Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΩΣ ΓΟΝΙΜΟ ΠΕΔΙΟ

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Διαδικτυακή ομιλία

του Δημήτρη Αντωνακάκη

στην Πολυτεχνική Σχολή

του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Δημήτρης Αντωνακάκης

Μια πολύ ενδιαφέρουσα διάλεξη, επέλεξα σήμερα να παρουσιάσω, με σπάνιες αναφορές στην ποίηση, την φιλοσοφία και την λογοτεχνία και καίρια αποσπάσματα από τα γραπτά και τα λόγια της αγαπημένης μας Σουζάνας, που τελικά ήταν παρούσα με τον δικό της τρόπο, σε αυτή την διδακτική και διαδικτυακή ομιλία του Δημήτρη Αντωνακάκη προς τους φοιτητές της Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Τον Δημήτρη Αντωνακάκη υποδέχθηκαν ο Βασίλης Δημακόπουλος, Κοσμήτορας της Πολυτεχνικής Σχολής, ο Άγγελος Παπαγεωργίου, Πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών και την συζήτηση συντόνισε ο Νίκος Πατσαβός Αναπληρωτής Καθηγητής.

Βασίλης Δημακόπουλος, Κοσμήτορας της Πολυτεχνικής Σχολής,

 Άγγελος Παπαγεωργίου, Πρόεδρος  του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 

Νίκος Πατσαβός Αναπληρωτής Καθηγητής.

Επέλεξα να παρουσιάσω σήμερα το κείμενο αυτής της ομιλίας, παρόλο που είναι ήδη αναρτημένη στο διαδίκτυο, γιατί πιστεύω ότι είναι διαφορετική η αίσθηση και η διάρκεια του γραπτού λόγου, ειδικά ενός ανθρώπου που εναποθέτει τις στοχαστικές του προσεγγίσεις και την σοφία μιας τεράστιας γνώσης και εμπειρίας, συμπληρώνοντας άλλη μία ψηφίδα στην τεράστια παρακαταθήκη, που συγκροτούν με την συντροφό του εδώ και χρόνια, με τα έργα τους και τον λόγο τους. Ο Δημήτρης Αντωνακάκης απευθυνόμενος σε νέους φοιτητές, με αυτό το σπάνιο νηφάλιο και τρυφερό του τρόπο, μας μιλά για αυτή την δύναμη και την αξία της γόνιμης συνεργασίας όχι μόνο μεταξύ των μηχανικών που εμπλέκονται στην δημιουργία του αρχιτεκτονικού έργου και στην τέχνη του οικοδομείν, αλλά και όλων όσων όσο συμβάλλουν σε αυτή την διαδικασία και στην συνέχεια θέτει μια σειρά από χρήσιμα ερωτήματα που μπορείτε να διαβάσετε στην συνέχεια.

Η Αρχιτεκτονική

ως γόνιμο πεδίο συνεργασίας  

των μηχανικών.   

  

Γιάννενα 23 Απριλίου 2021

Καλοί μου φίλοι.

Είναι ιδιαίτερα τιμητική η πρόσκλησή σας  να συμμετάσχω σε αυτή την σειρά των ομιλιών μεταξύ όλων αυτών των σημαντικών επιστημόνων, για να σκεφτώ μαζί τους μονολογώντας λίγο, γύρω από τα αιώνια θέματα της ταλαιπωρημένης παιδείας μας.  

Γιατί τι άλλο είναι η συνεργασία που αναφέρεται στο τίτλο της ομιλίας μου αν όχι το θέμα της Παιδείας;

Δεν φαντάζεστε πόσο με γυρνάει πίσω αυτή η προβληματική για την παιδεία σε εκείνα τα «κράσπεδα της οροσειράς των αναμνήσεων», για να θυμηθώ των αγαπημένο μου ποιητή, όταν πριν πολλά χρόνια νομίσαμε ότι θ’ αλλάξει ο κόσμος.

Ας είναι.

Θα ήθελα να σας προετοιμάσω για την πρόθεσή μου να  παρουσιάσω το θέμα που μου προτάθηκε με 9 σχόλια ώστε να παρακολουθείτε την διαδρομή. Σχόλια τα οποία θα συνοδεύσω με λίγες εικόνες υπονοώντας ίσως στο τέλος κάποια διέξοδο. 

1. Τα αυτονόητα.

Σ’ αυτό τον κόσμο που ολοένα στενεύει,

ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους.

γράφει ο Γ. Σεφέρης

Μα ναι!  Στην αρχιτεκτονική, -όπως και στο ΄θέατρο, όπως και στον κινηματογράφο όπως, και σε πολλές άλλες τέχνες, όμως σίγουρα  στην Αρχιτεκτονική, είμαστε υποχρεωμένοι να αναζητήσουμε τον άνθρωπο, και να διαμορφώσουμε ένα γόνιμο πεδίο συνεργασίας, όπως λέει ο τίτλος της ομιλίας μου, όχι μόνο μεταξύ των μηχανικών συνεργατών, αλλά και μεταξύ όλων όσων υποχρεωτικά θα πρέπει να συμβάλουν για να πραγματοποιηθεί το αρχιτεκτονικό έργο: από τον εργοδότη, μέχρι τον τελευταίο εργάτη. Αφού είναι γνωστό σε όλους ότι στην δουλειά μας, στην τέχνη του οικοδομείν, στην Αρχιτεκτονική, δεν μπορεί κανείς, να κάνει τίποτε μοναχός του.

Πράγματι απαιτείται  ένα γόνιμο πεδίο που να προκαλεί την συμμετοχή στη μελέτη ενός αρχιτεκτονικού έργου και στην πραγματοποίησή του, ένα κλίμα που να επιτρέπει την αποδοχή της κριτικής, από τους συμμετέχοντες σ’ αυτήν συνεργάτες, φυσικά καλλιεργημένους και πρωτίστως ενημερωμένους. Κι αυτή η διαδικασία προϋποθέτει ειλικρινή επιθυμία συμμετοχής και κατάθεση εμπιστοσύνης στη κοινή προσπάθεια. Γιατί είναι απαραίτητο να διευκρινίσουμε από την αρχή, ότι για να είναι γόνιμο αυτό το πεδίο, για να είναι ουσιαστικό απαιτεί μια στοχαστική και βαθιά ποιητική προσέγγιση της Αρχιτεκτονικής. Μία προσέγγιση που θα διαφοροποιείται από το συνηθισμένο κυνήγι της φήμης και του κέρδους.

Στην περίπτωσή μας λοιπόν εκείνο που απαιτείται, για αυτή τη στοχαστική και βαθειά ποιητική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής,  είναι η συμβολή όλων των μελών της ομάδας στην αναζήτηση της ικανοποιητικής οργάνωσης και διαχείρισης των χώρων που καθορίζει ένα πρόγραμμα προσεκτικά επεξεργασμένο για ένα συγκεκριμένο τόπο. Ο κοινός στόχος είναι το έργο.

Γνωστά κι αυτά. Επομένως: Υπάρχει πράγματι κάτι να συζητήσουμε;

 

Δυστυχώς υπάρχει. Γιατί στο τόπο μας πρέπει να συζητούμε τα αυτονόητα  και οφείλουμε  να επαναλαμβάνουμε γνωστά πράγματα, μήπως κάποτε φτάσουν στ’ αυτιά εκείνων που παίρνουν τις αποφάσεις. 

Όμως μια και φθάσαμε ως εδώ ας δούμε μήπως μπορέσουμε εξειδικεύοντας να εντοπίσουμε κάποια γόνιμα και χρήσιμα ερωτήματα.

2. Η Αρχιτεκτονική κοινότητα.

Η Αρχιτεκτονική, γράφει η Σουζάνα Αντωνακάκη, η τόσο «μοναδική πολιτική τέχνη», όπως την αποκαλεί ο Ruskin,  σήμερα στον τόπο μας έχει μια ασαφή και παρεξηγημένη παρουσία, καθώς - όλα τα κτίσματα που της χρεώνουν δεν είναι Αρχιτεκτονική  όπως και κάθε στιχάκι δεν είναι ποίηση.

Ίσως πριν απ’ όλα θα έπρεπε να σημειώσουμε ότι δεν υπάρχει από την ανθρώπινη κοινότητα η αναγνώριση της Αρχιτεκτονικής ως σημαντικότατου παράγοντα διαμόρφωσης του καθημερινού της περιβάλλοντος, ούτε και η αποσαφήνιση του ρόλου και των αρμοδιοτήτων του αρχιτέκτονα.

Είναι βέβαια προφανές ότι αυτή η αναγνώριση θα έπρεπε να είχε καθιερωθεί από την κατωτέρα και την μέση εκπαίδευση, και να έφθανε έως μέσα στους πανεπιστημιακούς χώρους. Γι αυτό απ΄όσο ξέρω, δεν έχει γίνει συστηματικά σε κανένα από αυτούς. 

 

Έτσι, δυστυχώς, η ανθρώπινη κοινότητα δεν είναι εύκολο να αντιληφθεί, ότι η Αρχιτεκτονική είναι μια Τέχνη που την αφορά καθώς δεν έχει κατανοήσει ποιο είναι το αντικείμενό της. Πώς διαφοροποιείται από εκείνο των άλλων μηχανικών και κυρίως πώς σχετίζεται, με τις πόλεις όπου διαμένει, με την καθημερινότητά της, με το σπίτι που ζει, με λίγα λόγια με τη ζωή και την ευτυχία της.

Δεν έχουμε καταφέρει οι αρχιτέκτονες να πείσουμε ότι ο χώρος που σχεδιάζουμε πρέπει να προκαλεί την περιέργεια, την μνήμη, τις σχέσεις μας με την παιδική ηλικία, τη σχέση μας με τη φύση και την ύπαρξή μας, να προσφέρεται δηλαδή για να κατοικείται ποιητικά, όπως ισχυρίζεται ο Heidegger, κι αυτή είναι η αρετή που ξεχωρίζει το αρχιτεκτονικό έργο από τις άλλες κατασκευές.

Καθώς ο στόχος της αρχιτεκτονικής είναι το κάθε  ΕΡΓΟ να ερμηνεύει και να μεταφέρει στο χώρο ένα τρόπο ζωής έγκυρο για την εποχή μας.

 

Αυτή λοιπόν η απαραίτητη ενημέρωση της κοινής γνώμης δυστυχώς δεν έχει γίνει.

Και επειδή δεν γίνεται να περιμένουμε άλλο, πρέπει να αναλάβουμε εμείς οι Αρχιτέκτονες αυτή την ενημέρωση συλλογικά βέβαια πρώτα, αλλά και ατομικά, όπου και όπως ο καθένας μπορεί, εξηγώντας διδάσκοντας και διδασκόμενος, επισημαίνοντας ότι αυτό που μαθαίνουμε σπουδάζοντας «είναι να εργαζόμαστε για να βελτιώσουμε τη ζωή των ανθρώπων» με ότι αυτό συνεπάγεται. 

3. Η ζωή αλλάζει

Σήμερα περισσότερο από ποτέ είναι απαραίτητη αυτή η συνεργασία μεταξύ  των ειδικών που θα ολοκληρώσουν ένα αρχιτεκτονικό έργο.  Κι αυτό όχι μόνο για να ενταχθούν σωστά και στην ώρα τους σ'αυτό όλες οι αρμόζουσες, ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, που οφείλει να περιλάβει το έργο για να αξιοποιηθούν σε αυτό, αλλά κυρίως διότι η ζωή, που αυτή η αρχιτεκτονική θα στεγάσει δεν είναι πια αυτή η ίδια  που μέχρι σήμερα γνωρίζαμε.

Γιατί το έχετε αντιληφθεί προφανώς ότι η ζωή μας έχει αλλάξει όσο κι αν αυτή η αλλαγή δεν έχει ίσως γίνει ακόμα αντιληπτή σε όλη της την έκταση.

Ήδη οι συνέπειές της είναι φανερές πριν απ’ όλα στη σύνθεση και την οργάνωση της οικογένειας, η οποία άλλοτε περιλάβανε 3 γενιές, με θείες και παππούδες και τώρα είναι κυρίως τα δύο άτομα που την συγκροτούν, άντε και τα τρία ή τέσσερα για λίγα χρόνια. Διότι σε λίγα χρόνια τα παιδιά, αν υπάρξουν, μεγαλώνουν, οπότε φεύγουν και ξαναγυρίζουμε στα δύο άτομα ή και στο ένα…

Είναι και η αλλαγή που έγινε ολοφάνερη με την αναδιάταξη των κατοικιών, πρώτα με τα ”air b and b”, και τώρα στα χρόνια της πανδημίας, με τις αγορές και τις επιλογές που γίνονται πια από το διαδίκτυο, με την εργασία στο σπίτι, με τα ηλεκτρικά  ενοικιαζόμενα αυτοκίνητα που άρχισαν ήδη να κυκλοφορούν στις μεγάλες πρωτεύουσες του κόσμου και με όλα όσα ανατρέπουν ότι έχουμε μέχρι σήμερα συνηθίσει.

Ποιο είναι το πλαίσιο, αν όχι οι θεσμοί της εκπαίδευσης και ιδιαίτερα το Πανεπιστήμιο, που οφείλει άμεσα να καλλιεργεί τις προϋποθέσεις, για να δημιουργηθεί το κατάλληλο κλίμα το οποίο θα επιτρέψει σε μια ομάδα «τεχνικών» να συγκεντρωθεί για να αναδιοργανώσει και να αναδιατάξει το αυριανό αρχιτεκτονικό πρόγραμμα του κατοικείν που κάποτε θα ζητηθεί από τους πολίτες; Το πρόγραμμα της κατοικίας για αυτές τις νέες συνθήκες ζωής στη πόλη, στη χώρα, στη φύση;

Είναι μεγάλη η ευθύνη.

Πριν 23 χρόνια σε μια συζήτηση για το μέλλον της Αρχιτεκτονικής (1998) ο Αριστείδης Αντονάς είχε πει: «προσεγγίζοντας τα προβλήματα της πόλης πρέπει –πριν υποχρεωθούμε- να είμαστε προετοιμασμένοι να περιμένουμε κάτι που δεν περιμένουμε»

«Να περιμένουμε κάτι που δεν περιμένουμε». Συβιλική διατύπωση που με είχε τότε εντυπωσιάσει και ανησυχήσει..γιατί αυτό που δεν περιμένουμε δεν είναι δυνατόν να το αντιμετωπίσουμε μονάχοι.

Κι αυτό πρέπει να το συνειδητοποιήσουμε όσο είναι καιρός πριν υποχρεωθούμε.

 

4. Αρχιτεκτονική – πρόγραμμα - τόπος

Τα κύρια στοιχεία που χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική δουλειά, είναι:

η συνέπεια με την οποία υπηρετεί κάθε θέμα που της τίθεται ,

η συνέχεια μέσα στην οποία εντάσσεται,

η πειθαρχία με την οποία υπακούει σ’ αυτές τις παραμέτρους

και τέλος η ελευθερία με την οποία παρεμβαίνει

όταν κρίνει ότι αυτό απαιτεί η περίσταση, ο τόπος

και η τεχνική αναγκαιότητα των κατασκευαστικών συνδυασμών

γράφει η Σουζάνα Αντωνακάκη και συνεχίζει: 

Με μια γόνιμη και αυθεντική ματιά της παράδοσης πρέπει να δείξουμε

τι σημαίνουν για την αρχιτεκτονική:

ταυτότητα, αμοιβαιότητα, τόπος και περίσταση»

Για όλα αυτά τα δύσκολα που είναι ίσως μερικές φορές απόμακρα για τους συνεργάτες, είναι χρήσιμο  να μετέχουν από τις πρώτες φάσεις της επεξεργασίας των δεδομένων, προκειμένου να συνηθίσουν σιγά σιγά αυτό το κλίμα, εμπλεκόμενοι στην περιπέτεια της μελέτης και της ανέγερσης ενός Αρχιτεκτονικού έργου.

 

Γιατί είναι τότε, στην αρχή, που θα γίνει η διερεύνηση των δυνατοτήτων που προσφέρει το πρόγραμμα, που ζητούν οι θεσμοί και ο τόπος για τις απαιτούμενες αναγκαίες δοκιμές και τις αλλεπάλληλες παραλλαγές που οφείλουμε να κάνουμε μιας στοχαστικής προσέγγισης της  επίλυσης του έργου.

Αυτό το κλίμα προσέγγισης καθώς μοναδική και οριστική λύση δεν υπάρχει, πρέπει να εκπέμπει αυτό το γόνιμο πεδίο συνεργασίας που αναφέρεται στο τίτλο της ομιλίας μου.

Και είναι υποχρέωση των αρχιτεκτόνων να  καλλιεργήσουν αυτή τη στάση απέναντι στα προβλήματα, δίνοντας πρώτοι το παράδειγμα της μεταξύ τους γόνιμης και ελεύθερης συνεργασίας, του σεβασμού της άλλης άποψης και τη σοβαρή διερεύνηση των παραλλαγών μέσα από ένα σοβαρό και δημιουργικό διάλογο. Πάντα με στόχο το έργο που θα καλύψει συγκεκριμένες ανάγκες, αποφεύγοντας άχρηστες εντυπωσιακές εικόνες. 

Έτσι κι αλλιώς κάθε Αρχιτεκτονικό πρόβλημα διαμορφώνεται λαμβάνοντας υπ’ όψη δύο πολυσύνθετους παράγοντες: το πρόγραμμα και τον τόπο.

*το πρόγραμμα που καθορίζεται από τις ανάγκες που καθιστούν απαραίτητη την υλοποίησή του,

Ανάγκες οι οποίες σύμφωνα με την τοποθέτηση του Σωκράτη στον Ευπαλίνο του Paul Valery απαντούν στα παρακάτω ερωτήματα:

 που, γιατί, για ποιόν, με ποιο σκοπό και με ποια μεγέθη και με ποιές αναγκαίες τεχνολογικές επινοήσεις, θα συμπλήρωνα σήμερα.

Τώρα ο τόπος από την άλλη μεριά, στον οποίο θα πραγματοποιηθεί με όλα τα θεσμικά και φυσικά χαρακτηριστικά του 

       το τοπίο και την ιστορία του, τις προσπελάσεις και την διαδρομή προς αυτό, τον προσανατολισμό με το αντίστοιχο φως και τις σκιές, τους επικρατούντες ανέμους, τις θέες, και την βαθιά φύση του υπεδάφους.

Είναι προφανές ότι στην επεξεργασία αυτού του προγράμματος, που συνήθως δίνεται σε τετραγωνικά,  θα πρέπει νεα παίρνουν μέρος εκτός από τους παραγγέλοντες και εκείνοι που θα αναλάβουν την υλοποίησή του, προκειμένου να βοηθήσουν στην επιθυμητή ιεράρχηση των αναγκών και την ενδεχόμενη αναδιάταξη των ενοτήτων που θα καταστήσουν το πρόγραμμα βιώσιμο και τεχνολογικά άρτιο.

Για να γίνουν όλα αυτά πρώτη απαίτηση είναι να μάθει ο αρχιτέκτονας να ακούει πριν μιλήσει, να κατανοεί και να συνεργάζεται.

Και ακόμα, όπως γράφει ο Le Corbusier, «Να μάθει να βλέπει, κι αυτό που είναι πιο δύσκολο να βλέπει αυτά που βλέπει και να μιλάει γι αυτά».

Και τέλος να στοχάζεται πάνω στην ουσία του  προγράμματος που του δίνουν, όπως σημειώνει ο Louis Kahn, αναζητώντας  εκείνους που θα κατοικήσουν τους χώρους που θα σχεδιάσει. Κι αν αυτοί δεν υπάρχουν θα πρέπει όπως έλεγε: «να τους εφεύρει», για να κατανοήσει τις απαιτήσεις τους και να ταυτιστεί κατά κάποιο τρόπο μαζί τους.

Μια σύνθετη από όλα αυτά στάση  θα πρέπει να τηρήσουν οι αρχιτέκτονες και όλοι οι συνεργάτες, αποδεχόμενοι αυτό που είχε σαν αρχή  η Charlotte Perriand η οποία τι μας λέει;

«ότι η περιέργεια είναι μια πρωτογενής ποιότητα

που πρέπει να την εξασκήσουμε

γιατί στη δουλειά μας δεν εφευρίσκουμε

αλλά ανακαλύπτουμε μέσα από μια διασταύρωση με το παρελθόν».

 

5. Οι αρμοδιότητες

Η αρχιτεκτονική είναι μια τέχνη άμεσα συσχετισμένη με το κοινό της και την ζωή του, γι αυτό το λόγο απαιτεί οι αρχιτέκτονες να βρίσκονται μαζί με τους συνεργάτες τους από τη μεριά του κοινού κι όχι απέναντί τους.

Αυτό μερικές φορές δεν μπορεί να συμβαίνει όταν δεν υπάρχει αυτή η κατάθεση εμπιστοσύνης στην οποία αναφέρθηκα. ‘Έτσι εμείς έχουμε ένα παράδειγμα, το Κολωνάκι, το οποίο πραγματοποιήθηκε σε συνθήκες επείγοντος, όπου οι διαμαρτυρίες των κατοίκων ήταν εξοντωτικές ακόμη και τα βράδια που πηγαίναμε για να κάνουμε την επίβλεψη, καθώς το έργο ήταν εξαιρετικά επείγον για να προλάβουμε τους ολυμπιακούς αγώνες.

 Μερικές φορές χρειάζεται να διαφωνούμε με το κοινό, όταν πιστεύουμε ότι κάτι έχει γίνει με όσο γινόταν καλλίτερους όρους. Έχουμε υποχρέωση να το εξηγήσουμε. Βέβαια, αυτό δεν είναι πάντα εύκολο καθώς μεσολαβούν πάρα πολλοί παράγοντες που διαμορφώνουν την γνώμη του κοινού. Είναι ένα ανοικτό θέμα.

Η πλατεία Κολωνακίου

 Για να καλλιεργηθεί αυτή η στάση αλληλοεκτίμησης απέναντι στο  έργο των άλλων, πρέπει να περάσει στη διαδικασία σπουδών με μεγάλη έμφαση η συνείδηση της συλλογικής δημιουργικότητας, στο πλαίσιο της οποίας ολοκληρώνονται οι προσωπικότητες όσων συμμετέχουν.

Αυτό που ζητούν από το κοινό οι αρχιτέκτονες είναι ο σεβασμός της γνώμης των αρμοδίων. Και αυτή τη λογική οφείλει να καλλιεργεί η παιδεία μας και βέβαια το Πανεπιστήμιο στους φοιτητές του.

Αλλά για ποιούς αρμόδιους μιλάμε. Οι επαγγελματικοί μας φορείς δεν έχουν ασχοληθεί ποτέ σοβαρά με την αποσαφήνιση των αρμοδιοτήτων μεταξύ των μηχανικών, ώστε να δημιουργήσουν το κατάλληλο και απαραίτητο κλίμα συνεργασίας.

 Αφήνουν τα πράγματα όπως τα βρήκαν από την εποχή που οι «μηχανικοί» έκαναν τους αρχιτέκτονες, χωρίς να έχουν σπουδάσει αρχιτεκτονική, καλλιεργώντας την σύγχυση στους πολίτες για τις αρμοδιότητες του κάθε άσχετου με την αρχιτεκτονική  μηχανικού, υποβαθμίζοντας το νόημα, και την σημασία κάθε σοβαρής Αρχιτεκτονικής πρότασης. Γελοιοποιώντας το περιεχόμενο και την σημασία της Αρχιτεκτονικής μελέτης και επιδεικνύοντας τα εντυπωσιακά τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής μας, ως αρχιτεκτονικές βελτιώσεις.

Προφανώς μιλώ για την ουσία της ευθύνης της προσφοράς  της Αρχιτεκτονικής στη  κοινότητα, στους πολίτες που αποφασίζουν να καταθέσουν τις προσπάθειες μιας ζωής για να χτίσουν το σπίτι τους, απευθυνόμενοι πολύ συχνά, χωρίς να ξέρουν, σε αναρμόδιους συχνά ανεύθυνους, που αναλαμβάνουν μελέτες καλυπτόμενοι πίσω  από το πτυχίο του μηχανικού γνωρίζοντας ότι κάνουν μια δουλειά την οποία ούτε έχουν σπουδάσει ούτε ξέρουν.

Τι να κάνει όμως η ανθρώπινη κοινότητα όταν το ΤΕΕ ο επίσημος σύμβουλος του κράτους, πείθει το Συμβούλιο της Επικρατείας και με την προχθεσινή του απόφαση, όπως μόλις πληροφορήθηκα, αναγνωρίζει το δικαίωμα άσκησης της Αρχιτεκτονικής σε μια σειρά μηχανικών, οι οποίοι το μόνο που διδάσκονται σε σχέση με την αρχιτεκτονική στις σπουδές τους είναι πώς να συνεργάζονται με τους αρχιτέκτονες και όχι πώς να σχεδιάζουν τους χώρους ενός  κτηρίου.

6. Το παράδειγμα

Μήπως όμως και στο Πανεπιστήμιο, δυστυχώς, δεν έχουμε αντίστοιχα φαινόμενα σύγχυσης αρμοδιοτήτων;

Το παράδειγμα το έχουμε εδώ στο δικό σας πανεπιστήμιο.

Επιτρέψετέ μου να σας το περιγράψω όσο γίνεται πιο σύντομα:

Πρόκειται για την πρόταση που είχαμε υποβάλλει μετά από επιλογή, για μια είσοδο-στάση που επρόκειτο να γίνει, εκεί που το λεωφορείο συναντάει την είσοδο του πανεπιστημιακού χώρου, εκεί στην τότε ερημιά.

Α66, Κεντρική πύλη του χώρου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Τοπογραφικό, Κάτοψη, 1997

Προβλέπαμε 4 πύργους, ιδιαίτερα επεξεργασμένους. Καθ’ ένας για άλλο σκοπό: ένας για την αναμονή των επιβατών, ο άλλος για την Εξυπηρέτηση ΙΤΜ, ο τρίτος ως τηλεφωνικός θάλαμος και ο τέταρτος αποτελούσε την σκάλα για το δώμα υπαίθριας και ημιυπαίθριας αναμονής που είχε προβλεφθεί.Η πύλη θα ήταν φωτισμένη τη νύχτα και θα ήταν ένα τοπόσημο στο δρόμο.

Α66, Κεντρική πύλη του χώρου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 1997

 Έχουν περάσει σχεδόν 20 χρόνια από τότε κι ακόμα δεν έχω καταλάβει ποιο ήταν το δικό μας λάθος, -αν υπήρχε-, και πιο των αναρμόδιων, που η δύσκολη και τολμηρή αυτή μελέτη, ενώ είχε εγκριθεί από την τεχνική υπηρεσία είχε δημοπρατηθεί και είχε ανατεθεί στον μειοδότη εργολάβο η κατασκευή της, ακυρώθηκε την τελευταία στιγμή η πραγματοποίηση της, μετά από εισήγηση ενός καθηγητή, άσχετου με την  αρχιτεκτονική .

          Μια τραυματική εμπειρία...

Σας δείχνω για να χαλαρώσουμε εικόνες από αυτό το δύσκολο έργο, το οποίο πραγματοποιήθηκε σε ένα γόνιμο πεδίο συνεργασίας μηχανικών όπως αυτό που αναφέρεται στον τίτλο της διάλεξής μου.

Α66, Κεντρική πύλη του χώρου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, 1997

Μας μένουν τα ευνοϊκά σχόλια των επαϊόντων που αποσπά η μελέτη κάθε φορά που την παρουσιάζουμε.

Προφανώς το θέμα, του σεβασμού της γνώμης του ειδικού και η καλλιέργεια της αλληλοεκτίμησης και του σεβασμού της προσπάθειας της άλλης άποψης θα σας έχει απασχολήσει εδώ στο  Πανεπιστήμιο, καθώς είναι σύμφυτο με το νόημα της διδασκαλίας.

Είναι πράγματι ένα πολύ δύσκολο πρόβλημα που δεν λύνεται μια κι έξω. Θέλει μια συνεχή και επίμονη φροντίδα η διατήρησή του.

Ας μην απομακρυνόμαστε όμως από το θέμα…

7. Οι Αρχιτέκτονες

Ας μιλήσουμε πρώτα για τους Αρχιτέκτονες που οφείλουν να είναι η ψυχή αυτού του γόνιμου πεδίου συνεργασίας μια και είναι αυτοί που θα επεξεργαστούν την Αρχιτεκτονική πρόταση κρατώντας ένα συναινετικό ρόλο χωρίς να επιδιώκουν προσωπική προβολή, καθώς η ομάδα πρέπει εσωτερικά αλλά και προς τα έξω πέρα από τα άτομα, να λειτουργεί και να φαίνεται ως ομάδα.

Ο Alvaro Siza, σημαντικός  Αρχιτέκτονας και καθηγητής, πορτογάλος, διατύπωσε μ’ ένα εξαιρετικά εύγλωττο τρόπο την παράδοξη σχέση της Αρχιτεκτονικής και του αρχιτέκτονα με τίς ανθρωπιστικές επιστήμες και τις τεχνολογικές σχολές στα Πανεπιστήμια.

Ακούστε τι έχει γράψει :

«Αναπτύσσω την άποψη ότι ο Αρχιτέκτονας είναι ένας ειδικός της μή ειδικότητας. Το κτίριο εμπεριέχει τέτοιο πλήθος στοιχείων, τόσο πολλές τεχνικές και απαιτεί την επίλυση τόσο διαφορετικών προβλημάτων, ώστε είναι αδύνατον να ελέγχει κανείς  όλες τις απαιτούμενες γνώσεις.

Αυτό που απαιτείται είναι μια ικανότητα να διασυνδέει κανείς τα διάφορα στοιχεία και ειδικότητες.

Οι Αρχιτέκτονες πρέπει να έχουν μια ευρύτητα εποπτείας και να μην εξαναγκάζονται σε συγκεκριμένες γνώσεις, ώστε να έχουν την ικανότητα να συνδέουν τους διάφορους παράγοντες και να διατηρούν τη συνθετική αντίληψη του μη ειδικού.

Μ’ αυτή τη έννοια ο αρχιτέκτων είναι ένας ανίδεος, που πρέπει να είναι ικανός να συνεργάζεται με πολλούς ανθρώπους  και να συντονίζει την ενσωμάτωση σε ένα έργο ενός απέραντου αριθμού παραγόντων.

Αυτή είναι μια εξειδίκευση που κατακτάτε μόνο μέσα από την εμπειρία. Με αυτήν γινόμαστε ικανοί να αντιμετωπίζουμε τις νέες καταστάσεις που συνοδεύουν κάθε καινούργιο έργο.»

Πέρα όμως από αυτή την εξεζητημένη διατύπωση του  Siza, ας έχουμε υπ’ όψη μας, ότι η εμπειρία κατά τον Walter Benjamin δεν φέρνει μονάχα τα καλά. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όπως γράφει ο ίδιος χαρακτηριστικά, η εμπειρία είναι: «Η μάσκα της ενηλικίωσης».

Τι μας λέει ο Walter Benjamin;

«Αν βγάλουμε αυτή τη μάσκα της ενηλικίωσης» λέει τότε αποκαλύπτεται ο ενήλικας «που έχει πάντοτε βιώσει τα πάντα, και συχνά τι θέλει  να αποδείξει; Ότι και αυτός αρνήθηκε να πιστέψει τους γονείς του, αλλά η ζωή τον δίδαξε πως είχαν δίκιο».

Και «υποτιμώντας» πάντα ο ενήλικας «τα χρόνια της νιότης επισημαίνει ότι θα τα ακολουθήσουν τα χρόνια της μεγάλης εμπειρίας... τα χρόνια του συμβιβασμού, της υποβάθμισης των αξιών και της  έλλειψης ενέργειας…» . έτσι μας λέει... «Αυτή είναι η ζωή.» 

Κι αυτή η απαισιόδοξη κι επικίνδυνη κατάληξη ιδιαίτερα όταν απευθύνεται σε νέους, μου θυμίζει το φόβο του αρχιμάστορα Σόλνες, ο οποίος στο ομώνυμο έργο του Ίψεν κάποια στιγμή φωνάζει:

«Έχω αρχίσει να φοβάμαι τρομερά τα νιάτα...Αισθάνομαι ότι όπου νάνε η νεότερη γενιά θα  ορμήσει στη πόρτα μου , θα τα ρημάξει όλα και θα με συντρίψει...»

Αυτός ο τρόμος που δεν έχει σχέση με την ηλικία αλλά με την αδυναμία συμμετοχής στις εξελίξεις, καθώς κανείς μεγαλώνοντας δεν είναι δυνατόν να τις παρακολουθεί, οπότε καμιά φορά για να μη μείνει πίσω εμποδίζει τους άλλους να προχωρήσουν. Αυτή τη στάση, αυτό το φόβο οφείλει να ξεπερνά συνεχώς με προσπάθεια το Πανεπιστήμιο, βοηθώντας με εμπιστοσύνη τους νέους, οι οποίοι με τα διαρκή ερωτηματικά τους μας ενθαρρύνουν και μας κρατούν σ’ εγρήγορση.

Αυτό το κλίμα εμπιστοσύνης πιστεύω ότι οφείλει να καλλιεργεί ο αρχιτέκτων, αυτό το κλίμα συλλογικότητας στο Πανεπιστήμιο, που σπανίζει στην ελληνική επικράτεια. Μόνο έτσι θα καταστεί δυνατόν να καλλιεργηθεί αυτό το συνεναιτικό κλίμα μεταξύ των φοιτητών των διαφόρων ειδικοτήτων που θα τους συντροφεύει αργότερα στην επαγγελματική τους ζωή.

 Προϋπόθεση όμως για να μιλήσουμε για γόνιμο πεδίο συνεργασίας μέσα στο Πανεπιστήμιο θα πρέπει η ζωή μέσα σε αυτό το χώρο να διασφαλίζει αυτό που αναφέρει ο Ντεριντά στην τελευταία συνέντευξη που έδωσε, δηλαδή

«την απόλυτη διεκδίκηση μιας απρουπόθετης ελευθερίας ,

να σκέπτεσαι, να λέγεις και να ασκείς κριτική»

Μίλησα πολύ για τον Αρχιτέκτονα, που όπως και να το κάνουμε θα πρέπει να είναι η ψυχή αυτού του γόνιμου πεδίου Αρχιτεκτονικής συνεργασίας.

Και για τους δάσκαλους και φοιτητές αρχιτεκτονικής, που πρέπει να αναλάβουν αυτή την πρωτοβουλία καλλιεργώντας αυτό το κλίμα συνύπαρξης και  συνεργασίας μέσα στο πανεπιστημιακό χώρο, κυρίως με το παράδειγμά τους.

Πρέπει ο αρχιτέκτονας, «με σκίτσα , με λόγια , με χειρονομίες ,με μορφασμούς ή με χαμόγελα,» όπως έλεγε ο Κανδύλης να προσπαθήσει να εξηγήσει, να πείσει, να περάσει αυτό το πνεύμα σε όλους όσους θα συνεργαστούν μαζί του.

Εδώ θα ήθελα να θυμίσω τα λόγια του Roger Garaudy:

«Πρέπει να μάθουμε να συντονίζουμε και όχι να υποτάσσουμε,

να αφυπνίζουμε και όχι να διατάσσομε»

Και πρέπει να  προετοιμάσουμε τους Αρχιτέκτονες γι’ αυτό το ρόλο και αντίστοιχα τους συνεργάτες τους για την φύση αυτής της συνεργασίας

 

8. Οι συνεργάτες που δεν είναι αρχιτέκτονες

Τι περισσότερο να πω για τους συνεργάτες; Λίγο πολύ ισχύουν παρόμοιες υποχρεώσεις και γι’ αυτούς. Υπάρχει όμως μια βασική διαφορά: Την συνολική ευθύνη για το έργο την έχει ο αρχιτέκτονας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν συνεργάζεται με τους άλλους ως ίσος προς ίσους. Δύσκολη ισορροπία. Καλλιεργείστε την, αξίζει τον κόπο.

Είναι σημαντικό και γι αυτό το λόγο όσοι πρόκειται να συνεργαστούν σε μια μελέτη να ενταχθούν στην ομάδα όσο πιο νωρίς γίνεται για να καλλιεργήσουν δεσμούς. Δεσμούς εκτίμησης και φιλίας, απαραίτητους για την ομαλή λειτουργία της ομάδας. Κι αυτό θέλει χρόνο.

 Θυμηθείτε, την αλεπού για τη δημιουργία δεσμών στο Μικρό Πρίγκηπα του Saint  Exupery.

 

Στα δικά μας χρόνια – τον περασμένο αιώνα- η συνεργασία άρχιζε με τον πολιτικό μηχανικό, στον οποίο προτείναμε πάντα την δική μας άποψη για την δομή του φέροντος οργανισμού, όπως προέκυπτε από την αρχιτεκτονική πρόταση.

Πάνω σε αυτήν έκανε τις παρατηρήσεις του και μετά από διάλογο διόρθωνε ή συμπλήρωνε τις προτάσεις μας ή προσάρμοζε τις δικές του, πάντα φυσικά μέσα στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής πρότασης.

Ο ήλεκτρολόγος-μηχανολόγος εκείνη την εποχή σπάνια δημιουργούσε προβλήματα. Τα αρχιτεκτονικά δεδομένα ήταν δεσμευτικά, άλλωστε οι εγκαταστάσεις και τα δίκτυα τότε κρύβονταν μέσα στους τοίχους. Έμενε μόνο ο φωτισμός.

 

Όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει δραματικά.

 

Τώρα, όπως γνωρίζετε καλά έκτος από τις νέες τεχνικές των στατικών μελετών, τα μηχανολογικά δίκτυα και τα μηχανήματα που τα εξυπηρετούν έχουν τις δικές τους δύσκολα ελεγχόμενες διαστάσεις και διεκδικούν την σωστή θέση τους στο κτήριο. Η αδυναμία του Αρχιτέκτονα να προβλέψει προτού σχεδιάσει στοιχειωδώς το κτήριο είναι δεδομένη.

Οι προσπάθειες εισαγωγής των νέων τεχνολογιών στον οργανισμό υπαρχόντων κτηρίων για την ενεργειακή τους αναβάθμιση, έχουν  αποδείξει την αδυναμία ουσιαστικής προσαρμογής και ένταξης στις μορφολογικές απαιτήσεις τους των απαιτούμενων δικτύων και των απαιτούμενων για την λειτουργία τους μηχανημάτων, συνήθως απρόβλεπτα μεγάλων διαστάσεων και σημαντικού βάρους.

Το ίδιο συμβαίνει και στα νέα κτήρια, αν δεν γίνει την κατάλληλη στιγμή η πρόβλεψη όλων αυτών των περίπλοκων εγκαταστάσεων με μελέτες παράλληλα εξελισσόμενες, και συνεχώς αναπροσαρμοζόμενες ώστε να αποφεύγονται οι δυσάρεστες εκπλήξεις στην τελευταία φάση της μελέτης εφαρμογής του κτηρίου ή στη διάρκεια της κατασκευής.

 

Κι αυτό όχι μόνο για να ενταχθούν οι νέες τεχνολογικές επιτεύξεις στις απαιτήσεις του νέου κτίσματος, προσαρμοσμένες στις απαιτήσεις της αρχιτεκτονικής μελέτης, αλλά κυρίως για να συμβάλουν με τις ευφάνταστες εφαρμογές τους στην ανάδειξη των χαρακτηριστικών εκείνων του χώρου που τον μετατρέπουν σε τόπο και τον συνδέουν με την ερμηνεία ενός  έγκυρου τρόπου σημερινής ζωής για τον οποίο ήδη μιλήσαμε στην αρχή.

 

Ένα μανιφέστο που είχε κυκλοφορήσει στη δεκαετία του 50 του περασμένου αιώνα, όπως αναφέρει ο Γιώργος Ξηροπαϊδης, υποστήριζε ότι η μηχανή (η τεχνολογία) δεν είναι ούτε παράδεισος ούτε κόλαση, είναι ο ανεξιχνίαστος  δικτάτορας που μας υπαγορεύει τρόπους σκέψης και ενέργειας.

Η προσπάθειά μας να ξεφύγουμε από αυτή την ανεξιχνίαστη δικτατορία επιβάλλει τουλάχιστον την προστασία εκείνων των χαρακτηριστικών των χώρων του κτίσματος και του περιβάλλοντος που το καθιστούν τόπο αναφοράς, που το συνδέουν με συλλογικές μνήμες, χαρακτηριστικά που ενθαρρύνουν την συμβίωση την συνύπαρξη και μετατρέπουν τον αφηρημένο  μετρήσιμο χώρο σε χώρο μνήμης.

Και αυτή η δύσκολη προσέγγιση απαιτεί πνεύμα ελεύθερο κριτικό πνεύμα που θα αναζητά παράλληλα με την εξέλιξη της Αρχιτεκτονικής πρότασης τις δικές τους προτάσεις, που θα υποτάσσουν τις έτοιμες τεχνολογικές απαιτήσεις στο πνεύμα του τόπου ενδεχομένως πέρα από ΄τις συμβατικές προδιαγραφές, ώστε να μην ανατραπεί η επιδιωκόμενη αρχική σύλληψη, την οποία θα έχουν παρακολουθήσει από την αρχή και στην οποία θα έχουν κατ’ αρχήν συμφωνήσει.

Εδώ θα πρέπει να ειπωθεί ξανά ότι οι συνεργάτες του Αρχιτέκτονα έρχονται να υπηρετήσουν με εμπιστοσύνη αλλά ελεύθερα το αρχιτεκτονικό έργο και όχι να εφαρμόσουν αυτά που ήδη ξέρουν.

Το Αρχιτεκτονικό ΕΡΓΟ τέχνης είναι ο κύριος στόχος. Και είναι αυτός που απαιτεί εκείνο το γόνιμο πλαίσιο στο οποίο κάθε τόσο γυρίζουμε .

9. Το Αtelier 66

Ο Kenneth Frampton γράφοντας για το Atelier 66 επισημαίνει το γεγονός, ότι αυτό  “το έργο  που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιό του,

πέρα από την ποιότητά του διαμορφώθηκε”

εκτός  από τις κοινές σπουδές των μελών του στο πολυτεχνείο της Αθήνας

“σ’ ένα πλαίσιο συνεργασίας όπου

 αναζητήθηκαν συνειδητά οι κοινές τους ρίζες

 από τις οποίες προέκυψε η κοινή  έκφραση της ομάδας”.

Θεωρώ την παρατήρηση αυτή εξαιρετικά σημαντική, γιατί θυμάμαι τις αμέτρητες ώρες που διαθέσαμε η Σουζάνα κι εγώ για να κρατήσουμε αυτή την γόνιμη συνεργασία όλα αυτά τα χρόνια στο εργαστήριο, τονίζοντας σε κάθε ευκαιρία ότι το έργο που παράγεται είναι έργο ομαδικό στο οποίο όλοι οι συμμετέχοντες αναγνωρίζουν λιγότερο ή περισσότερο τον εαυτό τους. Κι αυτά όλα ενθαρρύνοντας την προσωπική εξέλιξη του καθενός και της καθεμιάς.

Και αναφέρομαι στο Atelier 66 και στη λειτουργία του, εδώ μέσα στον Πανεπιστημιακό χώρο, όχι ως υπόδειγμα αλλά μόνο ως ένα σχετικά καλό παράδειγμα μιας συγκροτημένης ομαδικής δουλειάς, που αναζήτησε και τήρησε και προώθησε κάποιες αρχές για κάμποσα χρόνια.

Μιας εναλλασσόμενης ομάδας αρχιτεκτόνων, γύρω από ένα μόνιμο πυρήνα, με συνεχή αρχιτεκτονική παρουσία σε όλους τους τομείς, - επιστημονικούς και καλλιτεχνικούς, εκπαιδευτικούς και συνδικαλιστικούς, - διότι πιστεύω ότι η συγκρότηση αυτών των ομάδων με όσο γίνεται κοινές απόψεις και στέρεους δεσμούς, είναι ένας τρόπος για τους νέους αρχιτέκτονες να υπάρξουν  καλλιεργώντας κοινές αρχές, τις οποίες οι ίδιοι θα καθιερώσουν μέσα από την δουλειά τους.

Αρχές τις οποίες θα σέβονται και θα βελτιώνουν, και με βάση τις οποίες θα λειτουργούν εξελίσσοντας την αρχιτεκτονική στο τόπο μας.

Σκέφτηκα ότι ίσως η καλλίτερη απόδειξη για την ιδιαίτερη σημασία που έχει αυτή η αρμονική συνύπαρξη είναι να σας δείξω ενδεικτικά κάποια ομαδικά έργα  του Atelier 66 που διεκδικώντας τα συλλογικά μέσα από αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, πραγματοποιήθηκαν, συνήθως, πείθοντας τους υπεύθυνους, -όχι πάντα, όπως ήδη σας έδειξα- για τις αρχές και τις απόψεις του.

Στηριγμένοι λοιπόν στις δικές μας, μεσογειακής νοοτροπίας, κοινές αρχές με την εμμονή μας στην επεξεργασία του κενού, του υπαίθριου χώρου, και σ’ ένα κλίμα γόνιμης συνεργασίας, έγινε δυνατόν να σχεδιάσουμε και να πραγματοποιήσουμε εν όλο ή εν μέρει μικρά και μεγάλα σημαντικά έργα που θα ήταν αδύνατον να πραγματοποιήσουμε μονάχοι.

 

Θα σας δείξω μερικά από αυτά με ελάχιστα σχόλια για να κλείσω αυτή την  ομιλία.

Μουσείο στη Χίο, η αυλή το κέντρο της σύνθεσης, το κενό

Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Κρήτης, η ένταξη του συγκροτήματος που ήταν μεγάλο, με σεβασμό στα αιωνόβια δένδρα που μας είχαν δοθεί.  Η κεντρική πλατεία  στο κέντρο και  γύρω οι μικρότερες πλατείες των τμημάτων. Δυστυχώς τίποτα στην Ελλάδα δεν τελειώνει. Έχει γίνει μόνο ένα μικρό κομμάτι του ορίου της.

Πολυτεχνείο Κρήτης, η πλατεία τόπος διασταύρωσης διδασκόντων και διδασκομένων. Αριστερά και δεξιά τα τμήματα, στο κέντρο οι χώροι των φοιτητών και διδασκαλίας και στις παρυφές η διοίκηση.

Η πλατεία και η βιβλιοθήκη

Η πλατεία και το αμφιθέατρο με την ιδιαίτερη επεξεργασία για ακουστικούς λόγους.

Βιβλιοθήκη ΑΣΚΤ, Ημιτελής και αυτή. Η ράμπα στην κάτω εικόνα δεν έχει κανένα νόημα, αν δεν συνδεθεί όπως προβλεπόταν στην σύνθεση με τα υπόλοιπα κτίρια που δεν έχουν γίνει.

Ο εσωτερικός χώρος μόλις είχε τελειώσει πριν βεβηλωθεί με άσχετες επιπλώσεις.

Μεταπτυχιακό τμήμα ΑΣΚΤ, προσθήκη ορόφου, και πάλι εδώ εισβολή του κενού, του υπαίθριου χώρου, όπως φαίνεται στα σκίτσα επάνω.

και τέλος ο Σταθμός Καλλιθέας, με τις διασταυρώσεις, και το νόημα του ταξιδιού.

Το πρώτο πράγμα που έκανε ο Θεός ήταν το ταξίδι.

 

10. Επίλογος

Δεν είναι η στιγμή ούτε θα ήμουν το κατάλληλο πρόσωπο για να προτείνω τρόπους που θα δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις οι οποίες  πρέπει να εξασφαλίζουν αυτό το τόσο αναγκαίο κλίμα κατανόησης και εμπιστοσύνης στο Πανεπιστήμιο και στις ομάδες που θα δημιουργηθούν.

Κλίμα απαραίτητο για να καλλιεργηθεί αυτή η διάθεση για συλλογική δημιουργικότητα, απέναντι στην κοινή ευθύνη για την τύχη των αρχιτεκτονικών έργων!

Προσωπικά πιστεύω ότι στο πλαίσιο παρόμοιων αυτόνομων μονάδων, είναι δυνατή η οργάνωση και λειτουργία ενός γόνιμου πεδίου συνεργασίας νέων ανθρώπων που μόνοι τους θα διατυπώσουν τους κανόνες λειτουργίας της ομάδας, κανόνες που θα σεβαστούν οι ελεύθερες επεμβάσεις των συνεργατών τους διαμορφώνοντας μέσα από τις δυσκολίες ένα ύφος, μαχόμενοι.

Εκείνο που θα ήθελα τελειώνοντας να σας μεταφέρω είναι η χαρά που πολλαπλασιάζεται μέσα στην ομάδα, όταν προκύπτει κάποια επιτυχία μιας κοινής προσπάθειας δουλεμένης με αγάπη, ελευθερία και πάθος, ενώ πάλι,

την αντιμετώπιση της όποιας στενοχώριας από την αναπόφευκτη - κάποτε – κοινή αποτυχία, καθώς αυτή μοιρασμένη σε όλους εξασθενεί, αφήνοντας στη θέση της, στο καθένα ξεχωριστά και σε όλους μαζί, την δημιουργική διάθεση με χιούμορ και πείσμα να ξαναδοκιμάσουν πάλι στο πλαίσιο της ομάδας όσο αντέχουν!

Κι αυτά τα αισθήματα που μοιραζόμαστε και που τόσο συχνά συναντάμε στη καθημερινότητά μας είναι αυτά πού μας δίνουν δύναμη για την ζωή.

  Κι ας μη ξεχνάμε ότι όπως γράφει ο Shiller:

«η ψυχή μας τόσο περισσότερο εκτείνεται

όσο περισσότερους περιορισμούς βρίσκει έξω από αυτήν.

Και σε αυτήν την υψηλή συναίσθηση ελευθερίας

δεν μπορούμε να φτάσουμε με άλλο μέσο

παρά με το πάθος».

και με την αγάπη θα πρόσθετα εγώ.

Εύχομαι οι δρόμοι σας να είναι φωτεινοί και χαρούμενοι

Σας ευχαριστώ.

______________________________ 

Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει και η συζήτηση που ακολούθησε που μπορείτε να παρακολουθήσετε στο βίντεο της διάλεξης από το 48:30 και μετά, κάνοντας ΚΛΙΚ εδώ