ΠΩΣ ΜΟΡΦΟΠΟΙΕΙΤΑΙ 

ΕΝΑ ΟΡΑΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ;

Η Κλαίρη Παλυβού καταθέτει

τις προσωπικές της σκέψεις

Η Ακρόπολη από δυτικά. Πηγή:  «H τελετή απόδοσης του νέου φωτισμού της Ακρόπολης».  Βίντεο παραγωγής Υπουργείου Πολιτισμού

Παραμένω εδώ και καιρό ένας σιωπηλός σκεπτόμενος παρατηρητής όλων αυτών των αντιδράσεων, των συζητήσεων και των δημοσιευμάτων, που χαρακτηρίζονται από μια πρωτοφανή ένταση και φόρτιση, σχετικά με τα πρόσφατα έργα στην Ακρόπολη, αλλά και για το πρόσωπο του εξαίρετου επιστήμονα, ακαδημαϊκού και καθηγητή Μανόλη Κορρέ, περιμένοντας να κοπάσει η θύελλα.

Η Ακρόπολη κατά τον 5ο αι. π.χ. Πρόπλασμα από το Μουσείο Ακρόπολης. Μελέτη: Μανόλης Κορρές Εκτέλεση: Γ. Αγγελόπουλος, Π. Δημητριάδης, 1985 

Πέρα όμως από τις αντιπαλότητες και την αναζήτηση ευθυνών, εκτιμώ ότι στο πλαίσιο μιας νηφαλιότητας, οφείλουμε να αφουγκραστούμε και τις απόψεις καταξιωμένων προσωπικοτήτων από την επιστημονική κοινότητα, όχι μόνο για όσα έχουν γίνει, που σε τελευταία ανάλυση όπως διαβεβαιώνεται είναι αναστρέψιμα, αλλά και για όλα όσα φαίνεται ότι θα συμβούν και αφορούν την αναπαράσταση της αρχικής μορφής της διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου, για ένα μνημείο μάλιστα που διαρκώς μεταλλάσσεται μέσα στον χρόνο. Αυτό θεωρώ ότι είναι σήμερα  και το κεντρικό θέμα.

Κλαίρη Παλυβού

Στο πλαίσιο αυτό παραθέτω σήμερα σχετικό κείμενο, στο οποίο καταθέτει τις προσωπικές της σκέψεις η Κλαίρη Παλυβού, Αρχιτέκτων, Ομότιμη Καθηγήτρια και πρώην Διευθύντρια του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού του Α.Π.Θ.

Η Ακρόπολη που θέλουμε: 

πώς μορφοποιείται ένα όραμα;

της Κλαίρης Παλυβού

Σχεδιαστική αναπαράσταση της Ακρόπολης της Κλασικής εποχής από τον Μανόλη Κορρέ, πηγή: Ο Παρθενώνας και η ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια. Επιστημονική επιμέλεια Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα 

Οι εικόνες από τα πρόσφατα έργα στην Ακρόπολη, εν μέσω πανδημίας και αδυναμίας επίσκεψης στον χώρο ώστε να διαμορφώσει κανείς προσωπική άποψη, προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις οι οποίες πυροδότησαν έναν ανοικτό διάλογο, που βρίσκεται σε εξέλιξη. Αποτέλεσμα αυτού του διαλόγου είναι ότι από τις αποκρίσεις των εμπλεκομένων στα έργα αυτά άρχισε να διαφαίνεται σταδιακά το είδος και η βαρύτητα του ζητήματος, αλλά και το προσδοκώμενο μέλλον του εγχειρήματος. Αναφέρομαι, μεταξύ άλλων, στην συζήτηση που οργάνωσε η ΕΛΛΕΤ πριν λίγες μέρες για το θέμα αυτό, στην οποία παρουσιάστηκαν πολλά νέα, για μένα τουλάχιστον, στοιχεία.

Κατόπιν τούτου, αισθάνομαι την ανάγκη να καταθέσω μερικές προσωπικές μου σκέψεις και απορίες, με τα εφόδια που μου δίνει η ενασχόλησή μου με τα μνημεία εδώ και αρκετές δεκαετίες, αλλά και με την ηθική υποχρέωση, ως διδάσκουσα, απέναντι στους φοιτητές των μεταπτυχιακών σπουδών στον τομέα της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, με την ελπίδα ότι ίσως έτσι συνεισφέρω σε μια γόνιμη συζήτηση. Τα σχόλια που ακολουθούν, επομένως, είναι μια οιονεί ανταπόκριση σε αυτά που ειπώθηκαν στην συνάντηση της ΕΛΛΕΤ, τα οποία θα είχα θέσει στους συνομιλητές αν συμμετείχα ζωντανά την ημέρα εκείνη. Γεγονός που θα έδινε, βέβαια, και την δυνατότητα του άμεσου διαλόγου.

Ένα master plan που δεν έγινε;

•  Ένα πρώτο σχόλιο, διαδικαστικό, έχει να κάνει με την απόφαση του Αρχαιολογικού Συμβουλίου να ζητήσει την εκπόνηση ενός master plan. Στόχος ενός master plan -'γενικό σχεδιασμό΄ θα το ονόμαζα- είναι η συλλογή και επεξεργασία πολλών στοιχείων (όχι μόνο ιστορικών) και η διερεύνηση των δυνατών επιλύσεων ενός κεντρικού ζητήματος, το οποίο κατά την ανάθεση της μελέτης, οφείλει να περιγράφεται με σαφήνεια. Τέτοιου είδους μελέτες είναι εκ των πραγμάτων πολυεπίπεδες, διεπιστημονικές και χρονοβόρες. Αλλά και εξαιρετικά σημαντικές διότι στα πορίσματά τους θα στηριχθούν όλες οι επιμέρους αποφάσεις στη συνέχεια. Ένα master plan επομένως είναι μεγάλη υπόθεση, συντάσσεται έγκαιρα και θέλει χρόνο ωρίμανσης.    Στην περίπτωση της Ακρόπολης υπέθετα ότι έχουν γίνει όχι μία αλλά πολλές τέτοιες μελέτες (μια πρωτόλεια έρευνα για το θέμα της επισκεψιμότητας είχα εκπονήσει το 2002, στο πλαίσιο της Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας). Από την συζήτηση, ωστόσο, συμπέρανα ότι μάλλον δεν πρόκειται τελικά για master plan, με την έννοια της συνολικής, πολυπαραμετρικής εξέτασης των προβλημάτων του χώρου, αλλά για επέκταση των πρόσφατων διαμορφώσεων, ως έχουν, σε όλο τον βράχο. Το αόριστο ζητούμενο της 'εξυπηρέτησης των επισκεπτών', δηλαδή, μοιάζει να μεταφράστηκε απ΄ ευθείας και μονοσήμαντα ως 'καθολική αποκατάσταση μιας αρχικής μορφής, ιστορικά προσδιορισμένης, του ελεύθερου χώρου ανάμεσα στα μνημεία' με το σκεπτικό ότι αυτό θα έλυνε πολλά προβλήματα (άνετη κυκλοφορία, 'ορθή' θέαση των μνημείων, κ.α.). Έτσι όμως, δεν δόθηκε η ευκαιρία εξέτασης κι άλλων παραμέτρων και ο 'γενικός σχεδιασμός' πέρασε αυτόματα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.

• Είναι σαφές ότι η διαχείριση των αρχαιολογικών χώρων γίνεται ολοένα και περισσότερο επισκεπτοκεντρική. Πλήθος άρθρων και μελετών έχουν πλέον ως κύριο θέμα τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι διαχειριστές σημαντικών αρχαιολογικών χώρων και ιστορικών τόπων εξ αιτίας της αύξησης του αριθμού επισκεπτών και τις σοβαρές επιπτώσεις στα μνημεία (πρόσφατα μάλιστα το φαινόμενο απέκτησε και όρο: overtourism). Οι επισκέπτες -οι 'αθώοι περιπλανώμενοι' του Mark Twain- δεν είναι ένα ενιαίο ομοιογενές σύνολο. Η αναγνώριση των χαρακτηριστικών τους επομένως είναι βασική προϋπόθεση για έναν σχεδιασμό σε επίπεδο master plan.          Η μελέτη της επισκεψιμότητας της Ακρόπολης, σε συνδυασμό με τους περί αυτήν χώρους και της φέρουσας ικανότητάς τους, δεν μπορεί παρά να αποτελεί βασική παράμετρο για την λήψη αποφάσεων (πόσον μάλλον όταν η εξυπηρέτηση των επισκεπτών προτάσσεται στο όλο εγχείρημα).                        Έγινε τέτοια μελέτη, λεπτομερής, επικαιροποιημένη, με προβλέψεις για το μέλλον;                                                                                           

Τα έργα και το μέλλον τους

Άποψη των Προπυλαίων και της νέας διαδρομής από ψηλά, 2021. Φωτ. Σωκράτης Μαυρομμάτης  

• Επί της ουσίας των έργων τώρα. Δεν θα σχολιάσω το θέμα της αναστρεψιμότητας ή της κάλυψης αρχαίων καταλοίπων. Ας πούμε ότι αυτά αντιμετωπίζονται χάρη στην σύγχρονη τεχνολογία (π.χ. τρισδιάστατη σάρωση της επιφάνειας του βράχου). Με βάση τις διαστρώσεις που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί, το θέμα που με προβληματίζει ιδιαίτερα είναι αισθητικής φύσεως, αφορά δηλαδή μία από τις σημαντικότερες συνιστώσες του μνημείου: Είναι η ένταση που δημιουργείται (και όχι η ηρεμία) λόγω της αντιπαράθεσης του τελειωμένου νέου και του ατελούς αρχαίου υλικού. Είναι η απομόνωση και αποξένωση των μνημείων (και όχι η ένταξη στο 'αυθεντικό' τους περιβάλλον) που η αντιπαράθεση αυτή επιφέρει. Είναι η σύγχυση που δημιουργεί η αμήχανη συνύπαρξη ενός παρελθόντος που πασχίζει να επιβιώσει, δίπλα σε ένα μάλλον σκληρό παρόν.

• Αν η εικόνα αυτή των ήδη διαστρωμένων επιφανειών πολλαπλασιαστεί επί το σύνολο της έκτασης του βράxου, όπως προτείνει το 'master plan', τότε τα παραπάνω συναισθήματα φοβάμαι ότι θα αυξηθούν εκθετικά. Μου είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να φανταστώ μια Ακρόπολη όπου θα κυριαρχούν τα άψογα κλιμακωτά άνδηρα με τους σύγχρονους αναλημματικούς τους τοίχους και τα στηθαία που πιθανόν θα προκύψουν για την προστασία των επισκεπτών. Στην φαντασία μου το τοπίο θα είναι αχανές, γυμνό και άγονο, αφού κάτι που δημιουργήθηκε σταδιακά, προσθετικά, οργανικά, θα εμφανίζεται τώρα ως μία ενιαία σύγχρονη σύλληψη και κατασκευή, ενώ οι δεκάδες αναθηματικές στήλες και τα γλυπτά που ζωντάνευαν τον χώρο δεν θα είναι παρά μικρές διάσπαρτες πινακίδες, απ' ό,τι κατάλαβα.

• Η ανακατασκευή μιας αρχικής μορφής (ασχέτως των ιστορικών τεκμηρίων) δεν αποτελεί 'επαναφορά της αυθεντικής εικόνας'. Θα είναι πάντα μια υπόθεση εργασίας. Μια υπόθεση η οποία, όσο άρτια κι αν είναι επί χάρτου, στο πεδίο, στην πραγματική κλίμακα, έχει πολλές πιθανότητες να φαντάζει υπερβολική και αφύσικη και να παγιδεύει οπτικά τον επισκέπτη εις βάρος των μνημείων. Σε όλους τους διεθνείς Χάρτες, εξ άλλου, αναφέρεται ρητά ότι πρέπει να αποφεύγεται (Χάρτα Βενετίας, άρθρο 15), όπως τονίζουμε και στους φοιτητές μας, φέρνοντας ενίοτε ως άστοχο παράδειγμα την 'Κνωσό τoυ Evans'.

• Η αλήθεια είναι ότι η συζήτηση τείνει να λάβει διχαστικό χαρακτήρα: α) πλήρης αναπαράσταση της διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου (ο οποίος αναμφίβολα είχε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην εικόνα του συνολικού συγκροτήματος, μη διακριτή σήμερα) με ό,τι αυτό συνεπάγεται ή β) διατήρηση κατά το δυνατόν της υπάρχουσας ισορροπίας ανάμεσα στην ποιότητα των άριστα αποκαταστημένων από την ΥΣΜΑ μνημείων και του περιβάλλοντος; Μια ισορροπία που επιτρέπει στον νου να επεξεργάζεται ομοιόμορφα και με τον ίδιο τρόπο την απώλεια και την φθορά του χρόνου σε όλες τις επιφάνειες του βράχου και των μνημείων. Μια ισορροπία που μπορεί ενδεχομένως να ενισχυθεί με περιορισμένες τοπικές επεμβάσεις, όπως ακριβώς έγινε και στα μνημεία, δίνοντας παράλληλα λύσεις και στο θέμα της κίνησης των επισκεπτών

Μήπως λοιπόν, αντί για διχαστική αντιπαράθεση (όλα ή τίποτα), θα πρέπει να επιδιώξουμε έναν διάλογο ο οποίος θα παροτρύνει να διερευνηθούν κι άλλες λύσεις, ενδιάμεσες, εναλλακτικές, επιμερισμένες και όχι ολιστικές;

Από το 'εύρημα' στο 'έκθεμα'

• Ειπώθηκε, πολύ σωστά, ότι το μέλλον της Ακρόπολης χρειάζεται ένα 'όραμα'. Πράγματι, οι αρχαιολογικοί χώροι δεν ανακαλύπτονται, κατασκευάζονται και 'μετασχηματίζονται', όπως επισημάνθηκε στη συζήτηση της ΕΛΛΕΤ. Αλλά ποιος δίνει μορφή στο όραμα, ποιος καθορίζει την μετάβαση από το 'εύρημα' στο 'έκθεμα' και από την 'ανασκαφή' στον 'αρχαιολογικό χώρο'; Η πολιτιστική κληρονομιά, ως δημόσιο αγαθό, είναι εκ των πραγμάτων ζήτημα πολιτικό και αφορά όλους. Όλοι είμαστε εν δυνάμει διαχειριστές. Αλλά, όπως καλά γνωρίζουμε, δεν έχουμε όλοι την ίδια αντίληψη για τις αξίες του παρελθόντος και οι απόψεις μας όχι μόνο διαφέρουν αλλά και συγκρούονται πολλές φορές. Το όραμα, επομένως, δεν μπορεί παρά να είναι η συνισταμένη των τάσεων μιας εποχής, τις οποίες οφείλει να αφουγκραστεί και να μορφοποιήσει η πολιτική ηγεσία. Στην περίπτωση της Ακρόπολης, του πλέον εμβληματικού μνημείου του δυτικού κόσμου, στο όραμα αυτό έχει λόγο και η παγκόσμια κοινότητα. Και ο λόγος αυτός πρέπει να ακουστεί. Αυτός εξάλλου, είναι και ο στόχος του διεθνούς συνεδρίου που, πολύ σωστά, προετοιμάζει η ΕΣΜΑ. Είναι μεγάλο το βάρος της απόφασης για το όραμα του μέλλοντος της Ακρόπολης για να το επωμιστεί ένας μόνο άνθρωπος ή έστω μια μικρή ομάδα.

•  Ένα από τα πράγματα που τονίζω στους φοιτητές μας -τους μελλοντικούς διαχειριστές της πολιτιστικής κληρονομιάς- είναι ότι όσα κι αν λένε οι Χάρτες, οι θεωρίες και τα κανονιστικά κείμενα, στην πράξη η ερμηνεία των κανόνων κινείται σε μια γκρίζα ζώνη. Το τι είναι 'ήπιο', 'συμβατό', 'αναστρέψιμο' ή 'αυθεντικό' ερμηνεύεται πολύ συχνά με τρόπους αντιδιαμετρικά αντίθετους, με πολύ ισχυρά επιχειρήματα από όλες τις πλευρές (που δεν είναι υποχρεωτικά μόνο δύο). Η μόνη μας αντίσταση απέναντι σ΄ αυτό που μοιάζει εν τέλει με αυθαιρεσία είναι η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και αυτό το πετυχαίνουμε με τον διάλογο και τον χρόνο. Αυτήν την υγιή και γόνιμη ανταλλαγή απόψεων έχουμε υποχρέωση να καλλιεργήσουμε, όλοι μαζί, προκειμένου να βρούμε μια κοινή συνισταμένη στο δύσκολο ερώτημα, ποια είναι η Ακρόπολη που θέλουμε και να βοηθήσουμε έτσι τους ιθύνοντες στην λήψη των τελικών αποφάσεων.

Κλαίρη Παλυβού, Αρχιτέκτων, Ομότιμη Καθηγήτρια Α.Π.Θ.

Πρώην Διευθύντρια του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού του Α.Π.Θ.