ΕΠΙΛΟΓΕΣ, ΚΡΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ

ΑΠΟ ΕΚΘΕΣΕΙΣ

ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ ΚΑΙ ΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ

του Πάνου Τζώνου και του

Γιώργου Τριανταφύλλου

Παραθέτω σήμερα δύο επίκαιρα κείμενα σχετικά με μουσειογραφικές προσεγγίσεις. Το πρώτο αφορά κριτική του αρχιτέκτονα και ομότιμου καθηγητή Α.Π.Θ. Πάνου Τζώνου, με τίτλο Μεγάλοι αρχιτέκτονες – μεγάλα λάθη; που βάζει ερωτήματα σχετικά για την μετατροπή την Bourse de Commerce (Χρηματιστήριο Εμπορευμάτων) στο Παρίσι από τον  Tadao Ando, σε εκθεσιακό κέντρο για την ένταξη της συλλογής Pinault.

Το δεύτερο αφορά ένα δικό μου άρθρο που δημοσιεύτηκε στο πρόσφατο ετήσιο Ενημερωτικό Δελτίο του Ελληνικού Τμήματος του ICOM (Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων) και αφορά επιλογές από τις 27 εκθέσεις που είχα την δυνατότητα να επισκεφτώ και να καταγράψω φωτογραφικά στο Λονδίνο το 2024, με έμφαση στην ανάδειξη της χρήσης των έντονων χρωμάτων στους εκθεσιακούς χώρους. Το άρθρο παρουσιάζεται εμπλουτισμένο με φωτογραφικό υλικό μια και ο διαθέσιμος χώρος στο Ενημερωτικό Δελτίο ήταν περιορισμένος

1.

ΜΕΓΑΛΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ - ΜΕΓΑΛΑ ΛΑΘΗ;

Πάνος Τζώνος

αρχιτέκτων, ομότιμος καθηγητής Α.Π.Θ.

Bourse de Commerce  στο Παρίσι

«Μπορούμε να αποτρέψουμε τους αρχιτέκτονες από το να κάνουν μεγάλα λάθη;» ήταν ο τίτλος άρθρου που κάποτε δημοσίευσα σε σειρά κειμένων για την θεωρία του σχεδιασμού. Η απάντηση ήταν, βέβαια, «όχι», καθώς τα μικρά τα αποτρέπουν συνήθως ο Neufert, οι προδιαγραφές και η κοινή λογική, ενώ στα μεγάλα εξωθούνται οι αρχιτέκτονες (όσο «μεγαλύτεροι» τόσο περισσότερο) από την αρχιτεκτονική τους ιδεολογ(ληψ)ία.

Σε πρόσφατο ταξίδι στο Παρίσι επισκεφτήκαμε την Bourse de Commerce, όπως την μετασκεύασε ο Tadao Ando σε εκθεσιακό κέντρο για την συλλογή Pinault.

Για να αξιοποιήσει εκθεσιακά τον εμβληματικό κεντρικό θολωτό χώρο, ο αρχιτέκτονας σωστά σκέφτηκε να στήσει μέσα σε αυτόν έναν μεγάλο κύλινδρο, ο οποίος να δημιουργεί ένα περιμετρικό φόντο για κεντρικά προβεβλημένες εκθεσιακές διατάξεις, απομονώνοντάς τες οπτικά από το εκλεκιστικό σκηνικό των εσωτερικών όψεων της θολωτής αίθουσας.

Noblesse [Tadaoesque] oblige - και κατασκεύασε τον κύλινδρο με ογκώδες τοιχίο από το γνωστό αχειροποίητο ando-εμφανές σκυρόδεμα και, μάλιστα με άνω περιμετρικό γείσο-πρόβολο για την γύρω τοποθέτηση προβολέων για τον φωτισμό των εκθεμάτων του κέντρου. Στην εξωτερική επιφάνεια του κυλίνδρου εφάπτονται κλίμακες και διάδρομοι, από το ίδιο σκυρόδεμα, που οδηγούν στην κορυφή του κυλίνδρου και στους (εξαιρετικά μετασκευασμένους) εκθεσιακούς χώρους του παλαιού κτιρίου.

Το υλικό και ψυχολογικό βάρος του κεντρικού κυλίνδρου ακυρώνει, βέβαια, την όποια πιθανή συνομιλία του νέου κεντρικού εκθεσιακού χώρου με το γύρω ευαίσθητο αρχιτεκτονικό σκηνικό της κεντρικής αίθουσας. Ακόμη και η όποια οπτική επαφή με τον μεγαλειώδη επιζωγραφισμένο θόλο μειώνεται από την περιμετρική προβολή του ολόσωμου γείσου (μόνο για την τοποθέτηση σημειακών φωτιστικών …). Εξ’ άλλου, για τον επισκέπτη στην κορυφή του κυλίνδρου, το προτεταμένο γείσο εμποδίζει δραστικά την θέα προς τον κεντρικό εκθεσιακό χώρο του ισογείου.

Η κατ΄αρχήν σωστή - και με μουσειολογικά και αρχιτεκτονικά-μουσειογραφικά κριτήρια αναγκαία - επιλογή της δημιουργίας κυλινδρικού πετάσματος για την εκθεσιακή λειτουργικότητα του κεντρικού θολωτού χώρου, θα είχε και άλλες σχεδιαστικές εκδοχές, με το ίδιο εκθεσιακό και ανάλογο αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα. Για (με απολογίες …) παράδειγμα και μόνο, μια ημιδιαφανής ικριωματική κατασκευή (για να θυμηθούμε τις ένδοξες μεταλλικές κατασκευές στο Παρίσι του 19ου αιώνα) με την κατάλληλη ελαφρά επένδυση, ή και μόνο ένα, αναρτημένο ψηλά, μεγάλο κυκλικό στεφάνι με ημιδιαφανή κουρτίνα από ανοξείδωτη ή αλουμινένια αλυσίδα …

Αυτό, ασφαλώς, δεν θα ήταν αρκετά Ando, αλλά θα άφηνε πίσω του την Bourse περισσότερο Bourse. Και τους επιμελητές του εκθεσιακού κέντρου, μάλλον, περισσότερο ευτυχείς. Θέμα επιλογής προτεραιοτήτων.

Αν με ρωτήσετε κι εμένα, προτιμώ η προτεραιότητα του αρχιτέκτονα να βρίσκεται στην ιδιομορφία του εκάστοτε έργου και όχι στην προσωπική του σφραγίδα ή στο αρχιτεκτονικό δόγμα το οποίο ο ίδιος ενστερνίζεται.

Οι πολύ μεγάλοι ιδρυτές αρχιτεκτονικών δογμάτων έδειξαν τον δρόμο. Ο Le Corbusier κήρυξε με πάθος το δόγμα του «νέου πνεύματος», αλλά έχτισε τόσο διαφορετικά μεταξύ τους έργα όσο η Villa Savoya, η Ronchamp, η La Tourette , το περίπτερο στη Ζυρίχη ή το περίπτερο στις Βρυξέλλες του 1958 (βέβαια, γι’ αυτά τον συμπεριέλαβε στου αμαρτωλούς και κλέφτες ο Άρις Κωνσταντινίδης…). Και θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε με τον Alvar Aalto και άλλους κλασικούς – και βέβαια με αρκετούς σύγχρονους, όπως οι Herzog & de Meuron, προτού τους καταπιεί η παγκοσμιοποιημένη απο-ανα-κατα-δόμηση.

Θα μου πείτε, είναι θέμα αντίληψης. Θα συμφωνήσω, διευκρινίζοντας ότι «θέμα αντίληψης» σημαίνει «θέση κοσμοαντίληψης» (ποιος είναι σήμερα ο κόσμος και ποια η άποψή μας γι’ αυτόν), με την συνακόλουθη προσωπική στάση απέναντι στην αρχιτεκτονική και τα αρχιτεκτονήματα που καλούμαστε να υλοποιήσουμε για συγκεκριμένες συνθήκες και συγκεκριμένους χρήστες. Πρόκειται γι’ αυτή την στάση που πλάθει και τους φοιτητές μας.

2.

ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ 2024 

ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ

Έντονα χρώματα ανοίγουν νέους ορίζοντες 

στις μουσειογραφικές αναζητήσεις.

Γιώργος Τριανταφύλλου, αρχιτέκτων

Το εξώφυλλο και σελίδα από το δημοσιευμένο άρθρο στο Ενημερωτικό Δελτίο του ICOM

Το 2024 ήταν άλλη μια πλούσια και ενδιαφέρουσα χρονιά σημαντικών εκθέσεων στο Λονδίνο, όπου είχα την δυνατότητα να επισκεφτώ και να καταγράψω φωτογραφικά, 27 συνολικά εκθέσεις σε δέκα διαφορετικά μουσεία και γκαλερί. Έντονη ήταν φέτος και η ελληνική παρουσία, με εκθέσεις Ελλήνων καλλιτεχνών αλλά και με τα έργα της δωρεάς της Συλλογής Δασκαλόπουλου. Πέρα από το σύνηθες υψηλό επίπεδο, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τις μουσειογραφικές προσεγγίσεις, τολμηρή και ενδιαφέρουσα ήταν η για πρώτη φορά θεαματική εξέλιξη σε κάποιες εκθέσεις, ως προς τις επιλογές των χρωμάτων στις εκθεσιακές αίθουσες από επιμελητές, που ανοίγουν νέους ορίζοντες στις μουσειογραφικές αναζητήσεις. Είναι γνωστό ότι το χρώμα στις αίθουσες των μουσείων μπορεί να επηρεάσει την εμπειρία των επισκεπτών. Συνήθως αποφεύγονται τα έντονα χρώματα και επιλέγονται χρώματα που δεν αποσπούν την προσοχή, ή επιδιώκουν να δημιουργήσουν μια πιο επιβλητική ή συγκεντρωτική αίσθηση.

Στο πλαίσιο αυτό, θα παρουσιάσω στην συνέχεια σε μια πρώτη ενότητα, εκθέσεις όπου διαπιστώθηκε μια ιδιάζουσα αντιμετώπιση μουσειογραφικά, με καινούργια έντονα χρώματα στις αίθουσες, που φαίνεται να σχετίζονται με εκείνα των έργων τέχνης. Σε μία δεύτερη ενότητα ακολουθεί μία σύντομη αναφορά στο περιεχόμενο των κυριότερων εκθέσεων, όπου κυριαρχούν οι γνωστές πιο συμβατικές χρωματολογικές επιλογές, με κυρίαρχο το λευκό και με αποχρώσεις του γκρι μέχρι και το μαύρο.

Πρώτη ενότητα

Εικ.1 Van Gogh, Poets & Lover, στην National Portrait Gallery

Σε αντίθεση με τις χρωματικές επιλογές στην έκθεση Van Gogh and Britain στην Tate Britain τo 2019, στην φετινή έκθεση με τίτλο Van Gogh Poets & Lover, στην National Portrait Gallery, οι επιμελητές, επέλεξαν για τις αίθουσες χρώματα (εικ.1) που παραπέμπουν στην χρωματική γκάμα των έργων του. Χρώματα από το φόντο ή το κεντρικό θέμα, από τους πιο αγαπημένους πίνακες του Βαν Γκογκ, που δημιούργησε όταν το 1988 εγκαταστάθηκε στην Νότια Γαλλία, όπου συνάντησε πρόσωπα, τόπους, και τοπία που τον εντυπωσίασαν, με αναφορές στην ποίηση και την λογοτεχνία.

Εικ.2. Michael Martin-Craig, στην Royal Academy of Arts

Ανάλογους χειρισμούς διαπίστωσα και στην Royal Academy of Arts στην μεγάλη αναδρομική έκθεση του Ιρλανδού καλλιτέχνη Michael Martin-Craig, με γλυπτικές συνθέσεις, εγκαταστάσεις, ζωγραφικά και ψηφιακά έργα. Οι επιμελητές της έκθεσης, τόλμησαν να εντάξουν στις αίθουσες ιδιαίτερα ζωηρά χρώματα, (εικ.2) από τους μεγάλης κλίμακας πίνακες ζωγραφικής, με έργα καθημερινών αντικειμένων και επωνύμων εικαστικών που τον ενέπνευσαν, όπως του Marcel Duchamp και του Diego Velazquez.

Δεύτερη ενότητα

Ξεκινώντας με τις αναδρομικές εκθέσεις, η Marina Abramović, μια από τις σημαντικότερες περφόρμερς στον κόσμο, παρουσίασε στην Royal Academy, επιλεγμένες στιγμές από την 50χρονη καριέρα της, με έργα γλυπτικής, βίντεο και εγκαταστάσεων, όπου οι επισκέπτες είχαν την δυνατότητα να βιώσουν και την οικειότητα των ζωντανών περφόμανς.

Στην Tate Modern:

Εικ. 3. Σύνθεση με φωτό από την έλθεση της Yoko Ono στην Tate Modern

Παρουσιάστηκε αρχικά το πάνω από επτά δεκαετίες πρωτοποριακό έργο της ιδιάζουσας καλλιτέχνιδας και ακτιβίστριας Yoko Ono, σε μία διαδραστική έκθεση, με περισσότερα από 200 έργα, συμπεριλαμβανομένων κομματιών διδασκαλίας, παρτιτούρες, εγκαταστάσεις, ταινίες, μουσική και φωτογραφίες. Μία διαδρομή άγνωστη στο ευρύ κοινό, που διατηρεί απλά μνήμες, από την πιθανή συμβολή της στην διάλυση των Beatles δίπλα στον John Lennon και με τις σημαντικές τότε ακτιβιστικές τους δράσεις για την ειρήνη.

Πρόσφατα, μας αιφνιδίασε η νοτιοαφρικανή ακτιβίστρια καλλιτέχνης Zanele Muholi, που με τα έργα της (εικ. 4) φωτογραφίες, γλυπτά και βίντεο, επικεντρώνεται στη φυλή, το φύλο και τη σεξουαλικότητα, καταγράφοντας τις ζωές των μαύρων λεσβιών, ομοφυλόφιλων, τρανσέξουαλ και ίντερσεξ κοινοτήτων της Νότιας Αφρικής, με κυρίαρχο το μαύρο χρώμα στις αίθουσες.

Εικ. 4. Zanele Muholi,  Αναδρομική

Όπως επίσης ο ιρλανδο-αμερικανός Mike Kelley, γνωστός για τις περίτεχνες, προκλητικές και ευφάνταστες ιδιότητές του, παρουσιάζει το ποικίλο έργο του από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 έως το 2012, με τίτλο "Ghost and Spirit", (εικ. 5) με σχέδια, κολάζ, περφόρμανς, αντικείμενα και βίντεο, με πρωτοποριακά γλυπτά «χειροτεχνίας», φτιαγμένα από υφάσματα καθώς και λούτρινα ζωάκια.

Εικ. 5. Mike Kelley, "Ghost and Spirit". Extracurricular Activity Projective Reconstruction, 2004-5 

Στον ίδιο χώρο προηγήθηκε η έκθεση του Καναδού Philip Guston, που καλύπτει πάνω από 50 χρόνια καριέρας, με τις πρώτες τοιχογραφίες του που αφορούν τον ρατσισμό στην Αμερική και τους πολέμους, μέχρι τους μεταγενέστερους μεγάλης κλίμακας πίνακες, με φιγούρες που μοιάζουν με κόμικ.

Εικ. 6. El Anatsui, Behind The Red Moon, στην αίθουσα Turbine της Tate Nodern

Ακολουθούν ατομικές εκθέσεις, όπως στην αίθουσα Turbine, η εγκατάσταση του El Anatsui από την Γκάνα, με τίτλο Behind The Red Moon, όπου στο πλαίσιο μιας ναΐφ προσέγγισης, μεταμορφώνει την αίθουσα εντάσσοντας αιωρούμενες ελεύθερες γλυπτικές φόρμες. Ένα μεγαλοπρεπές πανί που φουσκώνει στον άνεμο, (εικ. 6) από μεταλλικά καπάκια μπουκαλιών, παραπέμπει στα πλοία που μεταφέρουν ανθρώπους και αγαθά κυρίως κατά τη διάρκεια του διατλαντικού δουλεμπορίου.

Στην ίδια αίθουσα, ακολούθησε η εγκατάσταση της Κορεάτισας Mire Lee, με τίτλο “Open Wound”, δημιουργώντας έναν χώρο που προκαλεί δέος και δυσφορία.

Στο κτίριο Blavatnik παρουσιάστηκαν σε μια μικρή έκθεση με τίτλο Artist Rooms: Jannis Kounelis με επιλεγμένα καινοτόμα έργα ζωγραφικής, γλυπτικής και περφόρμανς, που δημιουργoύν συναρπαστικές εμπειρίες για τους θεατές.

Εικ. 7. Ρένα Παπασπύρου, Εικόνες μέσα από την ύλη, στο Ελληνικό Κέντρο

Η ελληνική παρουσία στο Λονδίνο ήταν έντονη αυτή την χρονιά και με την εκθεση της Ρένας Παπασπύρου, με τίτλο Εικόνες μέσα από την ύλη στο Ελληνικό Κέντρο. Μια καλοστημένη έκθεση (εικ. 7) σε έναν εξαιρετικό χώρο με 22 επιλεγμένα αντιπροσωπευτικά έργα, εμπνευσμένα από την αρχιτεκτονική της γειτονιάς της στην Αθήνα, χρησιμοποιώντας ετερόκλητα υλικά όπως πλακάκια, ψηφιδωτά και τμήματα παλιών τοίχων. Το έργο της Παπασπύρου συνδυάζει την τέχνη με την τεκμηρίωση και τις τεχνικές μεθόδους, με τη γλυπτική, τη ζωγραφική, το σχέδιο και τη φωτογραφία.

Παράλληλα στο ίδιο κτίριο, σε ένα μικρό δωμάτιο στο ισόγειο, καθώς και στο Μουσείο Freud και με την υποστήριξη του Οργανισμού Πολιτισμού ΝΕΟΝ, η Μαρία Λοϊζίδου εμβαθύνει σε θέματα ταυτότητας, και στο οξύ πρόβλημα της μετανάστευσης, εμπνευσμένη από τη ζωή του Σίγκμουντ Φρόιντ ως μετανάστη στο Λονδίνο, σε μια πόλη στην οποία ποτέ δεν ενσωματώθηκε, όπου έφτασε φυγάς από τους ναζί, διάσημος πλέον αλλά γέροντας και άρρωστος, ένα χρόνο πριν φύγει από τη ζωή.

Στη National Portrait Gallery παρουσιάστηκαν δύο ατομικές εκθέσεις βρετανών ζωγράφων. Του David Hockney, με τίτλο Drawing from Life, με έργα από έξι δεκαετίες, που εστιάζουν σε οικεία πορτρέτα. Ξεχώρισα την αίθουσα, που εκτίθενται τριάντα νέα πορτρέτα φίλων, βαμμένη με τολμηρό σκούρο μπλε του κοβαλτίου. (εικ. 8.1).

Ακολούθησε η συγκλονιστική έκθεση του Βρετανο-Ιρλανδού Francis Bacon με τίτλο “Human Presence” που επικεντρώνεται στην προσωπογραφία, με πάνω από 55 έργα του, από τη δεκαετία του 1940, με επιρροές από πορτρέτα παλαιότερων καλλιτεχνών όπως ο Βελάσκεθ και ο Βαν Γκογκ. Τα πορτραίτα στενών φίλων και εραστών, συμπεριλαμβανομένου του Lucian Freud, αποτυπώνουν μια οδύνη, προκαλώντας μια απαράμιλλη ευαισθησία που συγκινεί.

Εικ.8. 1. David Hockney, Drawing from Life, National Portrait Gallery, 2024

2. Sara Lucas, Happy Gas, Tate britain, 2024

Στην Tate Britain αναδείχθηκε το έργο της διεθνώς αναγνωρισμένης Βρετανίδας καλλιτέχνιδας Sarah Lucas, γνωστής για την τολμηρή και προκλητική χρήση υλικών και εικόνων, με τίτλο Happy Gas. Έργα που εξερευνούν και αποκαλύπτουν με απροσδόκητους τρόπους θέματα σεξ, τάξης και φύλου, προβάλλονται δυναμικά στις αίθουσες με επίσης έντονα χρώματα. (εικ.8.2)

Ενδιαφέρουσα ήταν και η έκθεση για το φετινό βραβείο Turner 2024 στον ίδιο χώρο, όπου παρουσιάζεται η δουλειά τεσσάρων καλλιτεχνών που μπήκαν στη λίστα: Pio Abad, Claudette Johnson, Jasleen Kaur και Delaine Le Bas. Έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, αυτόνομα, αλλά και εγκαταστάσεις που μεταμορφώνουν τις αίθουσες όπως της Delaine Le Bas. Το βραβείο (εικ.9) απονεμήθηκε ήδη στην Jasleen Kaur, για το έργο της με αναφορές στην παιδική ηλικία.

Εικ.9. Jasleen Kaur, the 2024 Turner prize, στην Tate Britain

Δύο επίσης σημαντικές εκθέσεις παρουσιάστηκαν φέτος στις κατάλευκες αίθουσες της γνωστής γκαλερί White Cube. Εκτός από την έκθεση της Tracey Emin με τίτλο I Follow you to the End, προηγήθηκε ο γνωστός μας από την τελευταία του εγκατάσταση στην Δήλο Antony Gormley, με τίτλο Body Politic, που εκτός από τα γλυπτά του από σκυρόδεμα και χάλυβα μας καθήλωσε με την εγκατάσταση, με τίτλο Resting Place. Ένα πυκνό αστικό τοπίο φτιαγμένο από 244 διαφορετικές γεωμετρικές μορφές σώματος από ψημένο πηλό, (εικ.10) συγκροτώντας ένα δαιδαλώδες έδαφος, που σχετίζεται με θέματα του καταφυγίου και της μετανάστευσης.

Eικ.10. Antony Gormley, Body Politic στην γκαλερί White Cube

Μια πρωτότυπα σχεδιασμένη έκθεση με τίτλο GUCCI COSMOS του ιστορικού οίκου μόδας παρουσιάστηκε στα 180 STUDIOS, με αφορμή τα 102 χρόνια από την ίδρυση του, που αποκαλύπτει μέσα από ένα ταξίδι, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του οίκου, πάνω σε μία ιδέα της διάσημης

βρετανίδας καλλιτέχνιδας και σκηνογράφου Es Devlin, σε συνεργασία με την θεωρητικό της μόδας Maria Luisa Frisa. (εικ. 11) Ένα συναρπαστικό ταξίδι με αναπάντεχες εκπλήξεις σε εννέα επί μέρους ενότητες, με εντυπωσιακά χρώματα (εικ. ..) οι οποίες ιχνηλατούν την ιστορία του οίκου Gucci από την ίδρυσή του, το 1921 μέχρι σήμερα.

Eικ.11. GUCCI COSMOS, 180 STUDIOS

Αφήνω για το τέλος την παρουσίαση των είκοσι από τα συνολικά 110 έργα τέχνης, 53 καλλιτεχνών, της Δωρεάς Δ. Δασκαλοπουλου που παραχωρήθηκαν και εκτίθενται στην Tate Modern & Britain.

Eικ.12. Έργα του Βλάση Κανιάρη συνομιλούν με το μεγάλης κλίμακας έργο του Josef Beuys, Lighitning with Stag in its Glareg,

Ξεχώρισα τα έργα του Βλάση Κανιάρη, όπου σε μία υπερμεγέθη αίθουσα συνομιλούν με το μεγάλης κλίμακας έργο του Josef Beuys, με τίτλο Lighitning with Stag in its Glareg (εικ. 12) , ένα φαλλικό γλυπτό της Louise Bourgeois, ένα εντυπωσιακού μεγέθους μαγευτικό βίντεο της ελβετίδας Pipilotti Rist, μια μεγάλης κλίμακας έκθεση αφιερωμένη στη Helen Chadwick και David Notarious, και τρεις αίθουσες αφιερωμένες στο έργο των David Hammons, Robert Gober and Martin Kippenberger.

Εικ. 13. Χρύσα Ρωμανού, Meccano (πιστή ανακατασκευή)

Έργο Νο1 για το μνημείο του άγνωστου Έλληνα φοιτητή. Salon de Mai, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Παρίσι,1974

Από την έκθεση στο ΕΜΣΤ: Η αναζήτηση της ευτυχίας για όσους περισσότερους γίνεται

Κλείνοντας, θα ήθελα σε σχέση με το χρώμα, να αναφερθώ και στην Ελληνική πραγματικότητα, όπου έχουν ήδη ξεκινήσει τολμηρές χρωματικές επιλογές σε εκθεσιακούς χώρους, όπως στην Crux Gallery και ιδιαίτερα με τους   χειρισμούς της Κατερίνας Γρέγου, που αλλάζει θεαματικά την εικόνα του ΕΜΣΤ, (εικ. 13) και έχει καταφέρει να αναδείξει το μουσείο και τις εκθέσεις σε ένα επίπεδο αντάξιο αυτών που προανέφερα.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση και καλύτερη ανάλυση.

«IntelligensHistorica»

Η ΦΕΤΙΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ 

ΣΤΗΝ 19η ΜΠΙΕΝΑΛΕ

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ 2025

Ανάδειξη των βενετσιάνικων Νεωρίων 

Χανίων και Ηρακλείου

Άνω: Η πρώτη ιδέα της πρότασης σε σκίτσο με σημειώσεις από το σημειωματάριο του Νίκου Σκουτέλη,

Κάτω: Νεώρια στα Χανιά

Την παρουσίαση ενός πολυετούς επιστημονικού μόχθου που αφορά την ιστορική τεκμηρίωση, στερέωση και αποκατάσταση των δύο συγκροτημάτων των βενετσιάνικων Νεωρίων του 16ου αι., στο Ηράκλειο και τα Χανιά της Κρήτης, καθώς και την ένταξη νέων χρήσεων με στόχο να αποδοθούν στην πόλη ως στέγη συλλογικών δραστηριοτήτων, ενέκρινε η κριτική επιτροπή για την φετινή συμμετοχή μας στην 19η Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2025. Το κεντρικό θέμα της φετινής αυτής διεθνούς εκδήλωσης έχει τίτλο “Intelligens. Natural. Artificial. Collective.” και επιμελείται ο αρχιτέκτονας και πολιτικός μηχανικός Carlo Ratti, διδάσκων στο MIT και στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου.

Σχεδιαστική σε κάτοψη (άνω) και τρισδιάστατη ψηφιακή απεικόνιση (κάτω) της πρότασης που συνθέτει εικονικά τα Νεώρια των Χανίων στο κέντρο και εκατέρωθεν τα Νεώρια Ηρακλείου

Μια ενδιαφέρουσα πρόταση, της ομάδας του καθηγητή της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης, Νικόλαου Σκουτέλη σε συνεργασία με τους Κλήμη Ασλανίδη Elisabetta Molteni, Αντώνη Καραμήτρου, Άννας Τσιτωνάκη και Χριστίνα Αραπάκη με τίτλο «IntelligensHistorica», που βασίζεται σε μια πολυετή συστηματική έρευνα και πολυσύνθετη μελέτη, στο πλαίσιο ερευνητικού προγράμματος, μιας πολυμελούς ομάδας αρχιτεκτόνων, ιστορικών, γεωλόγων-γεωφυσικών, δομοστατικών, χημικών μηχανικών, ακουστικών και μελετητών ηλεκτρομηχανολογικών εγκαταστάσεων και φωτισμού. Αναλυτικές ιστορικές προσεγγίσεις και τεκμηρίωση, εξαιρετικές αποτυπώσεις και μετρήσεις, συστηματικές τεχνικές αναλύσεις και γενικώτερα εξαντλητικές έρευνες για την παθολογία των Νεωρίων, προηγήθηκαν της πρότασης αποκατάστασης και στην συνέχεια της ένταξης νέων χρήσεων, που αποδίδουν τα νεώρια στο ευρύ κοινό μέσω εκδηλώσεων φιλοξενώντας πολιτισμού.

Νεώρια Χανίων, κολάζ με ενδεικτική απεικόνιση των προτεινόμενων υαλοστασίων

Μια πρόταση που επέλεξε η κριτική επιτροπή ανάμεσα σε δεκατρείς υποψήφιες συμμετοχές, που θεωρεί ότι έχει απόλυτη συνάφεια με το κεντρικό θέμα της 19ης Biennale Αρχιτεκτονικής και λειτουργοί εν είδει «αντιδάνειου», καθώς τα κτήρια νοητά «επιστρέφουν» στη Βενετία.

Ψηφιακή απεικόνιση της ένταξης των προπλασμάτων των κατασκευών που βρίσκονται μέσα στους θόλους των νεωρίων σε κλίμακα 1/15, όπως θα παρουσιαστούν στο Ελληνικό περίπτερο

Οι μελετητές προτείνουν να τοποθετηθούν στο ελληνικό Περίπτερο ξύλινα προπλάσματα των κατασκευών που βρίσκονται μέσα στους θόλους των νεωρίων των δύο πόλεων της Κρήτης που θα συνδυαστούν σε μία ενιαία σύνθεση που συνθέτει εικονικά τα Νεώρια των Χανίων στο κέντρο και εκατέρωθεν τα Νεώρια Ηρακλείου, σε κλίμακα 1/15, έτσι ώστε να αναδεικνύεται η συμπληρωματικότητα των μελλοντικών έργων. Η επανάχρηση χώρων σε αδράνεια, σημειώνουν οι μελετητές αποτελεί αναγκαιότητα για την εξοικονόμηση σε ανθρώπινη ενέργεια και σε φυσικά υλικά. Η προσαρμογή των ιστορικών κτηρίων σε νέες ανάγκες της κοινωνίας μέσω της επανάχρησης οδηγεί αναγκαστικά στην προσαρμογή των ιστορικών τεχνολογικών γνώσεων στο σύγχρονο περιβάλλον πλάι στις ‘έξυπνες’ λύσεις και τις πολύπλοκες δομές στα νέα προϊόντα.

Οι νέες χρήσεις που προβλέπονται να ενταχθούν στα Νεώρια του Ηράκλειου αφορούν την ενημέρωση των επισκεπτών, εκθεσιακούς χώρους για μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις, χώρους για εκδηλώσεις λόγου και μουσικής και επί πλέον αυτών στα Χανιά χώροι για εναλλακτικές μορφές σκηνικών και μουσικών δρώμενων, πωλητήριο βιβλίων και αντικειμένων καθώς και χώρος σταθερών λειτουργικών αναγκών με καφέ, τουαλέτες κοινού, ακόμα και αποθήκες και κατά περίπτωση καμαρίνια σε πατάρι.

Κάτοψη πρότασης με τις νέες χρήσεις στα Νεώρια Χανίων

Σκίτσο με τα προτεινόμενα υαλοστάσια στα Νεώρια Χανίων με χαράξεις που παραπέμπουν στις ξύλινες δομές των πλοίων που στέγαζαν τα νεώρια

Η έκθεση θα διαρκέσει από τις 10 Μαΐου έως τις 23 Νοεμβρίου

Αναφορά στο παρελθόν

Άποψη νεωρίων Ηρακλείου, φωτο από το αρχείο Μάνου Περράκη (1972-74)

Κλείνω με την υπόμνηση ότι πριν από πενήντα χρόνια, προηγήθηκε η μελέτη του αρχιτέκτονα Μάνου Περράκη για την αποκατάσταση και μετατροπή των βενετσιάνικων νεώριων στο λιμάνι του Ηρακλείου Κρήτης, σε αίθουσα συναυλιών και παραστάσεων καθώς και εκθεσιακών χώρων, με εργοδότη την Μουσική Ακαδημία Κρήτης και με εμπνευστή τον Μάνο Χατζηδάκι.

Κάτοψη και πρόπλασμα από την μελέτη του αρχιτέκτονα Μάνου Περράκη για την αποκατάσταση και μετατροπή των βενετσιάνικων νεωρίων στο λιμάνι του Ηρακλείου Κρήτης, από το αρχείο Μάνου Περράκη (1972-74)

ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΤΑΞΗΣ ΥΠΟΨΗΦΙΟΤΗΤΩΝ 

Παρατίθεται  στην συνέχεις προς ενημέρωση, ο πίνακας κατάταξης των υποψηφιοτήτων για την φετινή Μπιενάλε, κατά φθίνουσα σειρά, που συνέταξε η Επιτροπή μετά από την αξιολόγηση των προτάσεων και με βάση τα κριτήρια επιλογής:

1. Πρόταση 7 - «IntelligensHistorica» - Νίκος Σκουτέλης, Elisabetta Molteni,

Κλήμης Ασλανίδης, Αντώνης Καραμήτρου, Άννα Τσιτωνάκη

2. Πρόταση 5 - «RESILIENT LANDSCAPES - ΑΝΘΕΚΤΙΚΑ ΤΟΠΙΑ» -

Κωνσταντίνος Μπούρας - Εβίτα Φανού

3. Πρόταση 2 - «ATHENS ARCHIVED» - Μαρίντια Καφετζοπούλου, Μανώλης

Σταυρακάκης

4. Πρόταση 10 - «8.067.765 strange artifacts» - Σπύρος Ι. Παπαδημητρίου,

Αγάπη Πρωίμου, Βασίλης Στρουμπάκος

5. (Θέσεις 5 – 6) Ισοβάθμησαν οι κάτωθι:

- Πρόταση 6 - «Το Ελληνικό Αστικό Μπαλκόνι: Μια Συνταγή για την Αστική

Ανθεκτικότητα» - DS ARCHITECTS – Ιωσήφ Δακορώνιας-Μαρίνα,

Δημήτρης Σαγώνας, Αναστασία Πρίντζιου – Άρης Καφαντάρης

- Πρόταση 8 - «ΑΡΧΕΙΟ-Νοημοσύνη σε πλεόνασμα» - Κωνσταντίνος

Αποστολίδης, Κοσμάς Βαρκαρόλης, Ανθή Κοσμά

6. (Θέσεις 7 – 13) Ισοβάθμησαν οι κάτωθι:

- Πρόταση 1 - «Inwards to Infinity in Greece» - Βαρβάρα Χριστοπούλου,

- Πρόταση 3 - «μῆτις χώρων πολιτισμού» - Βασίλης Γκικαπέππας

- Πρόταση 4 - «Οικιστικό Κέντρο Εκπαίδευσης για την χειραφέτηση των

υποδομών» - Βασίλης Τσεσμετζής, Νίκος Πατσαβός

- Πρόταση 9 - «MANIFESTO» - Δημήτρης Παπανικολάου

- Πρόταση 11 - «ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ» - Γιάννης Κανακάς

- Πρόταση 12 - «Σκιές» - Παναγιώτης Πάγκαλος

- Πρόταση 13 - «Ο Ναός του Απόλλωνα» - Παναγιώτης Πάγκαλος

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση και καλύτερη ανάλυση

 

ΔΥΟ ΕΚΘΕΣΕΙΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

ΜΕ ΑΦΟΡΜH ΤΙΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΔΥΟ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΣΤΟ ΚΠΙΣΝ ΚΑΙ ΣΤΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ GOETHE

Με διαφορά δύο ημερών εγκαινιάστηκαν πρόσφατα δύο ενδιαφέρουσες εκθέσεις στην Αθήνα. Η πρώτη την Τετάρτη 5 2 2025, στο ισόγειο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, την οποία επιμελήθηκε ο καθηγητής Παναγιώτης Πάγκαλος, βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο – λεύκωμα «Εκατό χρόνια αρχιτεκτονική στην Ελλάδα σε εκατό κτίρια (1924-2024)», και η δεύτερη στο Ινστιτούτο GOETHE την Πέμπτη 07 02 2025, με τίτλο «Athens’ Polykatoikias 1930-1975. Formation of a Typology». Βασισμένη επίσης στην έκδοση Athens’ Polykatoikias 1930-1975 του Γερμανού αρχιτέκτονα Kilian Schmitz-Hübsch και του Έλληνα φωτογράφου Δημήτρη Κλεάνθη. Και στις δύο εκθέσεις προηγήθηκαν χαιρετισμοί και εισηγήσεις διακεκριμένων ομιλητών, που κίνησαν το ενδιαφέρον των επισκεπτών

1.

 ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 

ΣΕ ΕΚΑΤΟ ΚΤΙΡΙΑ (1924-2024) 

ΕΚΘΕΣΗ ΣΤΟ ΚΠΙΣΝ

Με ένα πρωτότυπο και εντυπωσιακό τρόπο στησίματος, η έκθεση στο ισόγειο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, που προετοίμασε και οργάνωσε ο Παναγιώτης Πάγκαλος, πρόβαλε το περιερχόμενο για το ομώνυμο βιβλίο – λεύκωμα «Εκατό χρόνια αρχιτεκτονική στην Ελλάδα σε εκατό κτίρια (1924-2024)».

Ένας καλαίσθητος τόμος ο οποίος εκδόθηκε από το περιοδικό grad review σε επιμέλεια Μανώλη Αναστασάκη, και προκάλεσε πολλές συζητήσεις και επιφυλάξεις. Επιφυλάξεις που δεν διατυπώθηκαν κατά την διάρκεια των εισηγήσεων των προσκεκλημένων ομιλητών, που άλλοτε απέφυγαν να μιλήσουν για το βιβλίο, και άλλοτε μίλησαν για θέματα που σχετίζονται έμμεσα με αυτό. Πρόκειται για ένα βιβλίο που χρηματοδότησε η κατασκευαστική εταιρεία ΑVAX, με κύριο στόχο να το διανείμει ως εταιρικό δώρο εορτών, στους πολυπληθείς φίλους και πελάτες της. Κατά συνέπεια, απευθυνόμενο σε ένα ευρύτερο κοινό, το βιβλίο αυτό αποτελεί τελικά ένα φωτογραφικό λεύκωμα, τόσο σαν εξωτερική εικόνα, ως πανόδετο με σκληρό εξώφυλλο, όσο και για το περιεχόμενό του με μεγάλες φωτογραφίες των επιλεγμένων 100 χαρακτηριστικών κτιρίων και συνοπτικά κείμενα.

Κτίρια που επιλέχθηκαν μέσα από τις απόψεις συναδέλφων, κατανεμημένα σε τέσσερεις ενότητες χρονολογικά σε μια εκατονταετία στην Ελλάδα, από την περίοδο του Νεοκλασικισμού μέχρι και την αρχιτεκτονική του μοντερνισμού.

Ο επιμελητή της έκδοσης Μανώλης Αναστασάκης

Προηγούνται βέβαια εκτός από τον συγκροτημένο πρόλογο του επιμελητή της έκδοσης, και επτά ενδιαφέροντα εισαγωγικά κείμενα με μια ελεύθερη θεματολογία, των Δημήτρη Φιλιππίδη (Ομότιμου Καθηγητή του ΕΜΠ), Βασίλη Κολώνα (Ομότιμου Καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), Παναγιώτη Τσακόπουλου (Ιστορικός της Αρχιτεκτονικής), Αμαλίας Κωτσάκη (Καθηγήτρια Πολυτεχνείου Κρήτης), Παναγιώτη Πάγκαλου (Καθηγητή Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής), Νίκου Πατσαβού (Αν. Καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων) και της Δήμητρας Κανελλοπούλου (Αν. Καθηγήτρια ENSA Paris-Malaquais).

Κλήθηκαν λοιπόν παράλληλα με την έκθεση, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι να σχολιάσουν ένα τόμο που πέρα από τα εισαγωγικά κείμενα, δεν είχε μια πανεπιστημιακή προσέγγιση, μια και απουσίαζε μια συγκροτημένη τεκμηρίωση με κατόψεις και σχέδια, καθώς και περισσότερες φωτογραφίες, οι οποίες αν και συγκεντρώθηκαν δεν εντάχθηκαν στον τόμο.

Εντάχθηκαν στις ευρηματικές εκθεσιακές κατασκευές, εν είδη κεκλιμένων κύβων, που σχεδίασε ο Παναγιώτης Πάγκαλος, από διάτρητες λαμαρίνες και διατομές από χάλυβα βαμμένοι με ηλεκτροστατική βαφή, οι οποίοι υποδέχθηκαν εκτυπωμένα πανό και οθόνες τηλεοράσεων μεγάλου μεγέθους που είχαν μετατραπεί σε εικαστικά κάδρα με την ένταξη ξύλινης κορνίζας και ενός διάτρητου πασπαρτού που καδράριζε τις πολλαπλές για κάθε έργο εικόνες και κείμενα.

Μέσα σε αυτό το εκθεσιακό περιβάλλον συγκεντρώθηκαν ικανός αριθμός συναδέλφων για να ακούσουν αρχικά τους χαιρετισμούς που απηύθυναν οι Σταύρος Ζουμπουλάκης (Πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης), Παναγιώτης Καλδής (Πρύτανης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής), Ελένη Τάτλα (Πρόεδρος του Τμήματος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής του ΠΑΔΑ), Μανώλης Αναστασάκης (Εκδότης grad review), και Παναγιώτης Πάγκαλος (Καθηγητής ΠΑΔΑ, Επιμελητής έκθεσης).

Στη συνέχεια ακολούθησαν οι εισηγήσεις των ομιλητών: Ασπασία Κουζούπη (Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), Αναστάσιο Κωτσιόπουλο (Ομότιμο Καθηγητή ΑΠΘ), Κωνσταντίνο Μωραϊτη (Ομότιμο Καθηγητή ΕΜΠ), Νίκο Πατσαβό (Αναπληρωτή Καθηγητή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων), Αγάπη Πρωίμου (Επίκουρη Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Πατρών), και Σοφία Τσιράκη (Καθηγήτρια ΕΜΠ). Ο συνθέτης Νίκος Ξανθούλης έκλεισε τον κύκλο των ομιλιών παίζοντας αρχαία ελληνική λύρα, παράλληλα με μια πρωτότυπη ψηφιακή προβολή.

Ο συνθέτης Νίκος Ξανθούλης

Τον συντονισμό της εκδήλωσης είχε ο Σταύρος Αλιφραγκής. Πριν την έναρξη των ομιλιών, που δεν φώτισαν ιδιαίτερα την έκδοση, κάποιες μάλιστα μας αποπροσανατόλισαν, προηγήθηκε μουσική με πιάνο από την πιανίστρια, Αντιγόνη Κατσούρη, η οποία έκλεισε και την βραδιά, συνοδεύοντας ευχάριστα τις συζητήσεις και τα σχόλια, που ακολούθησαν.

2.

«ΟΙ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ, 1930-1975. 

Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΜΙΑΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ»

ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΕΚΘΕΣΗΣ ΣΤΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ GOETHE

Με μια ενδιαφέρουσα εισήγηση της Μυρτώς Κιούρτη

Ωδή στην τεράστια προσπάθεια που έχουν κάνει μέσα στον 20ό αιώνα οι Έλληνες αρχιτέκτονες αποτελεί η έκδοση Athens’ Polykatoikias 1930-1975 του Γερμανού αρχιτέκτονα Kilian Schmitz-Hübsch και του Έλληνα φωτογράφου Δημήτρη Κλεάνθη, η οποία κυκλοφόρησε το 2023, σημειώνει η αρχιτέκτονας Μυρτώ Κιούρτη, με αφορμή την σχετική έκθεση που εγκαινιάστηκε στο Ινστιτούτο GOETHE την Πέμπτη 07 02 2025 και θα διαρκέσει μέχρι 01 03 2025, με τίτλο Athens’ Polykatoikias 1930-1975. Formation of a Typology.

Μερική άποψη της έκθεσης

Στον μικρό αυτό εκθεσιακό χώρο, η έκθεση προσεγγίζει τον κτιριακό τύπο της «πολυκατοικίας» ως αναπόσπαστο κομμάτι της αστικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, στο οποίο αποτυπώθηκαν ιδέες και οράματα για τη ζωή και τη συμβίωση στην πόλη, που σταδιακά συμπυκνώθηκαν σε μια εμβληματική τελική μορφή. Εκτίθενται φωτογραφίες και αρχιτεκτονικά σχέδια που παρακολουθούν την πρωτοποριακή εξέλιξη των κύριων χαρακτηριστικών της πολυκατοικίας και παρουσιάζονται κατόψεις, είσοδοι και μπαλκόνια.

Επιλογές το υλικό της έκθεσης

Παράλληλα, η εισήγηση της Μυρτώς Κιούρτη, στο πλαίσιο των εγκαινίων της έκθεσης, κίνησε το ενδιαφέρον του κοινού. Στην σύντομη ομιλία της, ανέλυσε το φαινόμενο πολυκατοικία στην Ελλάδα και το ιδιαίτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε, επισημαίνοντας τις ιδιαίτερες συνθήκες που επικράτησαν στην Ελλάδα και καθόρισαν τις εξελίξεις, συνθήκες θεαματικά διαφορετικές από εκείνες που εφάρμοσαν ισχυρά κράτη στην πόλη. Μία ενδιαφέρουσα ανάλυση του φαινομένου, σε ένα κείμενο που παρατίθεται στην συνέχεια και αξίζει να διαβαστεί:

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΜΥΡΤΩΣ ΚΙΟΥΡΤΗ

Χαίρετε,

Χαίρομαι πολύ που βρίσκομαι σήμερα εδώ στα εγκαίνια αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας έκθεσης με θέμα την Αθηναϊκή πολυκατοικία την οποία έχουν επιμεληθεί ο Killian Schmitz-Hubsh και ο Δημήτρης Κλεάνθης

Η έκθεση βασίζεται στο βιβλίο που δημοσίευσε πρόσφατα ο Killian με εξαιρετικές φωτογραφίες του Δημήτρη. Το βιβλίο είχε πολύ μεγάλη επιτυχία και πρόσφατα επανεκδόθηκε. Μπορείτε να το προμηθευτείτε και σήμερα εδώ.

Από αριστερά οαρχιτέκτων   Killian Schmitz, ο φωτιγράφος Δημήτρης Κλεάνθης και η Μυρτώ Κιούρτη την βραδια των εγκαινίων

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλο διεθνές ενδιαφέρον για την Αθηναϊκή πολυκατοικία. Το βιβλίο και η έκθεση συμβάλουν σε αυτή τη συζήτηση.

Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη δουλειά του Kilian είναι το ότι για πρώτη φορά νομίζω γίνεται μια τόσο συγκροτημένη προσπάθεια να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο οι Έλληνες αρχιτέκτονες συνέβαλαν στην διαμόρφωση της σύγχρονης Αθήνας μέσω του μοντέλου της πολυκατοικίας και του συστήματος της αντιπαροχής.

Στην Ελλάδα θεωρούμε ότι οι Έλληνες αρχιτέκτονες δεν μπόρεσαν να επηρεάσουν το πώς εξελίχθηκε η σύγχρονη Αθήνα.

Αυτό οφείλεται στο ότι οι Έλληνες αρχιτέκτονες δεν μπόρεσαν ποτέ να εφαρμόσουν στην Αθήνα μεγάλης κλίμακας πολεοδομικό σχεδιασμό ή δεν μπόρεσαν να κατασκευάσουν μεγάλης κλίμακας συγκροτήματα κατοικιών όπως έκαναν οι συνάδελφοί τους σε άλλες μητροπόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής.

Συνήθως θεωρούμε προβληματικό το ότι δεν μπόρεσαν οι Έλληνες αρχιτέκτονες να κάνουν μεγάλης κλίμακας σχεδιασμό. Και λέμε ότι αυτό οφείλεται στο ότι δυστυχώς στην Ελλάδα δεν έχουμε ένα ισχυρό κράτος το οποίο μπορεί να κάνει μεγάλης κλίμακας έργα στην πόλη.

Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια αναθεώρηση αυτής της άποψης.

Καταρχάς σημαντικοί ιστορικοί όπως ο Γιώργος Δερτιλής έχουν επισημάνει πως η μικρή ισχύς του Ελληνικού κράτους και η αδυναμία του να κάνει μεγάλης κλίμακας έργα μέσα στην πόλη οφείλεται σε ένα πολύ ενδιαφέρον καθεστώς που καθόρισε την σύγχρονη ελληνική κοινωνία: την μικρή γαιοκτησία.

Το ελληνικό κράτος ποτέ δεν απέκτησε τους μεγάλους κλήρους γης που κληρονόμησαν τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη από τα προγενέστερα φεουδαρχικά συστήματα.

Στην Ελλάδα η μικρή γαιοκτησία συνδέεται με την κατάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Μετά την αποχώρηση των Οθωμανών, επικρατεί κενό εξουσίας στην χώρα. Οι Οθωμανοί γαιοκτήμονες φεύγουν και οι Έλληνες μικροκαλλιεργητές καταπατούν τη γη.

Την ίδια εποχή καταφθάνουν στην χώρα Ευρωπαίοι με ριζοσπαστικές πολιτικές ιδέες που μαγνητίζονται από την Αθήνα λόγω του αρχαίου της παρελθόντος, ως λίκνου της δημοκρατίας.

Ακριβώς επειδή εδώ δεν υπάρχει ακόμα εδραιωμένη εξουσία εφαρμόζουν ριζοσπαστικές πολιτικές για την εδραίωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας ως αντιπαράδειγμα στα απολυταρχικά καθεστώτα των άλλων Ευρωπαϊκών κρατών.

Για παράδειγμα στην Ελλάδα καθιερώνεται η καθολική ψήφος για τους άνδρες το 1844. Στη Γαλλία αυτό επιτυγχάνεται τέσσερα χρόνια αργότερα το 1848, στην Γερμανία το 1871, στην Βρετανία το 1918 και στην Ιταλία το 1919.

Αυτές οι προοδευτικές πολιτικές συνδέονται με την διασπορά γαιοκτησίας και την εδραιώνουν.

Όπως όμως ξέρουμε διασπορά γαιοκτησίας σημαίνει διασπορά εξουσίας.

Το ελληνικό κράτος δεν μπόρεσε ποτέ να κάνει μεγάλες παρεμβάσεις μέσα στην πόλη γιατί υπήρχε μεγάλη διασπορά γης και εξουσίας στους πολίτες.

Παράλληλα όμως φάνηκε ότι αυτές οι μεγάλες παρεμβάσεις που έκαναν τα ισχυρά κράτη στην πόλη απέτυχαν. Τα μεγάλης κλίμακας μοντέρνα συγκροτήματα κατοικιών δεν αγαπήθηκαν από τον κόσμο, σταδιακά απαξιώθηκαν, οι γειτονιές ερήμωσαν, πολλά συγκροτήματα κατοικιών έγιναν γκέτο, αναπτύχθηκε μεγάλη εγκληματικότητα, διάσημα έργα μεγάλης κλίμακας τελικά κατεδαφίστηκαν, όπως πρόσφατα το συγκρότημα κατοικιών Robin Hood Gardens των Alison και Petern Smithson στο Λονδίνο.

Ο Kilian ξεκινά να μιλήσει για την Αθήνα και το κύτταρό της την ελληνική πολυκατοικία έχοντας υπόψη του αυτή την κριτική στις μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις των αρχιτεκτόνων που απέτυχαν, όπως μας αναφέρει και στην εισαγωγή του βιβλίου του.

Η Αθήνα μπαίνει στο επίκεντρο των διεθνών συζητήσεων γιατί ακριβώς πολεοδομήθηκε με άλλον τρόπο και επειδή αναγνωρίζονται στην Αθήνα κάποια θετικά χαρακτηριστικά: ζωντάνια της πόλης όλες τις ώρες της μέρας, η ποικιλία των ερεθισμάτων, η Αθήνα δεν είναι μια μονότονη πόλη, η έντονη κοινωνικότητα που χαρακτηρίζει τη ζωή στην Αθήνα, η μείξη των κοινωνικών τάξεων, η αίσθηση ελευθερίας που νιώθει κανείς ζώντας στην Αθήνα όπως το περιγράφουν άνθρωποι που έχουν ζήσει και σε πόλεις εκτός Ελλάδας και ταυτόχρονα η αίσθηση ασφάλειας, η μικρή εγκληματικότητα σε σχέση με πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής.

Η Αθήνα κατασκευάστηκε με βάση το μοντέλο της αντιπαροχής. Ένας άνθρωπος είχε ένα οικόπεδο, και το σπίτι στο οποίο ζούσε. Ένας εργολάβος έκανε συμφωνία μαζί του, έπαιρνε το οικόπεδο, κατεδάφιζε το σπίτι και ξεκινούσε να χτίσει μια πολυκατοικία. Πουλούσε κάποια από τα διαμερίσματα από τα σχέδια σε ανθρώπους που θα έμεναν σε αυτά όταν θα ολοκληρωνόταν το κτίριο. Ο εργολάβος έδινε επίσης κάποια διαμερίσματα στον οικοπεδούχο ως πληρωμή για το οικόπεδο. Έτσι μπορούσε κανείς να ξεκινήσει να φτιάξει μια πολυκατοικία χωρίς μεγάλο κεφάλαιο. Οι ιδιοκτήτες συμμετείχαν οικονομικά στην κατασκευή της πολυκατοικίας. Ταυτόχρονα συμμετείχαν στον σχεδιασμό της πολυκατοικίας.

Πρόκειται για ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό μοντέλο συμμετοχικού σχεδιασμού που εφαρμόζεται καθολικά στην Ελλάδα διαμορφώνοντας τις πόλεις ήδη από την δεκαετία του ’50. Στην Ευρώπη οι πρώτες δειλές προσπάθειες συμμετοχικού σχεδιασμού, με στοιχειώδη ερωτηματολόγια που απευθύνονταν σε εργάτες οι οποίοι θα κατοικούσαν στην συνέχεια σε τεράστια συγκροτήματα εργατικών κατοικιών κεντρικά σχεδιασμένα εμφανίζονται από την δεκαετία του ’70. Μέχρι σήμερα στην Ευρώπη και την Αμερική ο συμμετοχικός σχεδιασμός, η εμπλοκή των κατοίκων στον σχεδιασμό των σπιτιών τους παραμένει μια εξαιρετικά περιορισμένη πρακτική.

Πολυκατοικία του Ζενέτου στη Λεωφ. Βασ. Αμαλίας (1960)

Για να καταλάβουμε το βαθμό της συμμετοχής των κατοίκων στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό στην Ελλάδα δείτε με προσοχή ένα εξαιρετικό παράδειγμα στο βιβλίο. Πρόκειται για την πολυκατοικία του Ζενέτου στην Βασιλίσσης Αμαλίας. Δείτε την αρχική πρόταση του Ζενέτου και πώς κατασκευάστηκε τελικά το κτίριο. Η ανοιχτή κάτοψη που πρότεινε ο αρχιτέκτονας μετασχηματίστηκε σε ένα τελείως συμβατικό διαμέρισμα με αναρίθμητα δωμάτια και προθαλάμους.

Αυτή την παρέμβαση των πελατών στο έργο τους οι Έλληνες αρχιτέκτονες την έχουν βιώσει τραυματικά, ως συμβιβασμό και ως απόρριψη των ιδεών τους.

Στην πραγματικότητα όμως αν παρατηρήσουμε το πώς εξελίχθηκαν οι κατόψεις των πολυκατοικιών μέσα στα χρόνια όπως μας δείχνει ο Kilian θα δούμε ότι σταδιακά πολλές από τις πρωτοπόρες προτάσεις των αρχιτεκτόνων έγιναν σταδιακά αποδεκτές και εδραιώθηκαν, όπως η ανοιχτή κάτοψη και αντίστοιχα η ανοιχτή κουζίνα.

Υπάρχει όμως και ένα άλλο στοιχείο που αποδεικνύει την μεγάλη ισχύ που είχαν οι Έλληνες αρχιτέκτονες.

Οι περισσότερες πολυκατοικίες της Αθήνας δεν χτίστηκαν από αρχιτέκτονες, αλλά από μηχανικούς άλλων ειδικοτήτων και εργολάβους.

Έχει τρομερό ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι αυτά τα κτίρια ακολουθούν πιστά τα πρότυπα των αρχιτεκτόνων με μικρές παραλλαγές.

Αυτό που έχει τρομερό ενδιαφέρον είναι ότι τα οράματα των αρχιτεκτόνων για το τι σημαίνει μοντέρνα ζωή στην πόλη στην Αθήνα κέρδισαν την συντριπτική αποδοχή του κοινού.

Πρώτος ίσως ο Kenneth Frampton ισχυρίστηκε ότι η Αθήνα είναι η πλέον Μοντέρνα πόλη.

Αντίθετα σε άλλες μητροπόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής όπου οι αρχιτέκτονες απόλαυσαν μεγάλες συνθετικές ελευθερίες και σχεδίασαν τεράστια συγκροτήματα κατοικιών αγνοώντας τον κόσμο τα οράματά τους τελικά απέτυχαν και απορρίφθηκαν.

Για παράδειγμα σήμερα το Λονδίνο χτίζεται σε συντριπτικό βαθμό σε ιστορικιστικό νεοβικτωριανό στυλ.

Οι αρχιτέκτονες εκτός Ελλάδας θεώρησαν ότι το πρόβλημα βρισκόταν στις μορφές του Μοντέρνου, και έτσι στράφηκαν στο Μεταμοντέρνο, στο προ-Μοντέρνο ή σε εξεζητημένες μορφολογικές αναζητήσεις που τις βλέπουμε χαρακτηριστικά σε νέες μητροπόλεις της Ασίας ή της Μέσης Ανατολής.

Το φαινόμενο της Ελληνικής πολυκατοικίας αποδεικνύει αντιθέτως ότι η αφαίρεση που χαρακτηρίζει τις μορφές του Μοντέρνου, η απλή γεωμετρία, η λογική της επανάληψης ως αισθητική αξία, η απλότητα της οικοδομικής, κέρδισαν το κοινό, γιατί όλοι μπορούσαν να αντιγράψουν με λίγα χρήματα τα παραδείγματα των αρχιτεκτόνων. Έτσι στην Αθήνα κατακτήθηκε το κύριο διακύβευμα του Μοντέρνου: αξιοπρεπής κατοικία για όλους. Φθάνει και πάλι να συγκρίνουμε ένα τυπικό διαμέρισμα μιας Αθηναϊκής πολυκατοικίας με το διαμέρισμα που έχει σήμερα στο Λονδίνο ένας άνθρωπος αντίστοιχης κοινωνικής τάξης.

Μπορεί ο συγκεκριμένος τρόπος παραγωγής της πόλης να στέρησε από τους αρχιτέκτονες την ικανοποίηση που δίνουν στο Εγώ τα μεγάλης κλίμακας έργα, μπορεί εδώ τα έργα να ήταν μικρά, σεμνά και μονίμως τα σχέδια των αρχιτεκτόνων να παραποιούνταν κατά την εφαρμογή ματαιώνοντας τα αρχικά οράματα των δημιουργών τους. Μπορεί μεγάλα κομμάτια της πόλης να μην σχεδιάστηκαν από αρχιτέκτονες. Όμως ως αντίτιμο της μάχης που δώσανε οι Έλληνες αρχιτέκτονες με τους αναρίθμητους πελάτες που έπρεπε να πείσουν για κάθε λεπτομέρεια που σχεδίαζαν, κέρδισαν κάτι ανεκτίμητο: την ευρεία αποδοχή από την Ελληνική κοινωνία σημαντικών αρχιτεκτονικών νεωτερισμών που διαμόρφωσαν τελικά με πολύ ενδιαφέροντα τρόπο την ζωή στην Αθήνα.

Με την έρευνά του σήμερα ο Kilian φέρνει στο φως και ανταμείβει αυτή ακριβώς την προσπάθεια των Ελλήνων αρχιτεκτόνων.

Και θα κλείσω την εισήγησή μου αυτή λέγοντας ότι το φαινόμενο της Αθηναϊκής πολυκατοικίας αποδεικνύει και μια άλλη μεγαλειώδη σύλληψη των αρχιτεκτόνων στις αρχές του 20ού αιώνα, το ότι η πραγματική ομορφιά της πόλης έχει να κάνει με το πώς αυτή κατοικείται. Form follows function.

Η Αθήνα λοιπόν είναι μια γοητευτική πόλη, για πολλούς όμορφη, όχι επειδή έχει ωραία κτίρια αλλά επειδή έχει ωραία ζωή.

Αυτό ακριβώς αποτυπώνει στις φωτογραφίες του ο Δημήτρης Κλεάνθης. Ο Δημήτρης είναι φωτογράφος αρχιτεκτονικής και ταυτόχρονα κοινωνικός επιστήμονας. Η δουλειά του, την οποία βλέπουμε στην έκθεση και το βιβλίο, πιστεύω πως είναι πρωτοποριακή. Είναι από τους ελάχιστους φωτογράφους αρχιτεκτονικής που τόσο συγκροτημένα και συνειδητά φωτογραφίζει σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα προσπαθώντας να αναδείξει την ομορφιά των κτιρίων μέσα στην αληθινή ζωή της πόλης. Ο Δημήτρης επιχειρεί δηλαδή να αναδείξει την αρχιτεκτονική αξία αυτών των κτιρίων ακριβώς επειδή αποτυπώνει το πόσο ποιητικά γράφει η ζωή των ανθρώπων πάνω τους.

Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγέθυνση και καλύτερη ανάλυση.

ΠΡΟΣΕΧΩΣ ΒΑΣΙΛΗ Ν. ΓΙΑΝΝΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΑΝΑΒΑΣΗ που μόλις κυκλοφόρησε ΒΡΑΒΕΙΑ GRAIL ΣΤΟ ΩΔΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΕΚΘΕΣΗ KENGO KUMA ΣΤΟ ΚΑΠΝΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΩΝ ΝΙΚΟΥ ΚΑΛΟΓΗΡΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΟΥ ΤΖΩΝΟΥ ΕΚΘΕΣΗ ΝΙΚΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΠΕΤΣΙΝΗ ΣΤΟ "HOUSE OF LUCIE" ΘΟΔΩΡΟΣ, ΓΛΥΠΤΗΣ ΑΝΤΙ ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΗΣ ΣΤΟ ΕΜΣΤ ΒΙΒΛΙΟ ΡΙΒΑΣ ΛΑΒΑ, ΑΝΤΩΝΗ ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΝΙΝΟΥ