ΔΗΜΗΤΡΗΣ Α. ΦΑΤΟΥΡΟΣ

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΔΙΟΔΟΣ

ΑΡΧΕΙΟ 1966

έκθεση με το άγνωστο 

ζωγραφικό του έργο 

στην Θεσσαλονίκη

Σπίτι, 1953, Τέμπερα σε χαρτί (λεπτομέρεια) 

Είχα δει κάποια έργα του στο σπίτι του στην Αθήνα και στην Κϊμωλο, στην σχολή, στην έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, στο Τελόγλειο, στη οικία Σπητέρη στην έκθεση του ΕΙΑ το 2016, σε διάφορες εκδόσεις, δεν είχα όμως ποτέ μια συνολική εικόνα για την ζωγραφική του Δημήτρη Φατούρου. Είχα επίσης την χαρά να μας χαρίσει ένα έργο του, όταν τον επισκεφτήκαμε στην Κίμωλο, το οποίο βρίσκεται μόνιμα δίπλα μου, στον χώρο που δουλεύω καθημερινά. 

Όταν ο Μίμης μου ανακοίνωσε ότι πρόκειται να γίνει αυτή η έκθεση στην Θεσσαλονίκη από το ΜΙΕΤ, δεν μπορούσα να αντιληφθώ το μέγεθος της. 

Απλά προέκυψε μια εσωτερική ώθηση να ταξιδέψουμε στην Θεσσαλονίκη και να είμαστε παρόντες δίπλα στον Μίμη στα εγκαίνια της έκθεσής του.

Φτάσαμε το μεσημέρι στην περίφημη βίλα Καπαντζή, το Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), λίγες ώρες πριν τα εγκαίνια, σε έναν εξαιρετικό χώρο, άριστα συντηρημένο, όπου γινόντουσαν οι τελικές ρυθμίσεις του φωτισμού της έκθεσης και οι τελικές διευθετήσεις.  

Με την άκρη του ματιού μου έβλεπα πίσω από τις γυάλινες πόρτες του ισογείου, τα έργα του Μίμη, έργα άγνωστα σε μένα, συζητώντας παράλληλα, με τον Διονύση Καψάλη, την Λίτσα Τρέσσου σύζυγο του Μίμη και την Λούσυ που μας φωτογράφιζε. 

Κάποια στιγμή αποχώρησαν και παραμείναμε μόνοι μας. Άρχισα διστακτικά να φωτογραφίζω μέσα στους άδειους εκθεσιακούς χώρους τα έργα του Μίμη. Απολάμβανα τα έργα και καθυστερούσα να τα καταγράψω φωτογραφικά. Μέσα από μία πολύ έντονη συναισθηματική φόρτιση, η φωτογράφιση κράτησε τρεις ολόκληρες ώρες. Κατέγραψα εικόνες από σχεδόν 120 ζωγραφικά έργα καθώς και από συμπληρωματικό υλικό σε προθήκες, που αποτελείται από 95 σχέδια, λάδια και σκίτσα.

Ο Μίμης μας αποκάλυπτει μέσα από τα έργα του μία άλλη σημαντική πλευρά του που το μέγεθός της δεν ήξερα, μια άγνωστη πλευρά ανησυχιών, ευαισθησίας, αγωνίας, τρυφερότητας, τόλμης, θάρρους, ριζοσπαστικών επιλογών, αδιάκοπων πειραματισμών. Εικόνες με αναφορές σε αγαπημένους ζωγράφους, σε μια εποχή γοητευτική για την Ελλάδα, μία εποχή καθαρότητας, ελπίδας αισιοδοξίας, με αναφορές και μνήμες από το παρελθόν και τολμηρών ανοιγμάτων για το μέλλον. 

Η έκθεση αυτή αποτελεί μια ενορχηστρωμένη προσπάθεια πολλών ανθρώπων: του Λόη Παπαδόπουλου και της Σοφίας Τσιτιρίδου, που πρώτοι συγκέντρωσαν και ταξινόμησαν το υλικό, 

Διονύσης Καψάλης

του Διονύση Καψάλη διευθυντή του ΜΙΕΤ, του αρχιτέκτονα και διευθυντή του ΜΙΕΤ Θεσσαλονίκης Γιάννη Επαμεινώνδα και πολλών άλλων και τέλος του Χριστόφορου Μαρίνου κριτικού Τέχνης 

Γιάννης Επαμεινώνδας

Χριστόφορος Μαρίνος

που είχε την επιμέλεια της έκθεσης και του εξαιρετικού κειμένου, προσεκτικά τεκμηριωμένου για το ζωγραφικό έργο του Φατούρου που βρίσκεται στον μικρό κατάλογο της έκθεσης. Από το κείμενο αυτό αντλώ στην συνέχεια μικρά αποσπάσματα, που παραθέτω μαζί με το φωτογραφικό υλικό.

Τα έργα στην έκθεση έχουν διαταχθεί κατά χρονολογική σειρά και με ανάλογο τρόπο παρατίθενται στην συνέχεια, μέσα από μια προσωπική επιλογή που στοχεύει να ενημερώσει και να προετοιμάσει τους αναγνώστες για να την υποδεχτούμε σύντομα και στην Αθήνα. 

Από τα μαθητικά και σπουδαστικά έργα της περιόδου 1941-1950

Χωρίς τίτλο,1950. Μελάνι σε χαρτί

Χωρίς τίτλο,1950. Μελάνι σε χαρτί

Χωρίς τίτλο, 1950 (λεπτομέρεια) 

Μολύβι σε χαρτί 

Χωρίς τίτλο, 1950. Τέμπερα και μολύβι σε χαρτί 

Ζευγάρι, 1950. Τέμπερα και μολύβι σε χαρτί 

Στο αυτοσχέδιο «Εργαστήριο για ζωγραφική και Αρχιτεκτονική» που το φθινόπωρο του 1950 σχεδιάζει και κτίζει με πρόχειρα υλικά στην Πλατεία Αμερικής (Αγάμων), που θα το ονομάσει “Villa Cotetsi” ο Φατούρος αναζητά να βρει μια προσωπική εικαστική γλώσσα- γραφή σε μια Ελλάδα που οι κοινωνικές συνθήκες είναι σχετικά ευνοϊκές και ο ίδιος με τις συνθέσεις του (τοπία, κλπ) συγκροτεί μια ωδή στον τόπο του.

Χωρίς τίτλο, περί το1951, Τέμπερα και μολύβι σε χαρτί 

Ζευγάρι, περί το 1951, Τέμπερα και μολύβι σε χαρτί 

Χωρίς Τίτλο, 1951. Μελάνι σε χαρτί  

Τοπίο, 1951- 1955.  Μελάνι σε χαρτί 

Σκηνικό,1952, Τέμπερα και μολύβι σε χαρτί 

Σκηνικό,1952. Τέμπερα σε χαρτί 

Σύνθεση με πρόσωπο άνδρα, 1952 

Μικτή τεχνική σε χαρτί 

Από τα σπουδαστικά έργα 1948-1952 

Σύνθεση με πρόσωπο άνδρα, 1953 

Μικτή τεχνική σε χαρτί 

Σπίτι, 1953, Τέμπερα σε χαρτί 

Πορτραίτο γυναίκας,1953 

Τέμπερα σε χαρτί 

Χωρίς τίτλο, περί το 1954, 

Μικτή τεχνική σε χαρτί 

Είναι έκδηλη η επαφή του Φατούρου με την γενιά του ΄30 μέσω του Πικιώνη και του Χατζηκυριάκου Γκίκα κατά τα πρώτα χρόνια των σπουδών του στην αρχιτεκτονική. Συνομιλεί έντονα με την ζωγραφική τους. Άλλωστε από εκείνα τα χρόνια ήταν τέτοια η επιρροή του Λε Κορμπυζιέ ως αρχιτέκτονα και ζωγράφου και όλοι από το φροντιστήριο ήδη είχαν ήδη συνειδητοποιήσει ότι η αρχιτεκτονική είναι μια τέχνη που αγγίζει την ζωγραφική και την γλυπτική. Στο ρεύμα αυτό εντάχθηκαν πολλοί αρχιτέκτονες που δεν βιάστηκαν να προβάλλουν άμεσα τα έργα τους. Η έκθεση του Ελληνικού Ινστιτούτου αρχιτεκτονικής τον Δεκέμβρη του 2016 στην οικία Σπητέρη (βλέπε εδώ) το επιβεβαιώνει.

Εσωτερικό, 1955. Υδατογραφία σε χαρτί 

Σπίτι, 1955 Τέμπερα σε χαρτί (λεπτομέρεια) 

Τοπίο, 1955.  Μικτή τεχνική σε χαρτί 

Χωρίς τίτλο, 1955. Χαρακτικό 

Η συνάντηση του Φατούρου επίσης με τον Τσίγκο τον Δεκέμβρη του 1955 στο Παρίσι ήταν επίσης καθοριστική. Τον εντυπωσιάζει η «σωματικότητα» στην ζωγραφική του και σταδιακά από την ημιπαραστατική εικονογραφία δίνει την θέση της σε μια αμιγώς αφαιρετική γραφή. 

Πορτραίτο γυναίκας, 1956 

Μικτή τεχνική σε χαρτί 

Χωρίς τίτλο, 1959. Μικτή τεχνική σε ινοσανίδα 

Χωρίς τίτλο, 1960. Λάδι σε ινοσανίδα 

Χωρίς τίτλο,1960. Λάδι σε ινοσανίδα (λεπτομέρεια) 

Από τα οκτώ σχέδια χωρίς τίτλο,  1961. Μελάνι σε χαρτί 

Χωρίς τίτλο, 1961,  λάδι σε ινοσανίδα 

χωρίς τίτλο, 1962 (λεπτομέρεια) 

Λάδι σε καμβά 

χωρίς τίτλο, 1962,  Λάδι σε καμβά 

Από την έκθεση στην Γκαλερί Κλειώ στη Ύδρα με τίτλο «32Χ32» 

Ο Φατούρος με ένα μοναδικό τρόπο «γεφυρώνει» την αρχιτεκτονική και την ζωγραφική. Σταδιακά αποκαλύπτεται μέσα από τα κείμενά του ότι πρόκειται για έναν ζωγράφο με γερή θεωρητική κατάρτιση. Επισημαίνει έννοιες όπως «το ελάχιστο», «το κενό» και «το τίποτα» που θα τον απασχολήσουν μέχρι και σήμερα. Εκτιμά την σιωπή, τον εμπνέει η έννοια του ελάχιστου. Διαθέτει την ικανότητα να συνδέει «αντίθετους πόλους» την επιστήμη με την φαντασία, την αταξία με την τάξη, την κηλίδα στην ζωγραφική μαζί με το διάγραμμα στην Αρχιτεκτονική. 

Χωρίς τίτλο, 1963 

Μικτή τεχνική σε χαρτί 

Ο όρος εικαστική δίοδος αρχιτεκτονικής που χρησιμοποιεί ο Φατούρος, εκφράζει ακριβώς την διάχυση της κηλίδας μέσα στο διάγραμμα και του διαγράμματος μέσα στην κηλίδα. Είναι δηλαδή το σημείο που διασταυρώνονται οι δύο έννοιες. Η απόφαση να εγκαταλείψει την κηλίδα και να αφιερωθεί στο διάγραμμα το 1966 πρέπει να την εκλάβουμε ως φυσική κατάληξη ενός τρόπου και ενός είδους σκέψης – σαν ένα «διαζύγιο» που επιβάλλεται προς όφελος των δύο πλευρών. 

Χωρίς τίτλο, 1963 

Μικτή τεχνική σ χαρτί 

Χωρίς τίτλο (τρίπτυχο), 

Μικτή τεχνική σε καμβά 1964 

Χωρίς τίτλο, 1965 

Χαρτονέξ σε λεπτή ξύλινη κορνίζα 

Χωρίς τίτλο,1964 

Μικτή τεχνική σε καμβά, κολάζ μέσα σε πλεξιγκλάς 

Χωρίς τίτλο,1966. Μελάνι σε χαρτί 

Χωρίς τίτλο, 1966 Μελάνι σε χαρτί 

Από τα τελευταία έργα του Φατούρου πριν αποφασίσει να κλείσει το κεφάλαιο «ζωγραφική» 

Χωρίς τίτλο, 1981. Μελάνι σε χαρτί 

Χωρίς τίτλο, 1981. Μελάνι σε χαρτί 

Χωρίς τίτλο,1981 

Μελάνι σε χαρτόνι, πέξιγκλάς 

Χωρίς τίτλο, 1982. Μελάνι σε χαρτί 

Από τους δεκατέσσερεις καθρέφτες 1988-1993 

Ξύλο, καθρέφτης, χρώμα. Διάφορα μεγέθη 

Οι καθρέφτες του Φατούρου έχουν κάτι στοχαστικό. Αναρτημένοι κατά ομάδες στους τοίχους, δύο ή και τρείς, μοιάζουν με τάματα, φυλαχτά ή λατρευτικά αντικείμενα. Το μακρόστενο και συνήθως παράδοξα μικρό μέγεθος σε συνδυασμό με το χρώμα τους ακυρώνει την λειτουργεία του καθρέφτη όπως τον ξέρουμε. 

Ο Φατούρος συζητώντας με τον Χριστόφορο Μαρίνο στις 26 Ιουνίου 2017, στην Θεσσαλονίκη επισημαίνει:
«Η σχισμή είναι ένα δυνατό στοιχείο της αρχιτεκτονικής. Από την μία ο καθρέφτης, που βάζω αντανακλά και υπενθυμίζει την διείσδυση του φωτός. Από την άλλη είμαι κι εγώ. Επίσης δεν είναι παράθυρο, δεν βλέπεις, άρα διαβλέπεις, υποθέτεις. Υπάρχει μια ambiguity (αμφισημία) για την διάλεξη μου που εγώ την θεωρώ απαραίτητη. Προσπαθώ να το συσχετίσω με το κενό εν γένει. Το κενό που είναι παγιδευμένο στη σχισμή είναι άλλο από το κενό που γνωρίζουμε. Η σχισμή είναι η ενεργητική παρουσία του κενού και του φωτισμού. Αλλά δεν θέλω το φως να εκληφθεί ως λωρίδα. Όταν το βλέπεις σου δίνει μια μερική πληροφορία και σου κινεί το ενδιαφέρον για το τι ακριβώς είναι εκεί, χωρίς να μπορείς να εξακριβώσεις. Ακόμη και αν είναι ένας στενός καθρέφτης αντανακλά κομματάκια φωτός, θραυσματοποιεί, αποπροσωποιεί. Είναι μια συνέχεια και μία ακαριαία ασυνέχεια. Και είναι φανερή μια χειρονομία. Η σχισμή είναι σαν να τραβάς με το χέρι σου μια κάθετη γραμμή. Όλα αυτά συνωθούνται στα έργα-καθρέφτες. Είναι η έννοια του ελάχιστου. Με ενδιαφέρει να το βρίσκεις μπροστά σου ακαριαία. Οι φροϋδικοί θα σου δώσουν φυσικά μια άλλη ερμηνεία» 

Χωρίς τίτλο, 2008. Μελάνι σε χαρτί

Συντριπτική ωραιότητα, Μελάνι σε χαρτί 

Το μικρό αυτό σχέδιο «κλείνει» κατά κάποιο τρόπο την έκθεση… 

Είναι λιτό και χωρίς χρονολογία (του ταιριάζει να μην έχει) αποτελούμενο από δύο λέξεις και πέντε γραμμές, τρεις από τις οποίες καταλήγουν σε ένα μικρό κυκλικό σχήμα στο κάτω δεξί μέρος της εικόνας. Μια γραμμή στο μέσον περίπου του χαρτιού – το οποίο παρεμπιπτόντως είναι η πίσω πλευρά ενός φακέλου αλληλογραφίας – υποδηλώνει την γη ή την στάθμη της θάλασσας. Όπως και να έχει υπάρχει ένας ορίζοντας σε αυτή την αφαιρετική εικόνα…. Η συντριπτική ωραιότητα φανερώνει τον ρευστό χαρακτήρα της ζωγραφικής του Φατούρου, αφήνοντας όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά. 

Τελικά ο Φατούρος υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της γενιάς του στην οποία ανήκουν μεταξύ άλλων ο Βαλέριος Καλούτσης, ο Νίκος Κεσσανλής, ο Βλάσης Κανιάρης, ο Δημήτρης Κοντός. Όλοι συνοδοιπόροι που μοιράζονται τα ίδια ενδιαφέροντα και βιώματα. Η έκθεση αυτή το επιβεβαιώνει.

Την βραδιά των εγκαινίων ο Μίμης και η Λίτσα έλαμπαν! Συγκεντρωθήκαμε εκεί συνεργάτες, φίλοι, μαθητές του και αναπάντεχες παρουσίες που με συγκίνησαν. Όπως πάντα δεν έλλειψαν και οι γνωστές ηχηρές απουσίες προσώπων που όφειλαν να είναι εκεί. 

Λίτσα Τρέσσου, Σοφία Ιωσηφίδου 

Ξεχώρησα μεταξύ των άλλων την αγαπητή Σοφία Ιωσηφίδου, ο άνθρωπος που στάθηκε δίπλα στον Μίμη σαν προσωπική γραμματέας του, σε όλες σχεδόν τις ακαδημαϊκές του δραστηριότητες και όχι μόνο, που μας υποδεχόταν στην Έδρα σαν φοιτητές, πάντα χαμογελαστή και πρόθυμη. 

Με τον δάσκαλό μου Μίμη Φατούρο, μας συνδέει μια μακρόχρονη φιλία. Συγχωρήστε με για αυτή την μακροσκελή ανάρτηση.

Μίμης Φατούρος, Γιώργος Τριανταφύλλου

Ευχαριστώ  τον Χριστόφορο Μαρίνο για το εξαιρετικό κέιμενό του καταλόγου, μέσα από το οποίο εμπλουτίστηκε σε μεγάλο βαθμό αυτή η αναφορά.

Η έκθεση θα διαρκέσει από τις 6 Σεπτεμβρίου ως τις 5 Νοεμβρίου 2017.

ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΣΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΓΙΑ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ