ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ ΑΓ. ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΠΡΕΣΠΩΝ

ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ 

ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

ΒΡΑΒΕΙΑ EUROPA NOSTRA

αναλυτική παρουσίαση 

μίας ακόμη σημαντικής Ελληνικής διάκρισης

+ ένα video

Η Αγγέλα Γεωργαντά βραβεύεται από τον  Πρόεδρος της Europa Nostra 
τον διάσημο Placido Domingo 

Και να λοιπόν άλλη μια αύρα αισιοδοξίας, που εκπέμπει αυτή η εικόνα, όπου ο Προέδρος της Europa Nostra, Maestro Placido Domingo, ο διάσημος Ισπανός τενόρος, αγκαλιάζει με ευγένεια την Ελληνίδα αρχιτέκτονα Αγγέλα Γεωργαντά, αφού της παρέδωσε το βραβείο για το έργο της "Αποκατάστασης και Ανάδειξης του Νερόμυλου του Αγ. Γερμανού Πρεσπών" που συγκαταλέχθηκε στους 7 Grand Prix Νικητές. Η τελετή πραγματοποιήθηκε στις 24 Μαϊου 2016, στο περίφημο Zarzuela Theatre στην Μαδρίτη. 

Γνωρίζω ότι εδώ και καιρό ότι η Αγγέλα  Γεωργαντά και ο σύντροφός της Νίκος Γιαννάκης, γιός του αγαπητού συναδέλφου Βασίλη Γιαννάκη, με τον οποίο είχαμε συνεργαστεί στο παρελθόν με αντικείμενο τις περιβαλλοντικές μελέτες, εγκατέλειψαν την Αθήνα και έχουν εγκατασταθεί στις Πρέσπες σε ένα φιλόξενο σπίτι με αγαπημένες γάτες και δύο άλογα. Σε ένα τόπο που έχω επισκεφτεί και έχω καταγράψει σπάνιες εικόνες μιας ανώνυμης αρχιτεκτονικής. 

Πρέσπες, 26 03 2005 

Γνωρίζω επίσης ότι ασχολούνται με την αρχιτεκτονική παλαιών και νέων κτισμάτων, τις αποκαταστάσεις και με θέματα περιβάλλοντος, ενταγμένοι σε ομάδες που δραστηριοποιούνται δυναμικά και αποτελεσματικά, ακόμη και στα Βαλκάνια. Είχα λοιπόν εδώ και καιρό μια θετική αίσθηση για τις επιλογές των νέων αυτών ανθρώπων, ομολογώ όμως ότι με ξάφνιασε η συγκεκριμένη διάκριση. 

Η Αγγέλα Γεωργαντά στο βήμα

Ζήτησα λοιπόν από την Αγγέλα, μετά την μεγάλη αυτή βράβευση και την ένταση των πολλαπλών δημοσιεύσεων, να προετοιμάσει μια αναλυτική παρουσίαση αυτής της αποκατάστασης, όπου σε ένα απλό κτίσμα κρύβονται σημαντικά μυστικά που αναβίωσαν με την συμμετοχή και βοήθεια ανθρώπων της περιοχής, νεότερων και παλαιότερων και όλα αυτά τα παραθέτω στην συνέχεια. 

ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ ΑΓ. ΓΕΡΜΑΝΟΥ ΠΡΕΣΠΩΝ

κείμενο και φωτογραφίες 

Αγγέλα Γεωργαντά, αρχιτέκτων 

Το έργο της "Αποκατάστασης και Ανάδειξης του Νερόμυλου του Αγ. Γερμανού Πρεσπών" κέρδισε Βραβείο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Πολιτιστική Κληρονομιά για το 2016 / Βραβεία Europa Nostra - τη μεγαλύτερη Ευρωπαϊκή βράβευση στο χώρο της πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι 28 βραβευθέντες από 16 χώρες επιλέχθηκαν για το υποδειγματικό τους έργο στους τομείς της αποκατάστασης, έρευνας, μακροχρόνιας προσφοράς στον πολιτισμό καθώς και της εκπαίδευσης, κατάρτισης και ευαισθητοποίησης. Επιπλέον, το έργο συγκαταλέχθηκε στους 7 Grand Prix Νικητές, με χρηματική επιβράβευση 10.000€. 

Φάση κατασκευής-1 

Ο νερόμυλος του Αγ. Γερμανού βρίσκεται στην ορεινή περιοχή του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών, σε υψόμετρο 1.100 m και σε απόσταση περίπου 400 m βόρεια του ομώνυμου οικισμού. Υδροδοτείται από τον ποταμό του Αγ. Γερμανού, που αποτελεί ένα φυσικό προστατευόμενο οικοσύστημα, που εξασφαλίζει άφθονο νερό στο μύλο καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. 

Γενική διάταξη του νερόμυλου σε κάτοψη με τις τρείς χρήσεις

Ο νερόμυλος αποτελεί συγκρότημα τριών χρήσεων και διαθέτει τρεις ανεξάρτητους μηχανισμούς. Το μηχανισμό του αλευρόμυλου για το άλεσμα των σιτηρών, το μηχανισμό της νεροτριβής για το πλύσιμο των υφασμάτων, χαλιών κλπ. και το μηχανισμό του μαντανιού για την τελική επεξεργασία των αργαλίσιων υφασμάτων, των μάλλινων υφαντών. 

Κατασκευάστηκε το 1930, ημερομηνία χαραγμένη στο "κλειδί" του υπέρθυρου της κεντρικής εισόδου και κάλυπτε πρώτιστα τις ανάγκες των περίπου 2.500 κατοίκων του οικισμού (1940), κεφαλοχωρίου τότε της περιοχής. Σήμερα ο οικισμός αριθμεί μόνο 180 κατοίκους. 

Άποψη Νερόμυλου

Στην τριεθνή Πρέσπα, πριν το 1912, λειτουργούσαν 92 νερόμυλοι με 126 μηχανισμούς. Απ' αυτούς τους μύλους 20 βρισκόντουσαν στο ελληνικό τμήμα. Μετά το 1949, το τέλος του εμφυλίου πολέμου, ο μύλος βρίσκεται χωρίς ιδιοκτήτη, σταματά να λειτουργεί και περιστασιακά χρησιμοποιείται ως αποθηκευτικός χώρος, κυρίως ζωοτροφών από τους κτηνοτρόφους της περιοχής. Οι μηχανισμοί του, ξύλινοι στο μεγαλύτερο τμήμα τους, σταδιακά καταστρέφονται και τα μεταλλικά τους τμήματα χρησιμοποιούνται για άλλες χρήσεις. Η ιδιοκτησία του μύλου μεταφέρεται στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. 

Άποψη Νερόμυλου

Η αποκατάσταση και ανάδειξη του παραδοσιακού νερόμυλου είχε ως στόχο τη διατήρηση της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς της περιοχής και παράλληλα, την προβολή του μοναδικού οικολογικού περιβάλλοντος του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών. Το έργο αποσκοπούσε αφενός στην πλήρη επαναλειτουργία και των τριών μηχανισμών του και αφετέρου στη δημιουργία ενός επισκέψιμου χώρου, όπου οι επισκέπτες δέχονται γενικές πληροφορίες για τη λειτουργία των μύλων, την ιστορία και τη χρήση του συγκεκριμένου, για το πώς ο μύλος αυτός συνδέεται με το ιδιαίτερο φυσικό οικοσύστημα του υδροδότη ποταμού του Αγ. Γερμανού και μπορούν να περιηγηθούν και να παρατηρήσουν το "σύστημα" του νερού που δίνει ζωή στο μύλο. 

Υλοποίηση έργου 

Το 2012, εκπονήθηκε η Μελέτη Αποκατάστασης και Ανάδειξης του Νερόμυλου του Αγ. Γερμανού, το κόστος εκπόνησης της οποίας ανέλαβε η Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών, με την άδεια του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. 

Πρόταση, όψεις 

Την υλοποίηση του έργου επέλεξαν να συγχρηματοδοτήσουν το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντης και το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Οι εργασίες ξεκινάνε τον Αύγουστο 2013 και ολοκληρώνονται τον Αύγουστο 2015. Η μελέτη και η κατασκευή του έργου κόστισε συνολικά 112.500 €. Την εκτέλεση και την οικονομική διαχείριση του έργου είχε η Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών. Τη μελέτη, την οργάνωση και την επίβλεψη των εργασιών εκτέλεσαν οι αρχιτέκτονες μηχανικοί Αγγελική Γεωργαντά και Αχιλλέας Στόιος. 

Πρόταση, τομές 

Ο προϋπολογισμός του έργου ήταν χαμηλός, γεγονός που πίεσε προς την κατεύθυνση όσο το δυνατόν οικονομικότερων λύσεων. Παρ' όλα αυτά, στο τέλος του έργου επιτεύχθηκε επιπρόσθετα η κατασκευή ενός παραδοσιακού "γερανού" για το σήκωμα της επάνω μυλόπετρας, για την οποία αρχικά προβλεπόταν μια παραδοσιακή αλλά δύσκολη τεχνική με ξύλινες σφήνες, και τριών βάσεων για το στράγγισμα των πλυμένων υφασμάτων - στοιχεία που κρίθηκαν απαραίτητα για την ευκολότερη λειτουργία του μύλου. 

Σχεδιασμός αποκατάστασης 

Πρόταση, τομές 

σκίτσο ξυλοκατασκευής αλευρόμυλου τελικό

Στο σχεδιασμό του έργου βασικός κανόνας ήταν η αποκατάσταση του κτιρίου και των μηχανισμών του με τη χρήση και εφαρμογή φυσικών υλικών και παραδοσιακών τεχνικών, ώστε να μην υπάρξει μορφολογική αλλοίωση στα χαρακτηριστικά του και να αποκατασταθούν οι μεταγενέστερες επεμβάσεις στο κτίσμα. Αρχή του σχεδιασμού ήταν οι επεμβάσεις να είναι όσο το δυνατόν πιο διακριτικές, σαν κάποιος απλά να το "ξεσκόνισε", σαν όλα να ήταν πάντα εκεί. 

σκίτσο μαντανιού

Μόνο οι εργασίες ανάδειξης του έργου απαιτούσαν νέες παρεμβάσεις, ξένες σε σχέση την αρχική μορφή του μύλου. Στα στοιχεία πληροφόρησης (πινακίδες ενημέρωσης, επιγραφές κλπ.) χρησιμοποιήθηκαν σύγχρονα υλικά, ώστε η παρουσία τους να είναι σαφής και διακριτή. 

 

το σύστημα υδροδότησης 

Για το σχεδιασμό των νέων οικοδομικών στοιχείων, που κυρίως αφορούσαν την πρόσβαση στο μύλο (καλντερίμι) και την πρόσβαση στο σύστημα υδροδότησης (κλίμακα) αποφασίστηκε ο σχεδιασμός λιτών και καθαρών μορφών με τη χρήση μόνο φυσικών υλικών - υλικών που ήδη υπήρχαν στο μύλο: πέτρα, σίδερο και ξύλο, χωρίς επενδύσεις και χρωματισμούς και όσο αυτό ήταν δυνατό υλικών ήδη χρησιμοποιημένων, με κοντινό βαθμό γήρανσης. 

Ο μύλος επιλέχθηκε να παραμείνει χωρίς ηλεκτροδότηση. Η εγκατάσταση "φωτοσωλήνων" στη στέγη του μύλου, που οδηγούν το ηλιακό φως στον εσωτερικό χώρο, βελτίωσε ικανοποιητικά τη στάθμη φωτός. 

Δυσκολίες 

σκίτσο νεροτριβής - τελικό 

Ο σχεδιασμός των μηχανισμών του μύλου δημιούργησε το βασικότερο προβληματισμό σχεδιασμού, καθώς έχει εκλείψει παρόμοια εμπειρία και απαιτήθηκε συστηματική έρευνα, αποτύπωση και προσαρμογή των χαρακτηριστικών άλλων διασωθέντων μηχανισμών στα δεδομένα του νερόμυλου του Αγ. Γερμανού. 

σκίτσο μηχανισμού αλευρόμυλου τελικό

Η επόμενη σημαντική δυσκολία που αντιμετωπίστηκε ήταν η επίτευξη της σωστής λειτουργίας του αλευρόμυλου. Καθώς ο προϋπολογισμός του έργου ήταν περιορισμένος αποφασίστηκε η χρήση παλιών μυλόπετρων. Η διαδικασία ανεύρεσής τους υπήρξε ιδιαίτερα δύσκολη και χρονοβόρα. Συμφωνήθηκε να μην χρησιμοποιηθούν μυλόπετρες από μύλο που δυνητικά θα μπορούσε να αποκατασταθεί, καθώς αυτό ουσιαστικά θα του ακυρώνεται τη δυνατότητα αυτή. 

Φάση κατασκευής 

Έτσι ξεκίνησε μια διαδικασία ανεύρεσης μυλόπετρων από μύλους που βρίσκονταν σε κακή κατάσταση και δεν είχαν περιθώριο αποκατάστασης, μύλοι που όμως παρουσίαζαν μικρή πιθανότητα να διασώζουν μυλόπετρες καλής ποιότητας. Η έρευνα αυτή διήρκησε περίπου ένα χρόνο ώσπου τελικά, μια τοπική οικογένεια δώρισε τις μυλόπετρες από τον οικογενειακό τους μύλο που πλέον κατέρρεε. Στη φάση αυτή έγινε συνειδητό το μέγεθος της απώλειας αυτής της ιστορικής μας κληρονομιάς, καθώς ψάχτηκαν τα ερείπια 30 μύλων και πλέον, στην ευρύτερη του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών περιοχή. Ερείπια μύλων και παλιών μηχανισμών χάνονταν μέσα στην πυκνή βλάστηση και είναι σχεδόν αδύνατο να φανταστεί κανείς όλα αυτά τα κτίσματα ενεργά, με ανθρώπους και ζώα, μια χαμένη ιστορία ξεχασμένη για πάντα από την οποία έμενε μόνο μια τελευταία εικόνα ανάμεσα στις φυλλωσιές. 

Τεχνικές & Υλικά 

Εσωτερικό-1 αλευρόμυλος 

Εκτός από το τσιμέντο που χρησιμοποιήθηκε ως συνδετικό κονίαμα στις λιθοδομές, χωρίς να είναι ορατό, στις θέσεις που χρειαζόντουσαν στατική ενίσχυση, χρησιμοποιήθηκαν φυσικά τοπικά υλικά: άμμος ποταμίσια, χώμα με πηλό της περιοχής, ξυλεία δασική τοπική για τη στέγη, υλικά που είχαν χρησιμοποιήσει και οι αρχικοί τεχνίτες του μύλου. Εφαρμόστηκαν ίδιοι τύποι αρμολογημάτων με τους παλιούς, υδραυλικά ασβεστοκονιάματα και χωμάτινα. Οι νέες λιθοδομές ακολούθησαν την ίδια τεχνική κτισίματος, με χρήση τοπικής πέτρα γρανίτη, που μας πρόσφεραν κάτοικοί του χωριού. 

Εσωτερικό-3 νεροτριβή 

Στους μηχανισμούς επιλέχθηκε, για τα τμήματα που διαβρέχονται ξυλεία ρόμπολου (πχ. νεροτριβή και μαντάνι), για τα τμήματα που απαιτούσαν αυξημένες μηχανικές αντοχές καστανιά (πχ. γερανός μυλόπετρας) και για τα υπόλοιπα έλατο, υλικά που παραδοσιακά χρησιμοποιούσαν στις ξυλοκατασκευές των νερόμυλων. 

Στην αποκατάσταση του εσωτερικού δαπέδου εφαρμόστηκε κεραμικό σταθεροποιημένο δάπεδο, ένα απόλυτα οικολογικό και βιοκλιματικό υλικό, με δυνατότητα να απορροφά τα νερά χωρίς να λασπώνει, έχοντας την όψη χώματος όπως ήταν αρχικά. Μόνο γύρω από τη νεροτριβή κατασκευάστηκε λιθόστρωτο. 

Στην επικάλυψη της στέγης, ως καλυπτήρες χρησιμοποιήθηκαν τα παλιά, μετά από διαλογή, χειροποίητα κεραμίδια του μύλου και μόνο οι στρωτήρες ήταν νέοι βυζαντινού τύπου. 

Τα σιδερένια κιγκλιδώματα της σκάλας και του μονοπατιού περιήγησης στο σύστημα υδροδότησης κατασκευάστηκαν χειροποίητα με παραδοσιακό τρόπο σε καμίνι. Όλες οι νέες μεταλλικές κατασκευές αφέθηκαν να οξειδωθούν φυσικά και στη συνέχεια επαλείφθηκαν με κεραλοιφή ώστε να σταματήσει η περαιτέρω διάβρωσή τους. 

Στα πατήματα της εξωτερικής σκάλας χρησιμοποιήθηκαν παλιά ξύλα σιδηροτροχιών, που παρέμειναν ανεπεξέργαστα. 

Οι οικοδομικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν από τοπικούς τεχνίτες με εμπειρία σε παραδοσιακές τεχνικές, κυρίως πετράδες, που ασχολούνται συστηματικά και γνωρίζουν τα παλιά παραδοσιακά κτίσματα της περιοχής των Πρεσπών. 

Παραγωγή αλευριού 

Εσωτερικά, αλευρόμυλος

Η παραγωγή λεπτού βρώσιμου αλευριού με μυλόπετρες απαιτεί πολύ εξειδικευμένη τεχνική. Οι παλιές χειροποίητες μυλόπετρες δεν έχουν ομοιόμορφα κατανεμημένο βάρος και είναι πολύ δύσκολο να τις "ζυγίσεις" κατά την περιστροφή τους. Η επιφάνεια τριβής τους απαιτεί ειδικό πελέκημα. Μικρές διαφοροποιήσεις στη ταχύτητα του νερού, τη θέση και την γωνία που θα κτυπήσει τη φτερωτή, η ταχύτητα και ποσότητα του καρπού που πέφτει, παίζουν σημαντικό ρόλο στην ποιότητα του παραγόμενου αλευριού. Όλη αυτή την τεχνογνωσία διέθετε μόνο ο παλιός μυλωνάς μπάρμπα Νάσος Μίνος, από τη Φιλιππιάδα. Οργανώθηκαν τρία εργαστήρια, που εκτός των τεχνικών συμμετείχαν και νέοι της περιοχής, ώστε μέσα από τη διαδικασία επίλυσης της λειτουργίας του αλευρόμυλου να μεταδοθεί και η γνώση σε αυτούς που μελλοντικά θα το λειτουργήσουν. 

Φάση κατασκευής-3 κυρ Νάσος_ 

Ο μπάρμπα Νάσος κατάφερε όχι μόνο να λειτουργήσει το μύλο αλλά, μέσα από δικής του έμπνευσης μικρές μετατροπές και προσαρμογές, να φτιάξει ένα σύστημα που θα μπορούν εύκολα να δουλέψουν λιγότερο έμπειροι μυλωνάδες. 

Αποτελέσματα 

Η υλοποίηση της μελέτης του νερόμυλου κάλυψε τους προβλεπόμενους στόχους του έργου και στα τρία επίπεδα: αποκατάστασης, λειτουργίας και ανάδειξης, δημιουργώντας ένα "ζωντανό" μνημείο της προβιομηχανικής ιστορίας της περιοχής. Σημαντική και ενθαρρυντική υπήρξε η αποδοχή από την τοπική κοινωνία και η επιθυμία συμμετοχής στην κατασκευή και λειτουργία του. Η επαναλειτουργία του μύλου έχει συμβάλει στην ανάδειξη παραδοσιακών ασχολιών και πρακτικών με την ενασχόληση νέων ανθρώπων με παραδοσιακές τεχνικές, έχει επαναφέρει την παραδοσιακή παραγωγή αλεύρων και σταδιακά προωθεί την καλλιέργεια βιολογικών σιτηρών. Τρεις νέοι που κατοικούν στην περιοχή είναι οι σημερινοί μυλωνάδες. Επιπλέον, η αποκατάσταση και λειτουργία του νερόμυλου αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης των επισκεπτών που θέλουν να γνωρίσουν καλύτερα αυτή τη σημαντική πτυχή της πολιτισμικής κληρονομιάς της Πρέσπας.

Εσωτερικό, το μαντάνι 

Επίσης, στο πλαίσιο του Διασυνοριακού Πάρκου μεταξύ Ελλάδας, Αλβανίας και ΠΓΔΜ, ο νερόμυλος του Αγ. Γερμανού μπορεί να αποτελέσει μέρος ενός δικτύου με σκοπό την ανάδειξη των κοινών πολιτιστικών αξιών των υγροτόπων. 

Ο νερόμυλος του Αγ. Γερμανού, με χρήση στενά δεμένη με την καθημερινή ζωή των χωριών, εκφράζει την ιστορική μνήμη μιας κοινωνίας που μετά τον εμφύλιο διασπάστηκε και η επαναλειτουργία του δηλώνει ότι οι κοινωνίες, όσο και αν κάποτε αποδιοργανώνονται, πάντα θα αναβιώνουν. 

Αγγέλα Γεωργαντά, αρχιτέκτων μηχανικός / Ιούνιος 2016.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση

Δείτε στην συνέχεια το σχετικό βίντεο για το σημαντικό αυτό προβιομηχανικό μνημείο τον Νερόμυλο Αγίου Γερμανού, μια παραγωγή της Εταιρείας Προστασίας Πρεσπών: