Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΡΟΚΛΗΣΗ: 

90 ΧΡΟΝΙΑ ΦΡΑΓΜΑ ΜΑΡΑΘΩΝΑ 

Μια σπάνια έκθεση 

με  εντυπωσιακό υλικό 

σε μη επαρκή χώρο

Είχα την ευκαιρία να επισκεφτώ πρόσφατα, μια σπάνια στο είδος της έκθεση, στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, με θέμα την υλοποίηση του Φράγματος του Μαραθώνα. 

Ομολογώ ότι εντυπωσιάστηκα κατ΄αρχήν από τον τρόπο οργάνωσης, υλοποίησης και συστηματικής καταγραφής και αρχειοθέτησης της όλης πορείας από τις εταιρείες Ulen &Co και ΕΥΔΑΠ, για ένα τόσο μεγάλης κλίμακας δημόσιο έργο, που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα στο διάστημα 1924-1931. Σημαντικά τεκμήρια που διαφυλάσσονται επί 90 χρόνια στο Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ και για πρώτη φορά εκτίθενται στο κοινό. 

Ένα μεγαλόπνοο και μεγαλεπήβολο έργο που παρουσιάζεται στην πραγματικά καλοστημένη αυτή έκθεση, με αφορμή την συμπλήρωση 90 χρόνων από την ημέρα των εγκαινίων των έργων κατασκευής του Φράγματος, καθώς και  της τεχνητής Λίμνης του Μαραθώνα, του αγωγού-σήραγγας Μπογιατίου και του δικτύου διανομής στην πόλη της Αθήνας . 

Ερατώ Κουτσουδάκη 

Εντυπωσιάστηκα επίσης από το πολύτιμο αυτό υλικό και από το πώς η Ερατώ Κουτσουδάκη, αρχιτέκτονας και μουσειολόγος, το διαχειρίστηκε μέσα σε ένα χώρο, που κατά την άποψή μου δεν ήταν επαρκής και κατάλληλος για να παρουσιαστεί με μία άνεση, με ανάσες και ικανά μεγέθη του εκθεσιακού υλικού, όπως πραγματικά άξιζε. 

Η Ερατώ Κουτσουδάκη έκανε ότι καλύτερο μπορούσε, για να προβάλει σε μία ομολογουμένως πυκνή διάταξη φωτογραφικό υλικό, αρχιτεκτονικά σχέδια και χάρτες, έγγραφα και τεκμήρια, εργαλεία, μαζί με δύο προβολές και μια εικαστική επέμβαση. 

Ευρηματικές εξ ανάγκης επιλογές, όπως τα ανηρτημένα σε κοντινές αποστάσεις εντυπωσιακά μπάνερς με κείμενα και σχέδια, δυσκολεύουν την ανάγνωση από τον επισκέπτη, που υποχρεώνεται να κινηθεί σε στενούς διαδρόμους. 

Πέρα από τις δυσκολίες λόγω στενότητας χώρου, η όλη μουσειολογική επεξεργασία του σημαντικού αυτού υλικού κρίνεται ενδιαφέρουσα. 

Υποδειγματικά τεκμηριωμένα οικονομοτεχνικά και κοινωνικά στοιχεία, από το Ιστορικό Αρχείο της ΕΥΔΑΠ, παρουσιάζονται στην έκθεση και επιβεβαιώνουν την ανάγκη κατασκευής αυτού του έργου, σε μια εποχή που ο πληθυσμός αυξάνεται θεαματικά, ειδικά με την άφιξη των προσφύγων από την Μικρασιατική καταστροφή. 

Διανομή νερού σε προσφυγικό οικισμό. Οι γυναίκες στην ουρά με τους τενεκέδες 

Διανομή νερού σε συνοικία της Αθήνας 

Το 1924, σε μια εποχή που το πρόβλημα της λειψυδρίας ήταν πιά έντονο στην Αθήνα, υπογράφεται σύμβαση μεταξύ της κυβέρνησης, της Τράπεζας Αθηνών και της εταιρείας Ulen & Co, με μεγάλη διεθνή εμπειρία σε ανάλογα έργα, στην οποία ανατίθεται η κατασκευή, συντήρηση και εκμετάλλευση των έργων Ύδρευσης Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων, με χρηματοδότηση μέσω έκδοσης ομολογιακού δανείου 10 εκατομμυρίων δολαρίων. 

Κατασκευαστική λεπτομέρεια στην βάση του υδατόπυργου 

Εντυπωσιακά ήταν τα αρχιτεκτονικά κατασκευαστικά σχέδια που επιλέχθηκαν και εκτίθενται, τεκμήρια μιας πραγματικά σχολαστικής μελέτης που καλύπτει όλο το φάσμα των εργασιών. 

Κατακόρυφη τομή του φράγματος 

Κατασκευαστική τομή του αντίγραφου του Θησαυρού των Αθηναίων 

Κατασκευαστική λεπτομέρεια του αντίγραφου του Θησαυρού των Αθηναίων  σε ανηρτημένο μπάνερ

Σχέδια σε κλίμακες πολεοδομικής προσέγγισης, αναλυτικές κατόψεις, όψεις και τομές κτιρίων, και καλοσχεδιασμένες κατασκευαστικές λεπτομέρειες, που καλύπτουν από τον ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό μέχρι και τις εσωτερικές κλίμακες των κατοικιών αλλά και τα ακριβή μεγέθη και σχήματα μαρμάρινων λίθων επένδυσης. 

Πλήρη κατασκευαστικά σχέδια εσωτερικής ξύλινης σκάλας σε κλίμακες 1:10 και 1:20 διπλοκατοικίας στον οικισμό του εργοταξίου 

Λεπτομέρεια εσωτερικής ξύλινης σκάλας διώροφης κατοικίας, εξαιρετικά άνετης με πάτημα 32 εκ. και ρίχτι 17,3 εκ.!!!! 

Σχέδια με τα ακριβή μεγέθη και τρισδιάστατα σχήματα των μαρμάρινων λίθων επένδυσης της βόρειας πύλης 

Εκτός από τα σχέδια στην έκθεση παρουσιάζονται κάθε είδους όργανα, είδη γραφείου και εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή.

Το τελικό αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό. Όσες φορές και αν το έχει κανείς επισκεφτεί, όταν ανακαλύπτει σε αυτή την έκθεση όσα προηγήθηκαν για την υλοποίηση αυτού του έργου, αποκτά μια διαφορετική αίσθηση και μια εκτίμηση. 

Άποψη του Φράγματος και του κτίσματος, αντιγράφου του Θησαυρού των Αθηναίων, περίπου 1931 

Το φράγμα που αποτελεί μια εξαιρετική αρχιτεκτονική χειρονομία στο αττικό τοπίο, είναι φτιαγμένο από λευκό πεντελικό μάρμαρο που ήταν άφθονο στην περιοχή αλλά και με την επιδίωξη το έργο να παραπέμπει στο αρχαίο κλέος και κάλος. 

Ψηφιακή απεικόνιση της περιοχής όταν το φράγμα είναι έτοιμο και πριν το νερό κατακλύσει το τοπίο. 

Το σχήμα της τεχνιτής λίμνης στην τρισδιάστατη ψηφιακή απεικόνιση 

Η τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα σχηματίζεται χάρη στο φράγμα. Η χωρητικότητά της ανέρχεται στα 41 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού και το βάθος φτάνει τα 54 μέτρα. Από τον βυθό της λίμνης ξεκινά ο αγωγός που μέσα από την Σήραγγα Μπογιατίου (13,4 Κm), μεταφέρει το νερό στην πρωτεύουσα μέσω ενός δικτύου μήκους 1 522 Km. 

 Ο ειδικός πύργος υδροληψίας ο λεγόμενος «υδατόπυργος»

Για την λήψη του νερού κατασκευάζεται ειδικός  πύργος υδροληψίας ο λεγόμενος «υδατόπυργος» επενδυμένος επίσης με πεντελικό μάρμαρο. Διαθέτει  θύρες εισροής νερού σε διαφορετικά επίπεδα ώστε να ελέγχεται το βάθος από το οποίο λαμβάνεται νερό ανάλογα με την εποχή του χρόνου. 

Άποψη του Φράγματος και του κτίσματος, αντιγράφου του Θησαυρού των Αθηναίων, περίπου 1931 

Ακριβές αντίγραφο του Θησαυρού των Αθηναίων

Ένα μικρό κτίσμα υπάρχει στην βάση του φράγματος από την βαθμιδωτή πλευρά που αποτελεί ακριβές αντίγραφο του μνημείου που έκτισαν οι Αθηναίοι στους Δελφούς, μετά την νίκη στην Μάχη του Μαρθώνα, το 490 π.χ. Στο εσωτερικό του υπάρχουν οι βάνες που ελέγχουν την ροή του νερού προς την πόλη διαμέσου της Σήραγγας του Μπογιατίου. 

Για την πραγματοποίηση του έργου εργάστηκαν περισσότεροι από 3.000 άνθρωποι, οι περισσότεροι ανειδίκευτοι εργάτες, σε 24ωρη βάση, μαζί με μηχανικούς και εργοδηγούς από το εξωτερικό, που είχαν ανάλογη εμπειρία. 

Οι εργάτες ήταν κυρίως μικρασιάτες πρόσφυγες και ντόπιοι αρβανίτες. 

Ικανός αριθμός ελλήνων πολιτικών μηχανικών πλαισίωναν τους ξένους μηχανικούς με πρώτο στην τάξη τον Αριστοφάνη Τσαλίκη. 

Γεύμα μηχανικών στον Μαραθώνα

Ενδιαφέρον έχουν οι φωτογραφίες  από το εργοτάξιο:

Ένα εργοτάξιο πολύ μεγάλης κλίμακας με εναέρια συστήματα μεταφοράς, μικρούς σιδηροδρόμους, αναβατόρια, υπόγειες στοές.   

Παράλληλα, ένας ολόκληρος οικισμός κτίστηκε δίπλα στο έργο, οργανωμένος για τις ανάγκες των εργαζομένων με ιατρείο, σχολείο, εστιατόριο, με μαγειρεία και εγκαταστάσεις εκτροφής ζώων. 

Η όλη εγκατάσταση στον Μαραθώνα αποτελούσε για την εποχή εκείνη ένα αξιοθέατο, με μεγάλη επισκεψιμότητα, όπως επιβεβαιώνεται από το αρχειακό φωτογραφικό υλικό. Ενδιαφέρον έχει και η κινηματογραφική καταγραφή του Laszlo Moholy-Nagy που προβαλεται στην έκθεση και που στο πλαίσιο του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, γνωστού ως CIAM, καταγράφει και την επίσκεψη στο Φράγμα ομάδας αρχιτεκτόνων που μετείχαν στην κρουαζιέρα Μασσαλίας Αθήνας. 

Εικόνες από την επίσκεψη στο Φράγμα, ομάδας αρχιτεκτόνων που μετείχαν στην κρουαζιέρα Μασσαλίας Αθήνας. στο πλαίσιο του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, γνωστού ως CIAM 

Τα εγκαίνια του Φράγματος του Μαραθώνα πραγματοποιήθηκαν το 1929 με την παρουσία του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου. 

Από τα εγκαίνια του Φράγματος του Μαραθώνα. Στο κέντρο απεικονίζεται ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, 1929 

Από το φράγμα ξεκινά η σήραγγα Μπογατίου που για την εποχή της ήταν ένα αξιοσημείωτο τεχνικό επίτευγμα: το μήκος της φτάνει τα 13.4 χμ., και το άνοιγμά της είχε ικανό μέγεθος (2,30 μέτρα) για να σταθεί ένας άνθρωπος όρθιος μέσα στη διαδρομή της. Κατασκευάστηκε με την ίδια λογική με το Ευπαλίνειο Όρυγμα όπου οι διανοίξεις από δύο διαφορετικές κατευθύνσεις από την Λίμνη και από τη Χελιδονού ενώθηκαν με επιτυχία περίπου στην μέση της διαδρομής. 

Συνεργείο που εργάστηκε στη διάνοιξη της Σήραγγας Μπογιατίου, σε αναμνηστική φωτογραφία 

Τέσσερεις εικόνες από την συνάντηση και συνένωση των δύο κατευθύνσεων της σήραγγας, όπως καταγράφεται στην κινηματογραφική ταινία μικρού μήκους της εποχής με πλάνα από τις φάσεις του εργοταξίου του Φράγματος του Μαραθώνα. 

Μηχανικός και εργάτης του έργου φωτογραφίζονται στο μεγάλο μεταλλικό δακτύλιο που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή της Σήραγγας του Μπογιατίου, 1928 

H ολοκλήρωση του δικτύου διανομής με την τοποθέτηση σωληνώσεων και των υδρομέτρων κάτω από τα πεζοδρόμια πραγματοποιήθηκε το 1931.

Σύνδεση των κατοικιών με το δίκτυο και τοποθέτηση υδρομέτρων 

Το δίκτυο ύδρευσης και λοιπές εργασίες τελείωσαν το 1931. Εντυπωσιακές ήταν και οι εκδηλώσεις με αφορμή την υδροδότηση της Αθήνας. Η τελετή παράδοσης του έργου,  έγινε στις 3 Ιουνίου του 1931, όπου  ο Henry Ulen χάρισε τιμητικά στον Ελευθέριο Βενιζέλο έναν κρουνό. 

Στιγμιότυπο από την τελετή εγκαινίων του νέου δικτύου ύδρευσης των πόλεων Αθηνών, Πειραιώς και περιχώρων, στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, 03 Ιουνίου 1931. Η Ελληνική Εταιρεία Υδάτων διαφημίζεται μέσω της τοποθέτησης πιδάκων νερού στην τελετή των εγκαινίων.

Σε αυτή την συνοπτική παρουσίαση επιβεβαιώνεται με πόσο σεβασμό χειρίστηκε το πολύτιμο αυτό υλικό του Ιστορικού Αρχείου της ΕΥΔΑΠ η Ερατώ Κουτσουδάκη, που παράλληλα με την εκπόνηση αρχιτεκτονικών μελετών διαμορφώνει και μια σημαντική πορεία στον σχεδιασμό εκθέσεων.

Εκτός από την μικρού μήκους ταινία με πλάνα από την κατασκευή από την οποία αντλήθηκε φωτογραφικό υλικό για αυτή την ανάρτηση, προσεγμένο ενδιαφέρον και κατατοπιστικό ήταν το βίντεο με την ψηφιακή αναπαράσταση της υλοποίησης του Antidot Design Studio, σε σενάριο και σκηνοθεσία του Χριστόφορου Μπρέλλη, με τίτλο: 

Τέλος, εκτός από την επί τόπου φωτογραφική καταγραφή, πηγή για αυτή την ανάρτηση ήταν και το άρθρο του Αλέξη Γαγλία στην huffingtonpost.gr/ με τίτλο «Φράγμα Μαραθώνα: 90 χρόνια ιστορίας σε μία ξεχωριστή έκθεση» που περιλαμβάνει και συζήτηση με την Ερατώ Κουτσουδάκη. 

Η Έκθεση είναι ανοιχτή στο κοινό έως και τις 7 Φεβρουαρίου 2020. 

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση