ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΕΡΓΟ

σύντομο σχόλιο

+ 

σχετικό κείμενο και μια πρόταση

της Μάρως Καρδαμίτση Αδάμη

OMNIVIEW, Δημήτρης Τσίγκος, Γιάννης Τσίγκος, Κάτε Καραγιάννη, Χριστίνα Τσακίρη, και Μαρία Καραμάλη. Αρχιτέκτονες, 2014

"ONE KLEOMENOUS" στον Λυκαβηττό

Γράφοντας σε αυτό το μπλογκ βρίσκομαι συχνά σε αμφιβολία αν τελικά νομιμοποιούμαι να κάνω κριτική, αρνητική η θετική, στα θέματα που ανεβάζω. Ένα ερώτημα που ενισχύεται κυρίως από την έντονη απουσία δημοσιευμένων σχετικών τοποθετήσεων κυρίως για την αρχιτεκτονική. 

Είναι γνωστό ότι σε ότι αφορά το θέατρο, τα εικαστικά και τα βιβλία, θέματα που κατά καιρούς έχω καταπιαστεί, υπάρχει μια συγκεκριμένη πρακτική που συνεχίζεται. Καθιερωμένοι, λιγότερο ή περισσότερο κριτικοί, καταθέτουν τις απόψεις τους σε έντυπα και στο διαδίκτυο και συχνά ενημερώνουν ή τελικά κατευθύνουν το κοινό. 

Αρκετές φορές έχω διαφωνήσει με αυτές τις κριτικές και έχω συγκροτήσει την δική μου διαφορετική άποψη, βλέποντας μια θεατρική παράσταση ή μια έκθεση, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι αντίστοιχες κριτικές δεν είναι χρήσιμες έστω και αν διαφωνείς μαζί τους. Σε βάζουν να σκεφτείς να προβληματιστείς και μέσα στο χρόνο να κατασταλάξεις με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στον τρόπο που προσεγγίζεις τα θέματα της δημιουργίας μέσα πάντα από συσχετισμούς και κριτική σκέψη.

Δίπλας Χρίστος, Κατοικία στον Διόνυσο, 2010

Το έργο αυτό παρουσιάστηκε στην 1η έκθεση αρχιτεκτονικού έργου στην Αττική/ΣΑΔΑΣ (ΑΤΤΙΚΗΣ), 2013

Στην αρχιτεκτονική όμως υπάρχει μια τελείως διαφορετική προσέγγιση. Το αρχιτεκτονικό έργο απλά παρουσιαζεται μέσα από δημοσιεύσεις και καταξιώνεται έμμεσα μέσα από την επιλογή του από τον εκάστοτε εκδότη. Ότι δηλαδή δημοσιεύεται συνήθως θεωρείται σημαντικό και ότι παραμένει στην αφάνεια χάνεται στον χώρο του ασήμαντου. Μέσα στο χρόνο η κάποτε σχετικά αξιόπιστη διαδικασία επιλογής προς δημοσίευση, έχει αρκετές φορές καταλήξει σε μια μηχανιστική και σχεδόν άνευ κριτηρίων άκριτη δημοσίευση αρχιτεκτονικών έργων, απλά σαν παράθεση καρτ ποστάλ προς ενημέρωση, χωρίς κάποια αναλυτική κριτική αξιολόγηση, θετική ή αρνητική.

Χρυσολούρη Φραγκίσκα, πενταόροφο κτίριο με χρήση πολιτιστικών εκδηλώσεων, Ιερά Οδός και Ιεροφάντων, Κεραμεικός 2009 Αθήνα. 

Το έργο αυτό παρουσιάστηκε στην 1η έκθεση αρχιτεκτονικού έργου στην Αττική/ΣΑΔΑΣ (ΑΤΤΙΚΗΣ), 2013

Αντωνόπουλος Ευάγγελος, Βέττα Θάλεια, Γαβαλάς Γεώργιος, Ρήγα Μαρία – Κυριακή, Σταμούλη Αναστασία, και Πυλαρινού Μαρία, αρχιτέκτονες.

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΝΑΛΙΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ: ΠΡΩΤΟ ΒΡΑΒΕΙΟ

Η κριτική αυτή αξιολόγηση τα τελευταία χρόνια απουσιάζει, παρόλες τις περιρέουσες συζητήσεις και τα σχόλια που καλόπιστα ή κακόπιστα κυκλοφορούν συχνά, αιωρούμενα στους κύκλους των αρχιτεκτόνων και όχι μόνο. Σχόλια για τα θετικά στοιχεία ενός έργου, επιρροές συσχετίσεις και αναφορές, ή αδυναμίες, ή αχίλλειες πτέρνες του, έχουν συζητηθεί έντονα για πολλά κτίρια σπάνια όμως καταγράφονται τεκμηριωμένα ή δημοσιεύονται.

αρχιτεκτονική ομάδα: Ι. ΜΟΥΖΑΚΗΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Ε.Π.Ε./ 3SK ΣΤΥΛΙΑΝΙΔΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ Α.Ε. συμμετείχε ως συνεργάτης των 3SK η Καλλιόπη Κοντόζογλου,

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η έννοια της «δημιουργικής κριτικής» για την αρχιτεκτονική είναι τελικά σχεδόν ανύπαρκτη στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια παρά το ένδοξο παρελθόν που κάποιοι αρχιτέκτονες, όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης είχαν το θάρρος να τοποθετηθούν με τόλμη σε κείμενά τους απέναντι στο έργο Ελλήνων συναδέλφων τους και να προκαλέσουν συζητήσεις και προβληματισμούς. 

Θα συμπλήρωνα για τα νεότερα χρόνια τα ονόματα του Δημήτρη Φιλιππίδη, του Τάσου Μπίρη και του Ανδρέα Γιακουμακάτου, που πέρα από σχετικές εκδόσεις τους εξακολουθούν, σποραδικά και με διακριτικότητα να σχολιάζουν σε διάφορα έντυπα και στο διαδίκτυο. Ίσως μου διαφεύγουν και άλλοι.

Με αυτούς τους προβληματισμούς συναντηθήκαμε με την Μάρω Αδάμη στο Μουσείο Μπενάκη στα εγκαίνια της έκθεσης των ΔΟΜΩΝ για τον Διαγωνισμό για το ΝΕΟ ΑΣΤΙΚΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ “ROOM 18” και διαφωνώντας για τις αρχιτεκτονικές επιλογές που διακρίθηκαν, συμφωνήσαμε ότι τελικά υπάρχει σαφής απουσία, ή τελικά πολύ περιορισμένη, επώνυμης καταγεγραμμένης κριτικής και αυτό αποτελεί μείζον θέμα. Έτσι αφού καταγράψαμε και δημοσιεύσαμε τις διαφορετικές κριτικές μας απόψεις, για αυτή την έκθεση σε αυτό το μπλογκ 

ΝΕΟ ΑΣΤΙΚΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ / “ROOM 18”/ 3o Βραβείο, 

Sara Navazo Saez De Arregui (LA-NA), 

Edorta Larizgoitia Andueza (LA-NA) 

μετά χαράς διαπίστωσα ότι άνοιξε ένας διάλογος κριτικής στον οποίο συμμετείχαν και ο Δημήτρης Φιλιππίδης και ο Ανδρέας Γιακουμακάτος. Ένας διάλογος που δημοσίευσα (διαβάστε σχετικά εδώ) και εκτιμώ ότι συνέβαλε δημιουργικά προς όλες τις πλευρές.

Η Μάρω Αδάμη δεν το έβαλε κάτω. Επανήλθε με νέο κείμενο για την αρχιτεκτονική κριτική. Της αναγνωρίζω την επιμονή της στις απόψεις της και τις αρχές της, παρόλο που διαφωνούμε συχνά. Νομίζω ότι ανοίγεται ένας δρόμος για το θέμα αυτό της δημιουργικής κριτικής και υπάρχουν ήδη πολλές σκέψεις για την συνέχειά του και την ανάδειξή του στο άμεσο μέλλον. 

Παραθέτω στην συνέχεια το νεότερο κείμενό της με τίτλο: 

ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΤΙΝΑ

Της Μάρως Καρδαμίτση Αδάμη

Τομή συσχέτισης του μεγέθους του Νέου Δικαστικού Μεγάρου και της Ακρόπολης 

 και κριτικά σχόλια του γνωστού Γάλλου αρχιτέκτονα Ernest Hebrard με αφορμή την πρόταση του Αλέξανδρου Νικολούδη για το Δικαστικό μέγαρο των Αθηνών (1928)

Eίχα γράψει και παλαιότερα για την έλλειψη δημιουργικής αρχιτεκτονικής κριτικής στη χώρα μας. Το φαινόμενο δεν είναι ούτε σύγχρονο, ούτε μονάχα ελληνικό. Ήδη από τον Απρίλιο του 1966 ο καθηγητής του EMΠ και πρόεδρος τότε της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρίας Βασίλης Κασσάνδρας έγραφε: «Στο Παρίσι ξεσηκώθηκε τελευταία σταυροφορία με διεθνή απήχηση για τη δημιουργία αρχιτεκτονικής κριτικής… Η απουσία πραγματικής κριτικής αφήνει ελεύθερο το πεδίο στην ψευδοκριτική που όχι μόνο δεν λέει τίποτα αλλά διατηρεί και εντείνει τη σύγχυση των πνευμάτων, διαστρεβλώνει τα κριτήρια της εκτιμήσεως, εκμηδενίζει τη δυνατότητα της κρίσεως, εμποδίζει τη διαμόρφωση μιας φωτισμένης δημόσιας γνώμης, γεννά ένα χάος από το οποίο επωφελούνται οι αναρριχητικοί και οι ανίκανοι. Η ψευδοκριτική επιτρέπει τη δικαιολόγηση των πάντων… άλλοτε με επαίνους του συντηρητικού μορφοκρατισμού, άλλοτε με την επιβράβευση του σκανδαλώδους και του εντυπωσιακού».

Ιωάννης Βικέλας και Ιωάννης Κυμπρίτης, Πύργος των Αθηνών, κτίστηκε επί δικατατορίας το 1971, και προκάλεσε έντονες αντιδράσεις και κριτικές. Κατασκευή ΑΛΒΕΡΤΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ ΑΕ

Τα τελευταία χρόνια με τη συνδρομή του Ε.Ι.Α., του περιοδικού των Δομών, και των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη και των ιστοσελίδων των Greek Architects και του Γιώργου Τριανταφύλλου έχουν γίνει πολλές προσπάθειες γνωριμίας και προβολής των νέων και των λιγότερο νέων Νεοελλήνων Aρχιτεκτόνων. Aυτών που διαμόρφωσαν την αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα. Παράλληλα έχουν εκδοθεί αρκετές μονογραφίες της μεσοπολεμικής γενιάς και της γενιάς του ΄60 και του ΄70. Παρ΄όλα αυτά δεν βλέπω ούτε τη νεοελληνική αρχιτεκτονική να βελτιώνεται σημαντικά ούτε να γίνεται πλατύτερα γνωστή στο ευρύ κοινό.

Εμμανουήλ Βουρέκας (1905-1993), Προκόπης Βασιλειάδης (1912-1977) και Σπύρος Στάικος,

Ξενοδοχείο Hilton υπό κατασκευή. Εγκαινιάστηκε το 1963 και προκάλεσε θύελλα κριτικής και συζητήσεων 

Ίσως θα έπρεπε να ασκήσουμε στους εαυτούς μας μια αυστηρή αυτοκριτική. Τι είναι καλό και τι όχι. Σ΄ όλα όσα ανέφερα πιο πάνω λείπει η κριτική, η καλοπροαίρετη αλλά αυστηρή αυτοκριτική. Όπως περίπου γίνεται και με το βιβλίο, κάνουμε πολλές παρουσιάσεις αρχιτεκτονικών έργων και ελάχιστες αν όχι μηδενικές κριτικές. Και όμως στα πηγαδάκια, στα φουαγιέ των εκθέσεων, των ημερίδων και των διαλέξεων τα σχόλια πάνε και έρχονται. Σιγανά, μεταξύ μας. Καταντούν κουτσομπολιά και όχι σχόλια που στηρίζονται σε κριτήρια και δεδομένα. Τι φοβόμαστε να τα πούμε δυνατά; Δεν έχουμε άραγε το θάρρος της γνώμης μας; Δεν θέλουμε να χαλάσουμε φιλίες; Μήπως όπως λέει ο «Michel Foucault» η κριτική βρίσκει το σημείο αγκίστρωση της στο πρόβλημα της βεβαιότητος απέναντι στην αυθεντία; Αλλά τότε ποια είναι η αυθεντία; Οι συνθέτες – δημιουργοί; Οι κριτικοί της αισθητικής γενικότερα – μη αρχιτέκτονες;

Ο παλιός συνεργάτης του Ζυγού, τεχνοκρατικός Ίων Δραγούμης έγραφε τον Οκτώβριο του 1960 ότι «Η αρχιτεκτονική και η διακοσμητική που ανήκουν στο μεταίχμιο τέχνης και τεχνικής ονειροπολήσεως και χρήσεως ατομικότητος και δημοσιότητος» διαφέρουν από τις άλλες τέχνες διότι βρίσκονται στο σημείο ακριβώς όπου συναντάται η σύζευξη του αιώνιου και του εφήμερου και επομένως υπόκεινται στη χρονική μεταβλητότητά του στυλ και της μόδας. Είναι αυτό άραγε ένα άλλοθι απέναντι στην αυθεντία; Ίσως και να ναι; Για το μεγάλο κοινό είναι σίγουρα. Για τους αρχιτέκτονες όμως είναι; Εντάξει για κάποιους μπορεί να είναι. Αλλά κάπου θα υπάρχει και ένας απόγονος (όχι κατ' ανάγκη βιολογικός) του Κώστα Μπίρη του Άρη Κωνσταντινίδη που να έχει το θάρρος να πει χύμα τι πιστεύει.

Αριάδνη Βοζάνη, Γρηγόρης Δεσύλας, Μαριαλένα Κάτσικα και Θεόδωρος Τσιατάς αρχιτέκτονες. Πλατεία Ομονοίας 

Και η αλήθεια είναι ότι η κριτική έχει καταλήξει να θεωρείται σαν εξωτερίκευση ζήλιας ή ενδόμυχης κακίας ακόμα και μεταξύ φίλων. Είναι δύσκολό, πολύ δύσκολό το να έχεις την ιδιότητα του κριτικού και να αποτολμήσεις μια αυστηρή ή έστω δίκαια κριτική. Μια αντικειμενική κριτική. Φυσικά δεν υπάρχει μόνο η αρνητική κριτική υπάρχει και πρέπει να υπάρχει και η θετική, η δημιουργική κριτική. Έχουμε όμως τόσο συνηθίσει σε παρόμοιες κριτικές, που έχουμε γίνει δύσπιστοι. 

Επίθετα, όπως σημαντικοί, πρωτοπόροι, φράσεις όπως, έργα σταθμοί, κτίρια ενταγμένα στο περιβάλλον, σωστά διαβαθμισμένοι όγκοι, πετυχημένη σχέση πλήρων και κενών, υψηλή αισθητική, έργα που ανοίγουν διάλογο κ.λπ., κ.λπ. συναντάς σε κάθε μονογραφία, μικρή ή μεγάλη, σε κάθε παρουσίαση έργου, σημαντικού ή μη αρχιτέκτονα.

Και επιλέγω σχόλια λιτά, απλά, κατανοητά.

Υπάρχουν όμως και εκείνοι που συνειδητά επιλέγουν μια πιο δυσανάγνωστη κριτική με ένα λόγο «σοφό», «περίπλοκο», «ακατάληπτο» από το κοινό. Που διακρίνουν στο έργο νέες προεκτάσεις, νέες αξίες, νέες αρχές που ούτε ο ίδιος ο δημιουργός του δεν είχε ποτέ σκεφτεί. Και φυσικά όχι μόνο στο χώρο της αρχιτεκτονικής.

Μουσείο Ακρόπολης με φόντο τον Παρθενώνα

Αναρωτιέμαι αν τα περισσότερα από τα παρουσιαζόμενα έργα είναι μικρά αριστουργήματα, τότε γιατί το κοινό δεν τα καταλαβαίνει; Τι φταίει; Εμείς ή αυτό; Και έστω ότι προχωρούμε όσο και όπως μπορούμε σε μια προσπάθεια αρχιτεκτονικής επιμόρφωσης του κοινού όπως προτείνουμε με τον Τάσο Μπίρη και τον Μανώλη Οικονόμου στο «Α της αρχιτεκτονικής». Εμάς τρομάρα μου, τις αυθεντίες, ποιος θα μας επιμορφώσει. (βλέπε σχετικό υλικό  που δημοσιεύτηκε αρχικά στους Greek Architects και στην συνέχεια σε είδικό blog κάνοντας ΚΛΙΚ εδώ)

Τώρα τελευταία όλο ιδέες μου έρχονται. Κι αν κάναμε μια συζήτηση για την κριτική της αρχιτεκτονικής; Αν οργανώναμε μια ημερίδα; Αφού προηγουμένως πάρουμε και κανένα βάλιουμ. Πολλοί από εμάς είμαστε πια «ώριμοι». Ίσως να είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε με σχετική ηρεμία και κυρίως με ψυχραιμία να ακούσουμε μια έντιμη κριτική έστω και υποκειμενική χωρίς να χαλάσουμε τις φιλίες μας. Φιλίες που όσο «γερνάμε» (λάθος μεγαλώνουμε), έχουν πολύ μεγαλύτερη αξία από την αλήθεια μιας κριτικής.

Χωρίς κριτική ζω, χωρίς φίλους όχι.

Ίσως λοιπόν, λέω και πάλι ίσως να βοηθούσα στον «αρχιτεκτονικό παράδεισο» που λέει ο Δημήτρης Φιλιππίδης να δίναμε ένα παράδειγμα εντιμότητας και ήθους στους νεότερους.

Οι λέξεις δίκαιο, αλήθεια, κάλλος, ελευθερία, είναι λέξεις αρχέτυπα. Αλλά και οι λέξεις ψυχή (ψυχής, ανάγκη) και αγάπη είναι επίσης αρχέτυπα (Jung).

Άντε λοιπόν ας βάλουμε μπρος να τα εκφράσουμε όσο πιο καλά μπορούμε, με ειλικρίνεια και θάρρος.

Καλό θα ήταν βέβαια να τα είχα πει όλα αυτά 30 χρόνια πριν και βάλε. Τώρα μου ήρθε, τώρα τα λέω. Στο κάτω-κάτω μια ιδέα είναι αυτή. Τη λέω κι ας πέσει κάτω. Αντέχω την κριτική.

Μάρω Καρδαμίτση Αδάμη