ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

μια αναμενόμενη άποψη,  

μια ομοβροντία συντηρητικών αντιδράσεων

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ: 

Διάλεξη στα Μαθήματα Ιστορίας Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ 

4.5.2017 

ΑΝΩΝΥΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 

ΑΠΟ ΤΟ ΑΥΘΑΙΡΕΤΟ 

ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ 

ΣΤΟ ΑΤΑΞΙΚΟ ΕΞΟΧΙΚΟ

Ο Δημήτρης Φιλιππίδης καταξιωμένος μελετητής της Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, είναι παράλληλα και ένας επίμονος συλλέκτης παράδοξων εικόνων αυτού του τόπου, που προσπερνούμε αδιάφορα, προσηλωμένοι στην ορθόδοξη άποψη για την αρχιτεκτονική, που οφείλει να έχει ταυτότητα και κύρος. Και όμως αν χαλαρώσουμε λίγο και αποδεχθούμε ότι πέρα και από τον σχεδιασμό των επωνύμων και ταυτοποιημένων από αρχιτέκτονες κτισμάτων, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν συναρπαστικοί και ευαίσθητοι χειρισμοί των απλών ανθρώπων που επίμονα αγνοούμε, βάζοντας τους στο περιθώριο του αρχιτεκτονικού μας κύκλου-πλαισίου, ενώ αντίστοιχα τα επικαλούμενα «παραδοσιακά» μπαίνουν στο κάδρο και καταξιώνονται υπό τον τίτλο της «ανώνυμης αρχιτεκτονικής».

Ο Φιλιππίδης εδώ και χρόνια επισημαίνει και αναδεικνύει μια διαφορετική εικονογραφία μια «άλλη ανώνυμη αρχιτεκτονική» 
Μας λέει ότι: «θέλησα να κοιτάξω αντίστροφα το σύνολο της ελληνικής αρχιτεκτονικής, να αναποδογυρίσω τον φαινομενικά αυτονόητο τρόπο εποπτείας που έχει επιβάλει η επίσημη ιστορία της.» και συνεχίζει...

«Εδώ και καιρό επιπλέον φωτογράφιζα και κατέγραφα κτίσματα που έμοιαζαν άχρηστα ή αδιάφορα, περιθωριακά ή παράδοξα, και έξω από τους κανόνες. Τα μάζευα χωρίς να ξέρω πού ανήκαν ή σε τι θα μού χρησίμευαν. Αρκούσε η αόριστη σκέψη ότι ήταν αταξινόμητα κομμάτια ενός ανεξερεύνητου κόσμου, του ενοποιημένου πεδίου της αρχιτεκτονικής όπου, εκτός από τις αναζητήσεις του σχήματος, συμμετείχαν και οι ανθρωπιστικές επιστήμες.

...Μικρό ρόλο έπαιζε έτσι η ταυτότητα του δημιουργού, αν ήταν επώνυμος ή παντελώς άγνωστος. Ούτε με τρόμαζε ως απειλή η κυρίαρχη παρουσία της σύγχρονης μαζικής αρχιτεκτονικής. Με αυτό τον τρόπο αντιδρούσα στις προκαταλήψεις που εμπόδιζαν να διακρίνουμε τη σημασία αυτού του άγνωστου κόσμου, σε κάθε γενικότερα αποκλεισμό και απομόνωση, όπως συνέβη με τα παραδοσιακά ή τα νεοκλασικά. Κρατούσα έτσι μια αιρετική στάση απέναντι σε καθιερωμένες αντιλήψεις για την αρχιτεκτονική, που ξένιζε ή συναντούσε παγερή αδιαφορία ανάμεσα στους επαΐοντες...

...Όμως η αλήθεια ήταν ότι η ανώνυμη συμμετέχει ενεργά στην παραγωγή αρχιτεκτονικής, με φορέα τον «αφανή» και αγνοημένο δημιουργό-χρήστη, ο οποίος αφήνει το στίγμα του πάνω στο κτίσμα. Η ανώνυμη έτσι συμπληρώνει και σηματοδοτεί εκείνη που θεωρείται «επώνυμη» αρχιτεκτονική, αποτελώντας αναπόσπαστο κομμάτι της.»

Αυτή την φορά με την διάλεξή του ο Φιλιππίδης επανήλθε συγκροτημένος, δυναμικός, αποφασισμένος και ίσως απειλητικός. Προανήγγειλε την έκδοση σχετικού βιβλίου και έδωσε δείγματα σαφούς και συγκροτημένης τεκμηρίωσης, ταράζοντας τα νερά. Στην διάλεξή του παρουσίασε ενδιαφέρον διάγραμμα αυτού του βιβλίου, με τις τρεις βασικές παραδοχές για την κατάταξη και το χαρακτήρα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής για πρίν και μετά το 1920. 

Τόνισε επίσης ότι «Γράφοντας σε ένα βιβλίο για μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα το 2001, είχα επισημάνει τις εξής τέσσερις νέες συνθήκες: εδραίωση αστικής κλίμακας, σύμπηξη επώνυμης-ανώνυμης, επιστροφή έννοιας του τοπίου, και η αρχιτεκτονική ως συμβάν. Αν και τότε υπήρχαν αναφορές στην ανώνυμη αρχιτεκτονική, δεν είχε ακόμα εξεταστεί ο σημαντικός ρόλος της. Σήμερα όμως της αναγνωρίζουμε μια τέτοια κεντρική θέση, κάτω από διάφορα ονόματα»...

 

...«Η εξέταση των τυπολογιών σε κτίσματα και κατασκευές της ανώνυμης ιδιαίτερα αρχιτεκτονικής, συγκεντρωμένης ολοένα περισσότερο στο αστικό περιβάλλον μετά το 1920, μπορεί να δώσει το περίγραμμα τουλάχιστον μέρους της ζητούμενης απάντησης για το πώς συνυπάρχουν το πλήθος και το μοναδικό, που αρχικά είπαμε. Χρησιμοποιώντας την τυπολογία ως εργαλείο ανίχνευσης, συντελείται η ανάδυση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής ως κύριου συστατικού της πόλης. Το δομημένο περιβάλλον της ανώνυμης αρχιτεκτονικής είναι το λίκνο όπου κυοφορείται η επώνυμη/έντεχνη αρχιτεκτονική. Για να διευκολυνθεί μάλιστα η αναφορά στις τυπολογίες της ανώνυμης αρχιτεκτονικής στο αστικό περιβάλλον μετά το 1920, διέκρινε 3 κύριες ενότητες ως προς τη χρήση (κατοικία, βιοτεχνία-μεταποίηση, και εμπόριο)». 

ο «αυθαίρετος» οικισμός ‘Ιλισός’ στη διασταύρωση των οδών Μιχαλακοπούλου-Παπαδιαμαντοπούλου, μέσα σε ανοιχτό τμήμα της κοίτης του άλλοτε ποταμού Ιλισού.

Και όλα αυτά διατυπώθηκαν με μια αφοπλιστική σεμνότητα και ηρεμία, προσπερνώντας τα εκάστοτε καθιερωμένα αυστηρά όρια των ορισμών για την «αρχιτεκτονική». Απλά ο Φιλιππίδης τόνισε ότι ο όρος αρχιτεκτονική μπορεί και να διερευνηθεί και να αμβλυνθεί, τονίζοντας παράλληλα ότι ο εκάστοτε ορισμός διατυπώνεται ανάλογα με την χρήση για την οποία προορίζεται. Γιατί η παρατήρηση αυτών των παράδοξων επιλογών μπορεί να αντλήσει συμπεράσματα και παράλληλα να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση και πραγματοποίηση της συμβατικής αρχιτεκτονικής.

Ο Δημήτρης Φατούρος σε πρόσφατη συζήτησή μας, θεωρεί ότι ο Φιλιππίδης επί χρόνια επιδιώκει να «απομαγεύσει» την αρχιτεκτονική από διάφορες ιστορικότητες, καλλιτεχνικότητες κτλ. Θέλει να αποκτήσει συγκεκριμένα, επί πλέον νοήματα, χωρίς να είναι ένα επιστημονικοειδές κατασκεύασμα, αλλά να καταλαβαίνει κανένας γιατί συμβαίνουν ορισμένα πράγματα. Και κάτι αντίστοιχο δεν συμβαίνει και με το βιβλίο και την έκθεση για τα "αρχέτυπα*";

Μετά την διάλεξη, ακολούθησε μια μεγάλη σε διάρκεια συζήτηση με την συμμετοχή πανεπιστημιακών και άλλων συναδέλφων, σταθερών ακροατών των διαλέξεων της Πέμπτης, όπως οι Μάνος Μπίρης, Γιάννης Κϊζης, Λουδοβίκος Βασενχόφεν, Ανδρέας Γιακουμακάτος, Ανδρέας Λαμπρόπουλος, Άρης Ποζιόπουλος, Έρη Μητσοστεργίου, Νίκος Μαγουλιώτης, Βάσω Μανιδάκη, ο Μανόλης Κορρές βεβαίως και άλλοι. Μία συζήτηση, που κατά την άποψή μου ήταν μια ομοβροντία αντιδράσεων, λιγότερο ή περισσότερο έντονων, αποπνέοντας κατά την άποψή μου έναν συντηρητισμό, μια άλλη εμμονή σε κάποιες ακαδημαϊκές σταθερές και την ακραιφνή έννοια του ορισμού για την αρχιτεκτονική.

Απόψεις που φαίνεται να αγνοούν τις ρήσεις του Πικιώνη που έγραφε: «Έκαναν αρχιτεκτονική με ότι έβρισκαν τριγύρω» και του Άρη Κωνσταντινίδη  που συναντούσε την «αληθινή αρχιτεκτονική» ζωντανή στα χωριά της Μυκόνου, στα ξωκλήσια, στις καλύβες και στα πρόχειρα υπόστεγα στην ελληνική ύπαιθρο, στα Θεόχτιστα.

Οι απόψεις του Φιλιππίδη δεν αποτελούν συνέχεια αυτών των προσεγγίσεων; Τι έγινε ξαφνικά και προσκολληθήκαμε σε μια ακαδημαϊκή και αποστειρωμένη άποψη για το τι είναι και τι δεν είναι αρχιτεκτονική; 

Ομολογώ ότι με προβλημάτισε το ότι, στις εδώ και χρόνια υψηλού επιπέδου διαλέξεις τις Πέμπτης, αυτή την φορά αποκαλύφθηκε ένας επίμονος συντηρητισμός. Είχα την εντύπωση μετά από συχνή παρακολούθηση αυτών των διαλέξεων και ακούγοντας πραγματικά εξαιρετικά ενδιαφέροντα θέματα και υψηλού επιπέδου συζητήσεις, ότι το βράδυ της Πέμπτης 4.5.2017 θα εισέπραττα μια πιο προχωρημένη προσέγγιση από τους γνωστούς, σταθερούς και ενεργά συμμετέχοντες αυτών των διαλέξεων. Αυτή την φορά και ενώ ο Φιλιππίδης τόνιζε ότι ο εκάστοτε ορισμός συγκροτείται ανάλογα από την χρήση που θα έχει και προσπάθησε να ανοίξει τα όρια μιας διάχυτης και επίμονης τοποθέτησης για το περιεχόμενο του όρου "αρχιτεκτονική", μια σειρά ομιλητών τοποθετήθηκαν με αυστηρότητα και επιμονή στον ορισμό.

Ενώ περίμενα ότι το πολυπράγμον αυτό ακροατήριο θα έκανε ένα βήμα μπροστά, επάνω σε ένα θέμα που επι δεκαετίες προβάλει ο Φιλιππίδης και όχι μόνο,  αισθάνθηκα αίφνης ότι βρίσκομαι σε ένα ακαδημαϊκο περιβάλλον που για άλλη μια φορά είναι αμετακίνητο ως προς κάποιες «σταθερές αξίες» πάνω στις οποίες θεμελιώνονται θεωρίες και προσωπικότητες. 

Είναι μάλλον μια γνωστή τακτική στο ΕΜΠ που διαρκεί πολλές δεκαετίες... 

Ο Δημήτρης Φιλιππίδης για άλλη μια φορά ήταν απόλυτα σαφής και αποφασιστικός και έκλεισε την τοποθέτησή του λέγοντας: 

«Η δικιά μου η πρόθεση είναι να ταρακουνήσω λίγο τα νερά, για να μπορούσαμε να δούμε λίγο πιο ανοιχτά κάποια πράγματα. 

Δεν περίμενα σήμερα να σηκωθείτε και να με χειροκροτάτε με ενθουσιασμό. Αυτό δεν έγινε ούτε πρόκειται να γίνει και δεν είναι η πρόθεσή μου. Πίσω όμως από όλη αυτή την επιχειρηματολογία κρύβεται η λέξη πολιτική. Δεν είναι η οικονομία. Η πολιτική είναι το βασικό επιχείρημα όλων αυτών που σας είπα σήμερα γιατί έχει την ικανότητα να μετασχηματίσει την πραγματικότητα με τέτοιους τρόπους ώστε να γίνουν αποδεκτά αυτά που λέω ή αυτά που λέει κάποιος άλλος. Είναι θέμα πολιτικής στάσης. Σε αυτή την πολιτική στάση το τι θέση παίρνει ο καθένας είναι κάτι που το καθορίζει ο ίδιος. Δεν στέκεται μπροστά στον καθρέφτη του και λέει: σήμερα θα είμαι αισιόδοξος… Τέτοιες ταμπέλες δεν υπάρχουν. Ο καθένας είναι ενσωματωμένος μέσα στην θήκη του, μέσα στην κοινωνία, μέσα στην ομάδα η οποία τον τρέφει. Αν κάτι καινούργιο μπορεί να προκύψει αυτό θα γίνει μέσα από πολιτικές επιλογές και όχι μέσα από αισθητικές επιλογές. Τώρα αν δεν θέλετε να ακούσετε κάτι που ξεφεύγει από την αισθητική, γούστο σας και καπέλο σας. Δεν με ενδιαφέρει. Το λέω ανοιχτά. Έχω διαφορετική άποψη!» 

Το φωτογραφικό υλικό, που ευγενικά μου παραχώρησε ο Δημήτρης Φιλιππίδης, προέρχεται από την παράλληλα με την διάλεξη προβολή.