ΛΕΥΚΟΣ ΚΑΠΝΟΣ  ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΤΗΣ ΝΤΟΡΑΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ 

ΓΙΑ ΤΟ ΚΤΙΡΙΟ ΤΟΥ ΦΙΞ

μέσα από μια ενδιαφέρουσα και γόνιμη διαφορετικότητα των απόψεων των κριτών

Η Ντόρα Θεοδωροπούλου
Τάκης Ζενέτος, Σχεδιο όψης κτίριου Φιξ

Την Ντόρα Θεοδωροπούλου την γνώρισα όταν με κάλεσε να συμμετάσχω στην έκθεση με τίτλο ΔΙΑ, που οργάνωσε με επιτυχία με την Ελίνα Θεοδωροπούλου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο το 2014. Λίγο αργότερα γράφοντας αναρτήσεις σε αυτό το μπλογκ για το κτίριο του ΦΙΞ, ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης με ενημέρωσε ότι η Ντόρα Θεοδωροπούλου θα έκανε μια ενδιάμεση παρουσίαση του διδακτορικού της με θέμα τους μετασχηματισμούς και την εξέλιξη του κτιρίου ΦΙΞ και έσπευσα να την παρακολουθήσω. Συνειδητοποίησα ότι η Ντόρα Θεοδωροπούλου είναι συστηματική, διεισδυτική, εργασιομανής και πολυδιάστατη, αγαπάει την τέχνη, αγαπάει την αρχιτεκτονική και έχει μια εμμονή στο να κάνει διεξοδικές έρευνες και αναζητήσεις.

Την Τετάρτη 15 02 2017 προσκλήθηκα να παρακολουθήσω την τελική παρουσίαση του διδακτορικού της για τους ματασχηματισμους του κτιρίου Φιξ, που  ολοκληρ'ωθηκε μετά από εννέα χρόνια και υποστηρίχθηκε από την καθηγητή Παναγιώτη Τουρνικιώτη που μαζί με τον Νίκο Μπελαβίλα και την Λένα Μάντζιου  (αντικατέστησε τον πρόσφατα αποθανόντα αγαπητό Δημήτρη Παπαλεξόπουλο), συγκροτούσαν την τριμελή επιτροπή. Στην διαδικασία της κρίσης συμμετείχαν οι καθηγητές Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Γιώργος Παρμενίδης, Κώστας Μωραΐτης, Κώστας Τσιαμπάος. 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η δουλειά της Ντόρας Θεοδωροπούλου πάνω στους μετασχηματισμούς του κτιρίου ΦΙΞ, ξεπερνάει κάθε προηγούμενο. Προχώρησε σε μια έρευνα για ένα πολύ σημαντικό κτίριο που έχει δεχθεί πολλούς μετασχηματισμούς, αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν, πως έχει εξελιχθεί, ποιοι είναι οι παράγοντες μέσα από τους οποίους προέκυψαν αυτοί οι μετασχηματισμοί και ποιές είναι οι σχέσεις οι οποίες καθορίζουν τις εκάστοτε μεταμορφώσεις αυτού του κτιρίου. 

Η Θεοδωροπούλου έκανε μια πολύ βαθιά και διευρυμένη αναζήτηση. Κατάφερε τελικά να συγκροτήσει ένα εξαιρετικά σημαντικό αρχείο, αποκαλύπτοντας πάρα πολλές πτυχές που αφορούν αυτό το κτίριο. Πρέπει να ομολογήσω ότι έχω διακρίνει ένα ερευνητικό πάθος το οποίο φορτίζει αυτή την επιστημονική προσέγγιση και το οποίο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, σε σχέση με την πολύ αυστηρή και άχρωμη μεθοδολογία που χαρακτηρίζει τις διατριβές στο πλαίσιο μιας δεοντολογίας για την οποία αναρωτήθηκα κατά πόσον  είναι αναστρέψιμη.

Αυτή η προσέγγιση που εμπεριέχει μια ιδιοσυγκρασιακή διάσταση, μου κινεί περισσότερο το ενδιαφέρον και θεωρώ ότι η επιστήμη θα μπορούσε πραγματικά να συνυπάρχει με την εκάστοτε προσωπική σφραγίδα που ο κάθε ερευνητής σαν χαρακτήρας μπορεί να βάλει σε μια επιστημονική δουλειά. Ζούμε σε μια εποχή που πιστεύω ότι τα πράγματα αλλάζουν και θεωρώ ότι δεν πρέπει να υπάρχουν αμετακίνητοι και ασφυκτικοί όροι.

Μεγάλο ενδιαφέρον είχαν οι τοποθετήσεις των κριτών που ακολούθησαν. Χαρακτηρίζονται από μια διαφορετικότητα που την θεωρώ  γόνιμη και  μας έβαλε σε σκέψεις. Ακόμη και η αιφνίδια πρόταση για ανασύνταξη της διατριβής δημιούργησε ερωτηματικά και προβληματισμούς. 

Θεώρησα σημαντική την τελευταία τοποθέτηση του Παναγιώτη Τουρνικιώτη που συνοψίζοντας και σεβόμενος όλες τις απόψεις, τεκμηρίωσε την τελική θετική του άποψη για αυτή την διατριβή, μίλησε για μια διαφορετική προσέγγιση των διδακτορικών, ανατρέποντας ή μάλλον συμπληρώνοντας παράλληλα καθιερωμένες απόψεις για το τι ακριβώς είναι μια διατριβή. 

Με τα δεδομένα αυτά θα προσπαθήσω στην συνέχεια να σας τις παρουσιάσω πολύ συνοπτικά, με  κίνδυνο πάντα να μην καταφέρω να αποδώσω με ακρίβεια την ουσία όσων ειπώθηκαν.

ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης

Πρώτος ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης σχολίασε θετικά την ιδιαίτερη αφηγηματικότητα της παρουσίασης αυτής της διατριβής, που αποτελεί μια συγχώνευση μεθοδολογικής αυστηρότητας με ιδιοσυγκρασιακή ερμηνεία που δεν είναι συνηθισμένη στην ακαδημαϊκή έρευνα. Μίλησε για μια πολύ ογκώδη εργασία σε δύο τόμους για το κτίριο του ΦΙΞ που στον πυρήνα της αρχιτεκτονικής του είναι η ανακατασκευή του κτιρίου και όχι η “ex novo” δημιουργία. Αυτό, σε μια εποχή που ο μοντερνισμός δεν ήταν πολύ φιλικός σε μια τέτοια ιδέα, που παραπέμπει στην παλιά μυθολογική θεωρία της Αργούς, του πλοίου  που διορθώνεται ενώ πλέει. Και εδώ το κτίριο ανακατασκευαζόταν, ενώ λειτουργούσε το εργοστάσιο. Αυτό ήταν μια μεγάλη τομή. Έτσι δεν υπάρχει μια παύση, ένας νεκρός χρόνος, μια θανάτωση.

Η διατριβή αυτή είπε επίσης, εισάγει ορισμένα ψυχοπαθολογικά στοιχεία όπως το "τραύμα", που αξίζει να τα παρατηρήσει κανείς, καθώς και ορισμένες αλληγορίες και ευφυέστατες παρατηρήσεις.

ο Κώστας Μωραΐτης

Θετικά ήταν και τα σχόλια του Κώστα Μωραΐτη που τόνισε ότι πρόκειται για μια εξαιρετική αρχειακή δουλειά. Δίνει την ευκαιρία να υπάρχουν μια σειρά από διαδοχικές προσεγγίσεις, που μας αναγκάζουν να σκεφτούμε βαθύτερα για ένα κτίριο που αποτελεί ένα εκπληκτικό γράφημα στην πόλη.

Συνέχισε με μια εκτενή αναφορά στην έννοια του «τραύματος» που στην Ελλάδα έχουμε την τάση να το επαναλαμβάνουμε. Παράλληλα με τους μετασχηματισμούς στο σώμα του κτιρίου, είναι ενδιαφέρουσα είπε και η αναφορά στην γένεση και την παρακμή μιας συγκεκριμένης μερίδας της ελληνικής αστικής τάξης, που στην ανάδυσή της συνάπτεται με μια γενιά δημιουργών πολύ υψηλού επιπέδου αυτής της περιόδους. Στο πλαίσιο μιας εκρηκτικής νεότητας-νεωτερικότητας ο Τάκης Ζενέτος στα 31 του χρόνια κάνει την μεγαλύτερη τομή στο Αθηναϊκό τοπίο με όλο το θάρρος και την ποίηση της ηλικίας του, που δεν είναι εύκολο να επαναληφθεί.

Μια ανάδυση και μια άνθηση που τελικά καταρρέει και έτσι προκύπτει «το τραύμα» και ο ακρωτηριασμός, μέσα και από την αδυναμία της αρχιτεκτονικής να αντιταχθεί σε πολιτικές ηγεσίες που δεν έχουν μια παιδεία κατανόησης.

Ο Κώστας Τσιαμπάος

Ο Κώστας Τσιαμπάος σχολίασε ότι είναι σημαντική η αρχειακή έρευνα για την ιστορία ενός κτιρίου που δεν είναι γνωστή. Ανοίγει πολλούς δρόμους και μας βάζει να σκεφτούμε. Η ιστορία είναι πολύ σημαντική και ανοίγει πολλά ζητήματα. Σημαντικές είναι και οι συνεντεύξεις με ιστορικά πρόσωπα και πρόσωπα της οικογένειας. Θεωρεί πολύ σημαντικό επίσης όλο αυτό το υλικό, που θα μπορούσε να ήταν λίγο πιο οργανωμένο και κάποιο από αυτό πρότεινε να ήταν σε ένα παράρτημα στο τέλος. Τόνισε ότι για μια διατριβή, η ιδιοσυγκρασιακή προσέγγιση είναι ένα πρόβλημα και επεσήμανε ότι για κάποια θέματα χρειαζόταν περισσότερη τεκμηρίωση, συγκρότηση και εμβάθυνση.

Ο Γιώργος Παρμενίδης

Ο Γιώργος Παρμενίδης θεώρησε πολύ ενδιαφέρουσα την συγκέντρωση του υλικού. Είπε όμως ότι ένα αρχείο δεν είναι αθώο. Πάντα υπάρχει κάποια πρόθεση και η πρόθεση εδώ είναι ασαφής. Θα πρέπει να απαντηθεί γιατί συγκροτείται το αρχείο, έτσι ώστε να καταλαβαίνουμε ότι κάθε στοιχείο του αρχείου συμβάλει στην τεκμηρίωση αυτής της πρόθεσης. Τότε θα ήταν πιο καθαρό το όλο εγχείρημα. Ενδιαφέρον σημείο της δουλειάς είναι πως το παλαιό δίνει αρχές οργάνωσης για το καινούργιο στην διαδικασία του μετασχηματισμού, μια διαδικασία που δεν επαναλήφθηκε όμως για την τελευταία φάση του κτιρίου.

Ελλείψει φωτογραφίας της Λένας Μάντζου που αναμένω να μου σταλεί

Η Λένα Μάντζιου  αντικατέστησε τον Δημήτρη Παπαλεξόπουλο ως μέλος της τριμελούς επιτροπής:

Ο Δημήτρης Παπαλεξόπουλος

Η Λένα Μάντζιου έχει ασχοληθεί συστηματικά με το Αρχείο Ζενέτου, και τόνισε ότι ο Ζενέτος διάβαζε, ήταν ενήμερος και ήξερε τι ήθελε να κάνει.

Διατύπωσε μια αμφιθυμία σχετικά με αυτή την διατριβή, τονίζοντας ότι υπάρχει έντονο πρόβλημα με το ιδιοσυγκρασιακό στοιχείο. Η διατριβή, όπως γράφεται στο βιβλίο,  είναι ένα αρχείο για το κτίριο και την ιστορία του που ενδεχομένως μπορεί να θεωρηθεί διατριβή. Η αποτίμηση όμως των μεταβολών απαιτούσε και άλλη δουλειά. Τόνισε επίσης ότι η δουλειά για την συλλογή είναι τεράστια και πρότεινε ότι τα περισσότερα κομμάτια από αυτή τη δουλειά θα μπορούσαν να ήταν παραρτήματα και παράλληλα να υπάρχει μια πολύ μικρότερη βασική διατριβή.

Ο Νίκος Μπελαβίλας

Ο Νίκος Μπελαβίλας παρά την αρχική παραδοχή του ότι λόγω της θέσης του στην τριμελή επιτροπή οι όποιες προτάσεις για αλλαγές δεν είναι εύκολα αποδεκτές, δήλωσε κατηγορηματικά και με τον γνωστό  αποφασιστικό του τρόπο ότι: 

«Μια διατριβή δεν είναι 1200 σελίδες τελεία και παύλα!»

Ότι πρέπει να υπάρχουν όρια και εκεί είναι η τέχνη για ένα ερευνητή να δαμάσει τον εαυτό του σε ένα περιορισμένο χώρο.

«Η διατριβή δεν είναι πράξη μνήμης!». 

Η χρήση του υλικού στην ιστορία και στην έρευνα οφείλει να γίνεται όπως κάνει ένας χειρουργός πάνω σε ένα ανατομικό τραπέζι.

Τέλος τόνισε ότι «η διατριβή αυτή στην τελική της μορφή πρέπει να πάρει ένα γερό παράρτημα που να φύγουν από μέσα τα τεκμήρια τα οποία είναι πρωτογενή και να αποκτήσουν μορφή παραρτήματος που θα είναι εύκολο και κατανοητό και οι παραπομπές να υπάρχουν στο τελικό τεύχος και με αυτό τον τρόπο να γίνει μια προσπάθεια να μαζευτεί σε μια μορφή που θα είναι εύκολο να βγει προς το ευρύ κοινό και να αναγνωστεί.»

Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης

Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης κλείνοντας την διαδικασία και συνοψίζοντας όλα όσα ελέχθηκαν, διατύπωσε αναλυτικά την τελική δική του άποψη, αποσπάσματα της οποίας παραθέτω στην συνέχεια:

«Η γκάμα των παρατηρήσεων και των σχολίων, έτσι όπως συνυπάρχουν και σε ένα βαθμό είναι αντιφατικά μεταξύ τους, αποτελούν μια πάρα πολύ ενδιαφέρουσα βεντάλια, των πιθανών αμφιβολιών και ενθουσιασμών που μπορεί να προκύπτουν μέσα από το εύρος αυτής της διατριβής.

[….]

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι περισσότεροι από εμάς έχουμε μια πολύ συγκεκριμένη εικόνα του τι είναι μια διδακτορική διατριβή και όπως είπε ο κ. Μπελαβίλας σε κάποιες σχολές του κόσμου, την έχουν προδιαγράψει κιόλας με ένα πολύ συγκεκριμένο τρόπο. Για μένα δεν είναι τόσο σαφές το τι είναι μια διδακτορική διατριβή, πόσο μάλλον σε μια εποχή που έχει αρχίσει να συζητείται και η δυνατότητα να μπορείς να ονομάζεσαι διδάκτορας και χωρίς να κάνεις ακριβώς μια διδακτορική διατριβή, αλλά κάτι άλλο, μια σύνθεση επί μέρους διατριβών ή και συνθετικών εργασιών κ.ο.κ. Θεωρώ λοιπόν ότι θα μπορούσε να είναι κάνεις πολύ συγκεκριμένος ως προς το πώς ακριβώς γίνεται μια διατριβή, αλλά θα ήμουν διατεθειμένος και να συζητήσω και με ποιους άλλους τρόπους μια διατριβή είναι διατριβή. 

Στην συγκεκριμένη εργασία που κράτησε αρκετά χρόνια (από το 2008), η Ντόρα δούλεψε συστηματικά. Ο όγκος της τεκμηρίωσης και της εργασίας της ανταποκρίνεται αρκετά και στον όγκο του χρόνου στον οποίο δούλεψε αυτή την διατριβή, που έχει ένα κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικό που δεν μπορεί να περιοριστεί σε μια λογική αρχείου ή σε μια λογική συλλογής τεκμηρίων. 

Εάν ήταν τόσο απλό και τόσο προφανές ότι έπρεπε κανείς να συλλέξει τα τεκμήρια όπως συλλέγει και πεταλούδες και στην συνέχεια να κάνει ένα συγκριτικό ή οποιοδήποτε άλλο σχολιασμό, θα είμαστε σχεδόν μπροστά σε μια κοινή διατριβή. 

Εγώ πιστεύω ότι δεν είναι κοινή διατριβή, γιατί έχουμε να κάνουμε με μια διαδικασία αρχαιολογικής αναζήτησης αυτού του κτιρίου, ως αποτελέσματος της ανάπτυξης μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας σε μια συγκεκριμένη κοινωνία, όπου ακόμη και η ίδια η οργάνωση των στόχων μέσα από τους οποίους θα αναζητηθούν τεκμήρια, η ίδια η οργάνωση του τρόπου εμβάθυνσης στις πιθανές πηγές πληροφόρησης οδηγεί σε μια βύθιση στον χρόνο που μας φέρνει στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, κινούμενη παράλληλα σε πάρα πολλές στρώσεις πληροφορίας.

Δεν ήταν δεδομένες αυτές οι κατευθύνσεις, ούτε ότι θα αναζητήσει κανείς πίσω από το κτίριο του Ζενέτου του 1960, όλη αυτή την πολυπλοκότητα και μάλιστα μέχρι πριν από ελάχιστα χρόνια δεν περνούσε από το μυαλό των περισσοτέρων ότι υπάρχει καν αυτή η πολυπλοκότητα που δεν ήταν καθόλου προφανές ότι μπορεί να αποκωδικοποιηθεί και νομίζω ότι ακόμη δεν έχει ακόμη αρκετά αποκωδικοποιηθεί σε κάποιες από τις πτυχές της.

Δηλαδή πιστεύω ότι υπάρχουν σκοτεινά σημεία σε αυτή την αρχαιολογική διερεύνηση, που θα μπορούσαν εάν η μελλοντική έρευνα επιτρέψει, να αποσαφηνιστούν, να μας μάθουν πολύ περισσότερα και για την ελληνική αρχιτεκτονική και για την ελληνική επιχειρηματική δραστηριότητα και οικογενειακή δράση και για την ιστορία του κτιρίου χωρίς να μιλήσω για την υπόθεση των τραυμάτων. 

Η συγκρότηση του αρχείου ήταν ένα τεράστιο αντικείμενο αυτής της διατριβής που είχε την λογική ενός ανοιχτού αρχείου. Ενός δηλαδή σώματος που η συγκρότηση του αρχείου είναι και η συγκρότηση της διατριβής.

Αντιλαμβάνομαι ότι θα μπορούσαν να υπάρχουν πολλές διαφορετικές προσεγγίσεις και είμαι σχεδόν σίγουρος ότι αν αναλάμβανα να κάνω την διατριβή για αυτό το κτίριο, δεν θα έκανα αυτό. Αυτό δεν αναιρεί αυτό το οποίο έχει γίνει. Δεν αναιρεί καν την δυνατότητα μιας επίβλεψης, γιατί έχω και τον κεντρικό ρόλο και την ευθύνη σε αυτή, μιας διατριβής η οποία παράγει ένα αποτέλεσμα διαφορετικό από εκείνο που θα παρήγε ο επιβλέπων. Κάτι που το θεωρώ πάρα πολύ σημαντικό. Ακόμα και αν διαφωνεί ο επιβλέπων σε ορισμένες από τις κατευθύνσεις, διότι ο επιβλέπων διαφωνεί σε ορισμένες κατευθύνσεις με την επιβλεπόμενη, το οποίο γνωρίζει.

Όσον αφορά αυτό που ονομάστηκε "η άλλη διατριβή" και τα κλειστά συμπεράσματα εκτιμώ ότι αυτή η διατριβή δεν κλείνει. Μιλάει άλλωστε για ένα κτίριο το οποίο δεν έχει ακόμη εγκαινιαστεί. Άρα η διατριβή βρίσκεται σε μια διαδικασία που παρακολουθεί in progress κάτι το οποίο εξελίσσεται και αυτό βγαίνει από τον τίτλο από αυτό το 120+». 

[…]

Μεσολαβεί ένα απόσπασμα για την ψυχαναλυτική προσέγγιση του τραύματος για το οποίο γίνεται αναφορά και συσχετισμοί για το κτίριο στην διατριβή.

«Αυτή η δουλειά έχει συμβάλει πάρα πολύ στην κατανόηση και ερμηνεία όσων συνέβησαν γύρω από το κτίριο και την εταιρεία ΦΙΞ και την αρχιτεκτονική των τελευταίων χρόνων στην Ελλάδα. Έχει συμβάλλει για να μας βοηθήσει να καταλάβουμε ότι σε αυτό το έργο ο Ζενέτος είναι ίσως ένας μεταμοντέρνος, ή ένας ύστερος κλασικιστής και ένας μοντέρνος μαζί, άρα να υπερβούμε την καθαρότητα των ειδών και να καταλάβουμε ότι μια αρχιτεκτονική μπορεί να είναι μόνο η μία όψη του κτιρίου, γιατί ο Ζενέτος ίσως και να μην σχεδίασε ποτέ την άλλη όψη, ή ο Φιξ την άλλη όψη να την έδωσε στον άλλο αγαπημένο του αρχιτέκτονα. Δύο αρχιτέκτονες, δύο γυναίκες, δύο διατριβές, αυτή η αντιφατική συνύπαρξη που σε ένα μεγάλο βαθμό απομυθοποιεί πολλές από τις φαντασιώσεις μας». 

Η παρουσίαση έγινε δημόσια, με ικανό αριθμό πανεπιστημιακών και συναδέλφων, ακόμη και του Δημήτρη Καλαποδά, φωτογράφου του Ζενέτου, της Διοχάντης και άλλων.

Ελπίζω η ανάρτηση αυτή να ανοίξει ένα διαλογο για τις διδακτορικές διατριβές στο χώρο της αρχιτεκτονικής,  που το τελευταίο καιρό πληθαίνουν.