκιο, τουλάχιστον σε ότι αφορά την οργάνωση των νησιών του Αιγαίου. Συμφωνώ επίσης ότι έχουν υπάρξει υπερβολές, όπως είπε η Ράνια. Αλλά τα όρια καθορίζονται με ορισμένα κριτήρια με απόφαση του Νομάρχη. Ο Αντώνης Τρίτσης έφυγε από το ΥΠΕΧΩΔΕ και πήγε στο Υπουργείο Παιδείας. Πιστεύω ότι είχε ολοκληρωθεί η άποψή του για την ΕΠΑ και ο Ανδρέας τον άρπαξε και τον πήγε στο Υπουργείο Παιδείας που αν θυμάστε καλά πλακώθηκε και με την εκκλησία. Ο Αντώνης για μένα ήταν ένας πολύ καλός φίλος και έχω μια πολύ μικρή συνεργασία μαζί του την περίοδο που ήταν δήμαρχος. 

Ράνια Κλουτσινιώτη: Θάθελα να πω κάτι απόλυτα αιρετικό. Ο Αντώνης ήταν ένας τύπος σαν τον Βαρουφάκη. Πιστεύω ότι ήταν ένας άνθρωπος που ήθελε οπωσδήποτε να προβάλλεται, είχε μία μανία με την εξουσία. Πήγε με το ΠΑΣΟΚ μετά πήγε με την Νέα Δημοκρατία και έγινε Δήμαρχος,. 

Δημήτρης Διαμαντόπουλος: Σε θυμάμαι Ράνια που τον κοντράριζες σε κάποιες Γενικές συνελεύσεις και μου έκανε κακή εντύπωση γιατί δεν έπαυε να είναι ένας πολύ γοητευτικός και ζωντανός και πληθωρικός και ορμητικός… Νομίζω ότι τον υποτιμάς τον Τρίτση. 

Μάνος Περράκης: Μην ξεχνάμε ότι ο Τρίτσης έκανε και το δικό του κόμμα. Εγώ τον ήξερα πολύ λίγο, μέσω της Μελίνας. Θεωρώ ότι ήταν ένας πολύ έξυπνος άνθρωπος.

Λίλος Γρηγοριάδης: Όπως σας είπα, η παράταξή μας τότε που ήταν το Εσωτερικό, είχε διαφορές με τον Τρίτση. 

Μάκης Κωστίκας: Μπορώ να πω ότι όσο τον ήξερα τον Αντώνη και θα συμφωνήσω με τη Μπέττυ, ότι ήταν ένας άνθρωπος ο οποίος είχε ιδέες πολλές, είχε μία επαναστατική στάση μέσα του για το γίγνεσθαι, αν θυμάστε πήγε στη Νικαράγουα για να κάνει και το πολεοδομικό της Νικαράγουα. Είδα μια προσπάθεια απόψε κυρίως από τη συμμαθήτριά μου τη Ράνια να κατεδαφίσουμε την προσωπικότητα του Αντώνη. Δεν θα συμφωνούσα τόπο πολύ γιατί για μένα ήταν ένας άνθρωπος που είχε μία ιδεολογία, προσπάθησε μέσα από την ιδεολογία αυτή να συγκροτήσει ένα όραμα. Αυτά τα χαρακτηριστικά του δεν μπορεί να τα απαλλοτριώσει κανείς εύκολα. Θα τον θυμάμαι με μία καλοσύνη σαν συνάδελφο ο οποίος είχε αγαθές προθέσεις και μία εντιμότητα απέναντι σε αυτό που ήθελε να κάνει. Εν κατακλείδι ο Αντώνης ο Τρίτσης άφησε ένα αποτύπωμα. Και θα ήθελα στη μνήμη του να μην τον υποβιβάσω. Πράγματι ο Αντώνης δούλεψε σε μία ηθική πολεοδομική άποψη, που αισθάνομαι ότι πρέπει να την σεβαστώ. 

Γιώργος Μαδεμοχωρίτης: Πιστεύω ότι ο Τρίτσης έφυγε τη στιγμή που είχε ολοκληρώσει κάτι που άφηνε πολιτικό όφελος. Μπήκε συνέχεια ο Κουλουμπής ο οποίος ανέστειλε τη συνέχεια αυτών των πραγμάτων για να μην έχει πολιτικό πρόβλημα. 

Βασίλης Γιαννάκης 

Βασίλης Γιαννάκης: Εγώ τον Αντώνη δεν τον πολυήξερα. Η γνωριμία μας ήταν από το πολυτεχνειακά χρόνια και για ένα διάστημα 2-3 ετών είχε γραφείο απέναντι από το δικό μας γραφείο που είχαμε με το Φατούρο και τον Γιώργο Ζιώγα, και βλεπόμαστε. Ήταν λίγο πριν από τη χούντα. Συμφωνώ με όσα ελέχθησαν ότι είχε ιδέες, ήταν όμως και υπερφίαλος και ήταν έτοιμος να κάνει άλματα αδιαφορώντας πώς θα πηδήξει και πώς θα πέσει όταν πηδήξει. Αυτά δεν ξέρω αν είναι προτερήματα ή μειονεκτήματα. Το πρόβλημα είναι αν μπορεί ένας άνθρωπος με επαναστατικές ιδέες να είναι υπουργός με αυτήν την παλιο-πολιτική που έχουμε στην Ελλάδα. Και από ότι ελέχθει έβγαλαν τον Τρίτση και έβαλαν τον Κουλουμπή και τα πράγματα ισορρόπησαν. Εν κατακλείδι νομίζω ότι άνθρωποι σαν τον Αντώνη είναι χρήσιμοι. Παρόλο που προσωπικά έχω μία αρνητική εμπειρία.

Δημήτρης Διαμαντόπουλος: Ο Τρίτσης ήταν ανεξέλεγκτος. Ήθελε να κάνει κάτι και το έκανε. Ήταν εξαιρετικά τολμηρός και ήθελε το όραμά του να το υλοποίηση. Άλλο αν δεν είχε τις πλάτες να το υλοποιήσει. Σε ορισμένες περιπτώσεις βέβαια υπερεκτιμούσε πάρα πολύ τον εαυτό του, και παρά το γεγονός ότι ήταν ευφυέστατος γινόταν και λίγο ανόητος. Και όταν σηκώθηκε μετά το εγκεφαλικό και έκανε ανάστροφες ασκήσεις με το κεφάλι κάτω, ήταν κάτι ανάλογο. Πάντως ήταν αγαπητός άνθρωπος.

Ράνια Κλουτσινιώτη: Και ο Μάνος και ο Τρίτσης απελάθηκαν από το πολιτικό σύστημα. Ο Αντώνης ισχυρίστηκε ότι η Αθήνα δεν έχει ανάγκη από μετρό, και το τεκμηρίωνε. Δεν το ήθελε ιδεολογικά. 

Μάνος Περράκης: Λίγο τον Θεοδωράκη μου θυμίζει ο Τρίτσης. Ο ένας ήταν στο ΚΚΕ, ο άλλος ήταν στο ΠΑΣΟΚ. Έφυγαν και πήγαν στη Νέα Δημοκρατία και οι δύο. Υπουργοί έγιναν και οι δύο, δικό τους κόμμα στο τέλος κάναν και οι δύο. Τεράστιο ταλέντο ο Θεοδωράκης, τεράστιο ταλέντο και ο Τρίτσης. Και η φιλοδοξία τους ήταν τρομερή. 

Μάκης Κωστίκας: Νομίζω ότι αυτό που είπε ο Βασίλης Γιαννάκης, ότι αν ήταν υπουργός ο Στέφανος Μάνος και είχε συνεργάτη τον Τρίτση έχω την εντύπωση ότι θα ήταν αλλιώς η Αθήνα και αλλιώς η Ελλάδα, δηλαδή και οι δύο εκδιώχθηκαν από την πολιτική για τις ιδέες τους και για τις προσπάθειες τις οποίες κάνανε για τη χώρα αυτή τη δύσμοιρη. Η Ελλάδα είναι ένα οικόπεδο το οποίο είναι μπουτίκ στην κυριολεξία και από κει και πέρα έχουν πέσει οι πολιτικοί επάνω. Ο Αντώνης Τρίτσης ήταν μια προσωπικότητα πολυσχιδής και οφείλουμε νομίζω ως αρχιτέκτονες και πολεοδόμοι μια τρυφερή ανάμνηση στο χώρο μας.

____________________________________

Υ.Γ. Ο Δημήτρης Φιλιππίδης σχολίασε συμπληρωματικά σχετικά με την ΕΠΑ, ότι τέθηκαν τότε από το Υπουργείο αναλυτικές προδιαγραφές με αυστηρούς κανόνες και διέθεταν στους μελετητές δωρεάν φύλλα raster για τα σχέδια. Τελικά υπήρξε για πρώτη φορά μια τυποποίηση στο πως γίνονται οι λεζάντες, τα υπομνήματα τα πάντα. Υπήρξε τελικά μια ομογενοποίηση όχι μόνο της παρουσίασης αλλά και του τρόπου δουλειάς, όπου καθόριζαν τις φάσεις τις δουλειάς, τα Τεύχη και τον τρόπο ιεράρχησης. Στην παραλαβή των μελετών γινόταν ο έλεγχος αν τηρούντο αυτές οι προδιαγραφές. Υπήρχε μια τυπολατρία για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Παράλληλα ο εξαναγκασμός του επαγγελματικού ανοίγματος σε ομάδες που ήταν τόσο ετερόκλητες ήταν θετικός και δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν αν δεν είχαν αυτές τις αναλυτικές προδιαγραφές.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικονες για μεγέθυνση