ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ 2014-2015



Για να διαβάσετε τα κείμενα των 5 διαλέξεων που ακολουθούν
κάντε scroll αμέσως μετά τα ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:


5. Λάζαρος Καλυβίτης αρχιτέκτων

Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η προσωπικότητα ενός Αρχιτέκτονα  μέσα από τη Διδασκαλία του


διέλεξη στην ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ:
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ ΙΩΑΝΝΗ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ
που δόθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2014


Λάζαρος και Μαρία Καλυβίτη . Φωτογραφία Δημήτρη Φιλιππίδη


..................................................................................



4. Κείμενο της Δήμητρας Βογιατζάκη (Αρχιτέκτων, μεταπτυχιακή σπουδάστρια Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π) για την παρουσίαση του βιβλίου "Αχαρτογράφητα Ρεύματα" στην Ελληνοαμερικάνικη Ένωση, Πέμπτη 15 Ιανουαρίου 2015



....................................................................................


3. Κείμενα Ηλία Κωνσταντόπουλου, Δημήτρη Φατούρου

από την Τελετή ανακήρυξης του Δημήτρη Φατούρου 
σε επίτιμο διδάκτορα της Πολυτεχνικής Σχολής 
του Πανεπιστημίου Πατρών, 
Τετάρτη 8 Οκτωβρίου 2014


....................................................................................

2.Γιώργος Παπαδήμας, φοιτητής αρχιτεκτονικής


ΜΙΧΑΛΗΣ ΟΡΡΟΣ 1920-1991 / Δεν σε βλέπω σε οἶδα


Διάλεξη 9ου εξαμήνου, Σχολή Αρχιτεκτόνων Mηχανικών ΕΜΠ
Αθήνα 24-VII 2014

Γιώργος Παπαδήμας

………………………………………………………………………………………………………………

1. Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη, Αντώνης Νουκάκης, αρχιτέκτονες


ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ


Διάλεξη στα πλαίσια των εκδηλώσεων της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρείας. Αίθουσα ΤΕΕ, Αθήνα 24-VI-2014

 


………………………………………………………………………………………………………………

5.
Λάζαρος Καλυβίτης
αρχιτέκτων


Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ


Η προσωπικότητα ενός Αρχιτέκτονα 

μέσα από τη Διδασκαλία του
διέλεξη στην ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ  ΙΩΑΝΝΗ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ



Το κείμενο που ακολουθεί εκφωνήθηκε ως ομιλία μέσα στα πλαίσια επιστημονικής ημερίδας για το έργο του αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλου που έγινε στο Ωδείο Αθηνών το Σάββατο 20 Δεκεμβρίου 2014 και οργανώθηκε από το περιοδικό Ελληνικές Κατασκευές, με συντονιστή τον αρχιτέκτονα Παναγιώτη Τσακόπουλο και επιστημονικούς αρωγούς: Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, do.co.mo.mo, MONUMENTA. Συνεργαζόμενοι φορείς : Ωδείο Αθηνών και Μουσείο Μπενάκη.
Ομιλητής : Λάζαρος Γ. Καλυβίτης, Αρχιτέκτων




   Θα ’θελα, πριν αρχίσω, να ευχαριστήσω τους προλαλήσαντες για τα σπουδαία που μας είπαν και έδειξαν και ιδιαίτερα τις κυρίες Παναγιωτοπούλου και Αδάμη για τα εκπληκτικά ανέκδοτα σχέδια του Καθηγητή που παρουσίασαν. Τελικά το έργο του Γιάννη Δεσποτόπουλου είναι σε καλά χέρια, και συγκρατώ με χαρά την «δέσμευση-υπόσχεση» της κ. Αδάμη για μία επιλεκτική έκθεση των εικαστικών του σχεδίων. 

        Κυρίες και Κύριοι και Αγαπητοί Συνάδελφοι,
Στην ομιλία μου αυτή, θα ήθελα να συμπληρώσω κι εγώ ορισμένα στοιχεία που αφορούν την προσωπικότητα του καθηγητή Γιάννη Δεσποτόπουλου, (που τον έκαναν ξεχωριστό σαν Άνθρωπο, Αρχιτέκτονα και Δάσκαλο), και επίσης να αναφερθώ σε κάποιες σημαντικές στιγμές που έζησα κοντά του: Υπήρξα μαθητής του, (μέχρι το 1963), και αργότερα, (από το 1966 και πέρα), επιμελητής και συνεργάτης του, έως το θάνατό του. Σ’ αυτή τη θητεία οφείλω πολλά. Τόσο στον Καθηγητή και στους συναδέλφους μου επιμελητές, όσο και στους σπουδαστές που δουλέψαμε μαζί και ίσως πετύχαμε κάποια «συναύξηση» για την παιδεία όλων μας. Ο όρος, βέβαια, της συναύξησης είναι του καθηγητή… (Θα αναφερθούμε σε αυτόν και αργότερα).
    Ευχαριστώ, λοιπόν τους εμπνευστές και οργανωτές της εκδήλωσης αυτής, για την πραγματοποίησή της και για τη μεγάλη τιμή της πρόσκλησης που μου έγινε, αλλά και γιατί ξαναέζησα, χάρις σ’ αυτήν, αξέχαστες αναμνήσεις.

  Με αγάπη και σεβασμό θα τονίσω μερικά χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας του. Ο Δεσποτόπουλος ήταν ένας γλυκύς και προσηνής άνθρωπος, με ίσια, κολλημένα μαλλιά, φορούσε γυαλιά και ήταν πάντοτε ευπαρουσίαστος, ωστόσο απλός και λιτός στην εμφάνισή του. Κρατούσε μόνιμα ένα μαύρο χαρτοφύλακα – φάκελο και εκινείτο με ιδιαίτερα μεγάλα και αθόρυβα βήματα, είτε πήγαινε στην τάξη είτε στο γραφείο του, ή οπουδήποτε αλλού. Μπορούσες να τον αναγνωρίσεις από μακριά από το περπάτημά του.

ΦΩΤ.2. Από την επίσκεψη του τότε Πρωθυπουργού κ. Κωνστ. Καραμανλή στο Ωδείο Αθηνών. Μεν. Παλλάντιος, Υπουργός Πολιτισμού Κ. Τρυπάνης, Ι. Δεσποτόπουλος, Μαν. Χατζηδάκις και άλλοι.

   Όταν έμπαινε στην τάξη, άλλοι στα σκαμνιά, άλλοι στα σχεδιαστήρια, άλλοι όρθιοι σχημάτιζαν γύρω του ένα μικρό σύμπαν χαράς, σιωπής και προσήλωσης. Χαιρετούσε με ένα πλατύ χαμόγελο, και τότε άρχιζε το μάθημα: «Τώρα δέστε», έλεγε, ή «Τώρα ακούσετε». Ήταν οι προσφιλείς του εναρκτήριες προσφωνήσεις.
   Έβλεπες ένα φανερά εσωστρεφή άνθρωπο, να ανοίγει τον εαυτό του με σεβασμό και απλότητα. Οι χαμηλοί του τόνοι έρχονταν σε αντίθεση με το βάρος των λόγων του, και αυτό συγκινούσε και ξεσήκωνε τους σπουδαστές, που δεν παρασύρονται από στομφώδεις και γεμάτους έπαρση λόγους.

ΦΩΤ.3 Ο Ι. Δεσποτόπουλος στο Ωδείο Αθηνών. Προσωπικό Αρχείο Λ.Καλυβίτη(από δεξιά Γιώργος Αντωνακάκης, Αν.Νουκάκης, Ι.Δεσποτόπουλος)

   Ο λόγος του καθηγητή, η ελληνική του γλώσσα, ήταν απλή, δωρική, χωρίς ίχνη δημαγωγίας ή λαϊκισμού. Ήταν ένα σημαντικό στοιχείο της ταυτότητάς του, που δεν ξεθώριασε κατά την μακρά του παραμονή στις χώρες του Βορρά. Το ίδιο και ο γραπτός του λόγος που περιεστράφει κυρίως σε πολεοδομικά ζητήματα και μανιφέστα, με επίκεντρο πάντοτε τον άνθρωπο, (ως ενεργό πολίτη) και την πόλη, (ως έκφραση «κτισμένης πολιτικής»). Οι Αριστοτελικοί αυτοί ορισμοί αναλύονται στο κορυφαίο βιβλίο του Δεσποτόπουλου «Η Ιδεολογική Δομή των Πόλεων», μαζί με τις ιστορικές «εννοιολέξεις» πόλη, πολίτης, πολίτευμα, πολιτισμός κλπ., οι οποίες πιστώνονται στη μοναδική γλώσσα που γέννησε και εκφράζει από χιλιάδες χρόνια αυτές τις φιλοσοφικές έννοιες. 

   Ακόμη ένα στοιχείο της προσωπικότητάς του, είναι ο γραφικός του χαρακτήρας που αποπνέει βυζαντινή ελληνικότητα, όπως και η υπογραφή του. Με δυο λόγια ο Καθηγητής Δεσποτόπουλος ήταν ένας συνειδητός πολίτης και ένας ευπατρίδης του πνεύματος. 

ΦΩΤ.4Από το βιβλίο του Ι. Δεσποτόπουλου ‘Η Ιδεολογική δομή των πόλεων’ έκδοση της Ακαδημίας του Βερολίνου.

ΦΩΤ. 5. Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη

   Μόλις ήρθε στο Πολυτεχνείο, ένας άνθρωπος με μακρά πορεία, πρώτα στο Μετσόβιο, ύστερα στο BAUHAUS, μετά στο Αννόβερο, από όπου και αποφοίτησε με ιδιαίτερη διάκριση, μετά καθηγητής στο Μετσόβιο (από όπου και επαύθει για τις πολιτικές του πεποιθήσεις), ύστερα στη Σουηδία για πολλά χρόνια, και τέλος πάλι καθηγητής στο Μετσόβιο, το 1960, έκανε αμέσως αντιληπτό ότι κάτι καινούργιο έφερνε στη Σχολή. Ανέτρεψε τα στερεότυπα του μαθήματος της κτηριολογίας, εισάγοντας τον κοινωνικό ρόλο του αρχιτέκτονα για την κοινωνία και από την κοινωνία, σ’ ένα ρόλο αμφίδρομου διαύλου, από τον οποίο προκύπτει έργο όχι μόνο ως αισθητικό κατόρθωμα, αλλά και ως έκφραση των κοινωνικών επιθυμιών, αναγκών και διεκδικήσεων.    
   Ήταν το πρώτο μήνυμα πολιτικοποίησης στο Πολυτεχνείο, με την έγκυρη όμως σχέση σπουδαστή και καθηγητή και όχι όπως κακοφόρμισε αργότερα. 

ΦΩΤ.6. Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος με συναδέλφους του καθηγητές του ΕΜΠ στο συνέδριο CIAM 1983

ΦΩΤ.7.  Bauhaus Museum, jpg

   Αντίστοιχα ήταν και τα θέματα που έβαζε για μελέτη στην τάξη. Δεν ήταν πια τα αφηρημένα, αστήρικτα και σε «ιδανικά οικόπεδα» θέματα, αλλά καίριες επεμβάσεις που καλούνταν να λύσουν φλέγοντα προβλήματα ζωής και αναγκών, σε συγκεκριμένα κεντρικά σημεία κάποιας πόλης. Και δεν επέμενε τόσο στα μετρικά σταθερότυπα των θεμάτων, (που στο κάτω-κάτω υπήρχαν και στη σχετική βιβλιογραφία), αλλά στους αποτελεσματικούς συσχετισμούς των λειτουργιών, π.χ. Πως μπορείς να κάνεις μια λαϊκή βιβλιοθήκη πραγματικά μορφωτική, αν την ενοποιήσεις λειτουργικά με ένα κέντρο νεότητας (ή με ένα κοινωνικό κατάστημα), ενώ μέχρι τότε μπορεί να έστεκε κάπου αλλού, ερημική στα ράφια της, και απρόσιτη στο κοινό.



ΦΩΤ. 8, Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη


ΦΩΤ. 9, Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη

ΦΩΤ. 10 Προσωπικό αρχείο Θ.Μακροπόδη –Δ.Μόσχου

ΦΩΤ. 11 Προσωπικό αρχείο Θ.Μακροπόδη –Δ.Μόσχου

  Από παρόμοιους συσχετισμούς και επεμβάσεις στους πυρήνες της πόλης, ο Δεσποτόπουλος οδήγησε ομαλά σε μία νέα αντίληψη κτηριολογίας, όπου με όχημα τις βασικές ανάγκες, (όπως το εμπόριο, η διοίκηση, η ψυχαγωγία κλπ.), αλλά με απώτερο στόχο τις υψηλότερες ανάγκες, (όπως η μόρφωση και καλλιέργεια για όλους), φθάναμε σε μία νέα λειτουργική οργάνωση των κτηρίων, (εκάστου κτηρίου), η οποία αποσκοπούσε πρώτιστα στην κοινωνική τους αποστολή, και κατ’ ακολουθίαν, βέβαια, στην ανάλογη μορφολόγησή τους. Έτσι βρεθήκαμε μπροστά στο ζωντανό κοινωνικό κέντρο, στο σύγχρονο μουσείο, στο ανοιχτό σχολείο, στην αναγνωστική λαϊκή βιβλιοθήκη, στο κοινωνικό κατάστημα κλπ. κλπ. Μάθαμε τις απαιτήσεις του σύγχρονου θεάτρου, που παραπέμπει κατ’ ευθείαν στο αξεπέραστο ανά τους αιώνες αρχαίο ελληνικό θέατρο, το κοίλο του οποίου συμβολίζει (με την εσωτερική του γενέτειρα), την ισοπολιτεία αυτών που το δημιούργησαν. Μέσα σε όλα αυτά το επίκεντρο ήταν το άτομο, ο πολίτης, με τα δικαιώματά του, αλλά και τις ευθύνες του απέναντι στο σύνολο, χωρίς να διεκδικεί το περισσότερο, αλλά το καλύτερο, με στόχο όχι την άνεση, αλλά την αριστεία. Και όταν λέμε ''αριστεία'', δεν εννοούμε μόνο να διακριθεί ο ένας, ο άριστος, έναντι όλων των άλλων, αλλά όλοι, όταν με συνεχή άσκηση ένας έκαστος, ξεπερνάει τον εαυτό του. Αυτή ήταν για το Δεσποτόπουλο -και όχι μόνο- η έννοια και η σημασία της αριστείας. 

ΦΩΤ. 12. Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη

ΦΩΤ. 13. Οργανόγραμμα επεξεργασίας θέματος. Έτους Δ΄ τάξης 1968. Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη

ΦΩΤ. 14. Αρχαίο Θέατρο Διονύσου. Από την εργασία του Π. Χαλούλου, http://users.sch.gr/pchalouli/ancient-theater.htm

  Ας μου επιτραπεί να πω εδώ ότι όλα τα παραπάνω αποτελούν ίσως ένα σημαντικό απόσταγμα από την κληρονομιά που μας άφησε ο Δεσποτόπουλος και είναι βαθιά μέσα μας όπως απεικονίζονται και σε ολόκληρο το έργο του. Και δεν μπήκε ποτέ στον πειρασμό να τα καταγράψει σε μορφή αυστηρών κανόνων, γιατί ίσως πίστευε ότι, όταν κάτι γίνει κανόνας, δεν ενθαρρύνει τον περαιτέρω πειραματισμό και την εναλλακτικότητα, που συνεχώς πρέπει να επιδιώκει ο αρχιτέκτονας. Και αυτό το ενθάρρυνε από τα θρανία ο Δεσποτόπουλος και παρότρυνε τους μαθητές να αυτοσχεδιάζουν, έτσι ώστε στο τέλος της χρονιάς προέκυπτε μια πλειάδα λύσεων για κάθε θέμα, που εξέφραζε τις διαφορετικές τους προσωπικότητες.

  Περάσαμε τότε σε μία νέα εποχή Κτηριολογίας και Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων, που σύντομα επηρέασε και τις άλλες έδρες με παρόμοιο περιεχόμενο. Η «Ανάλυση και Σύνθεση» είχε για τα καλά εδραιωθεί στο Πολυτεχνείο.

ΦΩΤ. 15 Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη

  Ο Δεσποτόπουλος έκανε μάθημα παντού. Στην τάξη, στο γραφείο του, στο σπίτι του, αλλά και σε κάποιο καφέ που θα μπορούσε να βρεθεί με συνεργάτες του.

ΦΩΤ. 16 Ο Ι. Δεσποτόπουλος έκανε μάθημα παντού. Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη

   Το μεγάλο βάρος όμως το έδινε στις διορθώσεις. Εκεί δούλευε ο ίδιος πάνω στα σκίτσα των σπουδαστών, που τους θεωρούσε, τον κάθε ένα και μία ξεχωριστή προσωπικότητα άξια σεβασμού, αλλά δεν οδηγούσε ποτέ σε δικά του εκφραστικά πρότυπα. Δεν έδινε πάντα εύκολες απαντήσεις και ωθούσε υπαινικτικά στη δική τους πρωτοβουλία, κάνοντας παραβολές, (πολλές φορές και υπερβολές). Ακούγονταν μέσα στην τάξη διάλογοι ως εξής: Κε καθηγητά, πως σας φαίνεται αυτό το κτήριο; (για κάποιο δημοσιευμένο θέμα). Και η απάντηση του Δεσποτόπουλου (με το αιώνιο αινιγματικό του χαμόγελο): Τώρα δέστε: Αυτά γίνονται και αρέσουν... Ή, σε άλλη περίπτωση: Κε καθηγητά, δεν είναι λίγο ανήσυχα αυτά τα μεγάλα κτήρια, στο κέντρο μιας επαρχιακής πόλης; (πάλι για δημοσιευμένο θέμα)... Τώρα ακούσετε: Οι χώρες αυτές στις πεδιάδες του Βορρά, δεν έχουν βουνά! Και τα κτήρια, καμιά φορά, καλούνται να παίξουν κάποιον ιδιαίτερο ρόλο... Με το ύφος του, μερικές φορές, έδειχνε πως «εντυπωσιάζεται» με τα ίδια του τα λόγια, δίνοντας έτσι μία αθώα και ειλικρινή έμφαση στο βαθύτερο νόημα μιας αποστροφής ή υπερβολής του: Δέστε, έλεγε, οι Σκανδιναβοί κράτησαν τα θετικά του σοσιαλισμού, απορρίπτοντας στην πράξη τα αρνητικά του, όπως η γραφειοκρατία. Φανταστείτε, ότι το Υπουργείο Παιδείας της Σουηδίας είναι, όλο κι όλο, όσο ένα μεγάλο διαμέρισμα πολυκατοικίας!... 

ΦΩΤ.17 Ο καθηγητής στα σχεδιαστήρια της σχολής Αρχιτεκτόνων. Από το τεύχος της αρχιτεκτονικής εταιρείας για την αξιοποίηση του έργου του Ι.Δεσποτόπουλου.

ΦΩΤ.18 Ο καθηγητής στα σχεδιαστήρια της σχολής Αρχιτεκτόνων. Από το τεύχος της αρχιτεκτονικής εταιρείας για την αξιοποίηση του έργου του Ι.Δεσποτόπουλου.

    Πετύχαινε με τον τρόπο του μια ευγενική επικοινωνία, χωρίς βίαιους χειρισμούς, ή προβολή του δικού του έργου, (το οποίο, έπ’ ευκαιρία, περιέβαλλε πάντοτε με σιωπηρή αξιοπρέπεια), και έτσι διέσωζε τους μαθητές από την απλή μίμηση του δασκάλου, στην οποία πολλές φορές τείνουν αυθόρμητα, αν όχι και κολακευτικά, μερικοί σπουδαστές. Έτσι ο Δεσποτόπουλος δεν δημιουργούσε καρικατούρες δικές του ανάμεσα στους νέους αρχιτέκτονες, όπως πολλοί άλλοι δάσκαλοι, είτε ηθελημένα, είτε αθέλητα. (Και εδώ θα μπορούσαν να αναφερθούν πολλά και μεγάλα ονόματα, αλλά δεν είναι της παρούσας...). Έλεγε δε, ότι παρόμοια λειτουργούσε στο BAUHAUS και ο Gropius, (Δάσκαλος και μετέπειτα φίλος του καθηγητή), και ότι με τη διαλεκτική αυτή σχέση μαθητή και δασκάλου επιτυγχάνεται όχι μίμηση, αλλά ταυτόχρονη «συναύξηση» στην παιδεία αμφοτέρων. (Ο όρος που αναφέρθηκε στην αρχή).

    Ποια ήταν η παιδεία του Δεσποτόπουλου. Από τα νεανικά του χρόνια στη Χίο, όπως μαρτυρούν τα εκπληκτικά μαθητικά του τετράδια, έδειξε μία ασυνήθιστη κλίση στη φιλομάθεια, στην ποίηση και στην αντίληψη της δομής των πραγμάτων. Είχε από παιδί μία αναγεννησιακού χαρακτήρα περιέργεια για το κάθε τι, και σιγά-σιγά, παράλληλα με τις σπουδές του, η κύρια δεξαμενή γνώσης του έγινε η ιστορία και η φιλοσοφία και κυρίως η αρχαία ελληνική ιστορία και ο ελληνικός πολιτισμός. Που όπως έλεγε, τα αποστάγματά του επέδρασαν και επιδρούν ακόμα παγκόσμια, γιατί έχουν κέντρο και μέτρο τον άνθρωπο. 

ΦΩΤ. 19. Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη.

ΦΩΤ. 20. ‘Σύ γράφεις έργα και ουχί εκθέσεις’. Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη. 

    Επιστέγασμα αυτής της παιδείας είναι η ελληνικότητα, που διαπνέει την προσωπικότητά του, καθώς και το σύνολο του έργου του και που για εκείνον δεν ήταν κάποια εθνική ετικέτα, αλλά συνειδητή επιλογή και αποφασιστική στάση ζωής. Την ελληνικότητα, ο Δεσποτόπουλος την αντιλαμβάνεται ως ένα διαχρονικό στοιχείο ουμανισμού, (ο οποίος ξεκινάει από τη Μινωική Ελλάδα και εκτείνεται αρραγής έως το Βυζάντιο και τους μετέπειτα χρόνους). Προτείνει δε ένα κράμα υψηλών αισθητικών και εκφραστικών αξιών, όπως είναι η λιτότητα, η αμεσότητα, ο ρεαλισμός και το ανθρώπινο μέτρο. Σε αυτή την αντίληψη (του μέτρου, της αρμονίας και του κάλλους) οφείλει ο Δεσποτόπουλος τον δωρικό του λόγο στα κείμενά του, την λιτότητα και κομψότητα του αρχιτεκτονικού του έργου (με κορυφαίο το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών), καθώς και όλο το εικαστικό του έργο. Και χάρις σε αυτές τις αξίες το σύνολο του έργου του στέκει διαχρονικά μοντέρνο και πρωτότυπο.

   Όλα αυτά περνούσαν στην διδασκαλία του Καθηγητή. Θετικά και αποθετικά. Θετικά μεν, επιδοκιμάζοντας ανυπόκριτα κάθε γνήσιο παράδειγμα που έβλεπε μέσα στις σπουδαστικές εργασίες, αποθετικά δε, απορρίπτοντας με ειλικρίνεια και σεμνότητα (και πάντοτε τεκμηριωμένα) οτιδήποτε ξέφευγε προς κάποιο προκαθορισμένο στυλ ή κλισέ της αρχιτεκτονικής, για το σύνολο των οποίων ο Καθηγητής έτρεφε απόλυτη αμφισβήτηση. 


ΦΩΤ. 21. Δυτική οικία, δωμάτιο 5, Νότιος τοίχος, Από το βιβλίο του Μαρινάτου, Θήρα VI, Εκτύπωσις Εκδοτική Ελλάδος ΑΕ

ΦΩΤ. 22. Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα) Θεσσαλονίκης, τμήμα ψηφιδωτού 5ος αι.

ΦΩΤ. 23. Από το βιβλίο The Doric Temple by Elisabeth Ayrton Photograph by Serge Moulinier, Thames and Hudson.

    Ο Δεσποτόπουλος δεν έκρυβε ότι τον ενέπνεε η Αρχαία Ελλάδα. Ιστορικά, φιλοσοφικά, καλλιτεχνικά. Την αιτία δε, την ομολογούσε ως απάντηση σε συγκεκριμένα ερωτήματα που έθετε, όπως: Γιατί ξεχώρισαν οι Έλληνες και μάλιστα σε ορισμένες περιόδους της ιστορίας τους; Πως αυτοί πρώτοι απάντησαν σε κορυφαία ζητήματα, που και άλλοι λαοί πραγματεύονταν, αλλά ποτέ πέραν των ορίων που επέτρεπαν τα εκάστοτε ιερατεία, για να διαιωνίζουν έτσι τη δική τους ύπαρξη. Γιατί; Δεν μπορεί να ήταν θέμα φυλετικό. Πρέπει να υπήρξε, διαχρονικά, και θέμα τόπου. Ίσως οι εύκρατοι ελληνικοί τόποι (με τα άπειρα νησιά και τα αρχέγονα σταυροδρόμια τους) να υπήρξαν ένα «φυσικό και φιλόξενο πεδίο» ευκολότερου βίου και παραγωγής πολιτισμού. Γι’ αυτό ίσως οι Έλληνες τους υπερασπίζονταν με κάθε θυσία αυτούς τους τόπους, και δέχονταν «ξένους» ως φίλους, ακόμη και ως συμμάχους, ποτέ όμως ως κατακτητές.

ΦΩΤ. 24. Paul Domenc, Elevation restauree de l’Acropole et de son environnement, Lindos. Από το βιβλίο Paris, Rome, Athenes. Ecole Nationale Superieur des beaux arts, 1982.

    Και εκεί, μέσα στο μάθημα της αρχιτεκτονικής, αλλά και έξω από αυτό, (σ’ ένα διάλογο που με μερικούς επεκτάθηκε για πολλά χρόνια), προσεγγίζονταν συμπεράσματα και ερωτήματα: Τι ρόλο έπαιξαν διαχρονικά οι ελληνικοί τόποι, με το φως και το κλίμα τους; Πως επέδρασαν ευεργετικά στους κατοίκους κάνοντάς τους περίεργους και τολμηρούς απέναντι στο άγνωστο; Θα μπορούσε να γεννηθεί το «ελληνικό πνεύμα» σε άλλο τόπο με άγρια φύση και απάνθρωπο κλίμα; Μήπως έτσι ευδοκίμησε εδώ ο ιστορικός άνθρωπος με την κριτική σκέψη και την αντίληψη του δικαίου; Και μήπως έτσι οικοδομήθηκε και η Ελληνική τους Μυθολογία, που παρ’ όλες τις σκιές του αρχαϊκού κόσμου, είναι ίσως η πιο σοφή και ανθρώπινη πρόταση ερμηνείας του κόσμου; Ποιος θα τολμούσε τότε, χωρίς κριτική σκέψη, αμφισβήτηση, αλλά και χιούμορ, να δαμάσει το δέος απέναντι στο άγνωστο; Ποιός θα ήταν σε θέση να διανοηθεί και να λατρεύσει θεότητες τέτοιου μεγαλείου, αλλά και τόσο σοφά εξανθρωπισμένες, όσο οι φοβεροί θεοί των Ελλήνων. Και όλα αυτά, όπως είπαμε, χωρίς ίχνος δημαγωγίας και λαϊκισμού, αλλά με μια ρεαλιστική και κριτική θεώρηση των γεγονότων της ιστορίας.

ΦΩΤ. 25 Αθήνα, Αρχαία αγορά και Ακρόπολη.

ΦΩΤ. 26 ‘Η ίδρυση της Λυκοσούρας’, τοιχογραφία του Φώτη Κόντογλου στο Δημαρχείο Αθηνών. Από το βιβλίο Ευδαίμων Αρκαδία του Πέδρο Ολάγια, Εκδόσεις Road.

ΦΩΤ. 27 Δελφοί, αρχείο:http://www.tropicalisland.de/ATH%20Delphi%20%Apollo%Temple%20Panorama_bjpg

    Χωρίς να υπερβάλλουμε, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Δεσποτόπουλος επίστευε και εδίδασκε την ελληνικότητα ως φιλοσοφία και τρόπο ζωής, με τη βεβαιότητα ότι ακόμη και στις μέρες μας, η Δημοκρατία της Αρχαίας Αθήνας (με την κοινωνική, αδυσώπητη αλήθεια και την επαναστατικότητά της), είχε ίσως κάποια σημαντικά ανάλογα να προσφέρει στις σημερινές κοινωνίες. Και αυτό δεν ήταν για τον Δεσποτόπουλο ουτοπία και χίμαιρα, ούτε κάποια ταριχευμένη έννοια εθνικιστικού χαρακτήρα. Ήταν μία αδιαφιλονίκητη πραγματικότητα. Όπως είπε κάποτε ο Ανδρέας Γιακουμακάτος: «Ο Δεσποτόπουλος έρχεται κατευθείαν από τον κλασσικό αιώνα και επιδιώκει, επιχειρεί, να τον πραγματοποιήσει σήμερα με τα εργαλεία της νέας αρχιτεκτονικής και τα σύγχρονα κοινωνικά αιτήματα».

3. ΦΩΤ. 28 Λίνδος, από την εκδρομή στη Ρόδο με τον Ι.Δεσποτόπουλο, Δεκ. 1967. Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη

    Τώρα θα ήθελα να αναφερθώ σε μία έντονη στιγμή που ζήσαμε κάποτε με τον Καθηγητή, και έμελλε να έχει μία αναδρομική συνέπεια στην παιδεία πολλών (μαθητών και διδασκόντων). Και που επιβεβαιώνει τη βαθιά του πίστη στις αξίες της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, και η οποία συνέβη... στη Θήβα. Είχαμε επισκεφθεί την πόλη για το Θέμα Έτους μιας Τάξης, που θα ήταν ένα «σύγχρονο μουσείο» και, βέβαια, ξεκινήσαμε από το παλαιό αρχαιολογικό μουσείο της πόλης. Βλέποντας και αναλύοντας τα άπειρα εκθέματα, κυρίως επιτύμβιες στήλες κλπ., ο Καθηγητής, με έντονη συγκίνηση, (ως εάν εκείνη τη στιγμή να έκανε τη διαπίστωση), ανέδειξε τις διαφορές που παρουσίαζαν τα γλυπτά αυτά με αντίστοιχα (της ίδιας χρονολογικής περιόδου) γλυπτά της Αθήνας, (που λίγο-πολύ όλοι γνωρίζαμε). Και ερμήνευσε τις ολοφάνερες εκφραστικές διαφορές, αναλύοντας τις κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις που ήταν υπεύθυνες: Στη Θήβα ένας αξιολογότατος μεν, αλλά ιδιόρρυθμος, συντηρητικός κόσμος, ενώ στην Αθήνα, μόλις 90 χιλιόμετρα νοτιότερα, συνέβαινε ήδη η κοσμογονία του χρυσού αιώνα, (σε έναν άλλο, παράλληλο ελληνικό κόσμο, που ήταν σε μόνιμη αντιπαράθεση με τον Θηβαϊκό). 
   Δέστε, έλεγε, την αταραξία αυτών των μορφών. Δεν μπορούν να ξεφύγουν από την ακινησία και ακαμψία των αρχαϊκών τους προτύπων. Δεν βλέπουμε εδώ στη ζωγραφική ή αγγειογραφία αντίστοιχη καλλιτεχνική ελευθερία. Δεν θα βρείτε εδώ φιλοσοφικές σχολές και στοές και ακαδημίες. Δεν γράφτηκαν εδώ τραγωδίες ή κωμωδίες. Στο δε μοναδικό θέατρο της περιοχής γίνονταν μόνο θρησκευτικές ή εορταστικές εκδηλώσεις. Θα πείτε, συνέχιζε, αυτά εδώ τα έργα δεν έχουν καλλιτεχνική αξία, ή ελληνικότητα; Κάθε άλλο! Είναι το ίδιο σημαντικά, αν όχι και με αντιστικτικό ρόλο. Οι καλλιτέχνες φαίνεται να γνώριζαν πώς να σμιλεύουν και να ζωντανεύουν την πέτρα. Δεν το προέτρεπε μία ανώτερη δύναμη που δρούσε σαν φραγμός και λέγεται πολίτευμα. Εδώ, το πολίτευμα ήταν σχετικά αντίρροπο με την ελευθερία στη τέχνη, ενώ στην Αθήνα ομόρροπο. 


 ΦΩΤ. 29. Παλαιό αρχαιολογικό μουσείο Θηβών. Προσωπικό αρχείο Μ. Σουβατζίδη

ΦΩΤ. 30. Γλυπτά Θήβας – Γλυπτά Αθήνας

ΦΩΤ. 31.  Παλαιό αρχαιολογικό μουσείο Θηβών. Προσωπικό αρχείο Μ. Σουβατζίδη

    Συγχωρείστε την κάποια υπερβολή, με την οποία προσπάθησα να ζωντανέψω μία στιγμή που συνέβη πριν από αρκετά χρόνια. Πιστέψτε με, ήταν πραγματικά εντυπωσιακή. Από εκείνο το πρωί στη Θήβα, είμαστε όλοι λίγο διαφορετικοί.
   Η ζωγραφική και η γλυπτική μαζί με την αρχιτεκτονική αποτελούσαν για τον «αναγεννησιακό» Δεσποτόπουλο, ενιαίο εικαστικό σύνολο. Κοσμούσε λοιπόν τα αρχιτεκτονικά του έργα δουλεύοντας παράλληλα ζωγραφικά και γλυπτικά θέματα σχετικά με το αντικείμενο. 
   Αυτά τα σκίτσα από τις μελέτες του, μαζί με άλλες προσωπικές εικαστικές του αναζητήσεις, ήταν ένας κλειστός, δικός του κόσμος, μακρυά από μαθητές και συνεργάτες. Τα δούλευε αυτά στα διαλείμματα της σκληρής αρχιτεκτονικής εργασίας του. Ακριβώς όπως και ο Αλεξανδρινός μας ποιητής, «και μες στην τέχνη πάλι, ξεκουράζονταν από τη δούλεψή της». Κάποιοι από μας είχαμε δει αρκετά από αυτά, φευγαλέα όμως, ανάμεσα σε συνεργασίες, όταν τα συγκέντρωνε διακριτικά και τα απέσυρε, μαζί με τα μύρια ξυσίδια της γομολάστιχάς του. Γιατί, ως γνωστόν, σχεδίαζε πάνω σε αυτά τα ξυσίδια και οι γραμμές του είχαν χαρακτηριστικές διακοπές, τις οποίες πέρναγε και ξαναπέρναγε και πάλι έσβηνε, σε μια συνεχή άσκηση αναζήτησης τελειότητας.


ΦΩΤ. 32. Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη.

ΦΩΤ. 33, Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη.

ΦΩΤ. 34.  Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη.


ΦΩΤ. 35. Από το βιβλίο Αρχιτεκτονική– ‘Ιδέες που χάνονται – Ιδέες που συναντιούνται’ – Εκδόσεις Παπασωτηρίου 2004. Αφιέρωση στον Ι. Δεσποτόπουλο.


    Αυτή η παραπάνω ενασχόληση του καθηγητή αποτελούσε και ένα πνευματικό αντίβαρο προς τις πικρίες που αντιμετώπιζε, όπως όλοι οι άνθρωποι (και ήταν ένας δύσκολος άνθρωπος ο Δεσποτόπουλος), αλλά και από τις άδικες επικρίσεις και επιθέσεις των ανταγωνιστών του. Είναι γνωστό πόσο αυτές του στοίχισαν στη ζωή του. Ακλόνητος στις πεποιθήσεις του και ηθικά ακέραιος, έδινε όλες τις μάχες του με αξιοπρέπεια και αυτοσεβασμό. Το καταφύγιό του ήταν η φύση του ως δημιουργού. Η δουλειά του. Κι έτσι παρ’ όλες τις πικρίες του, (που έμεναν καλά κρυμμένες μέσα του), εκείνος έμενε συγκεντρωμένος στο έργο του, προστατεύοντας έτσι και την ηθική του ακεραιότητα.
    Είναι χαρακτηριστική η αξιοπρέπεια και η αφαιρετική ευγένεια με την οποία αναφέρεται στην μεγαλύτερή του πικρία, (τη ματαίωση του Πνευματικού Κέντρου Αθηνών). Σε μία επιστολή του προς ένα εκλεκτό συνάδελφο, το 1979, γράφει: ... «Η τύχη των «ανθρώπων» και «έργων» είναι διαλεκτικά αβέβαιη, και σαν ξεπέρασμα αντιθέσεων μάλλον συμπτωματική. Αυτό συνέβη με το «Θέατρο» του Gropius για τον Piscator, τότε, το ίδιο τώρα με το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών. Αναγνωρίστηκε στον ευρωπαϊκό χώρο σαν “μία από τις σημαντικότερες πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές συνθέσεις της εποχής μας”, αλλά μέσα σε τυχαίες συμπτωματικότητα και αντιφάσεις εξαφανίστηκε. Στη χώρα μας τις τελευταίες δεκαετίες, όλα διέπονται από την πιο χαμηλή συμπτωματικότητα»… (Είναι τα γραμμένα, αξιοπρεπή λόγια του Καθηγητή για αυτό το τόσο σοβαρό θέμα.

 ΦΩΤ 36 Από το βιβλίο του Α.Κ.Αντωνιάδη. ‘’Ελληνες αρχιτέκτονες της διασποράς’.

    Κυρίες και κύριοι και αγαπητοί συνάδελφοι, πιστεύω ανεπιφύλακτα πως η Αθήνα θα είχε βρει την ταυτότητά της ως ευρωπαϊκή πρωτεύουσα πιο έγκαιρα και πιο έγκυρα, αν είχε δεχθεί στον πυρήνα της το Πνευματικό Κέντρο του Δεσποτόπουλου. Για τους αθέμιτους αγώνες που έγιναν για να το πολεμήσουν, ας μην υπάρξει άλλος χαρακτηρισμός. Αν όμως οι θεμιτές και δικαιολογημένες αντιδράσεις εναντίον του ήταν και εκείνες ευγενείς και συναδελφικά ανθρώπινες, όπως η συνολική στάση του Δεσποτόπουλου, θα είχε βρεθεί μία έντιμη λύση για την τύχη αυτού του σπουδαίου αποκτήματος που δεν αποκτήθηκε ποτέ.

ΦΩΤ. 37. Από το κείμενο του Γ.Μ.Σαρηγιάννη ‘Η Αριστερή ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα από το 1960-1990’. greekarchitects gr.


7. ΦΩΤ. 38. I.Δεσποτόπουλου, Πνευματικό Κέντρο Αθηνών. Από το βιβλίο του Π. Τσακόπουλου, Αναγνώσεις της Ελληνικής Μεταπολεμικής Αρχιτεκτονικής, Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο.

ΦΩΤ. 39 Ο Ι. Δεσποτόπουλος ξεναγεί στο υπό κατασκευή της Μουσικής Ακαδημίας, Ωδείο Αθηνών. (στην πρώτη πάνω φωτογραφία από αριστερά Δημήτρης Αντωνακάκης, Ελένη Δεσύλλα, Λάζαρος Καλυβίτης, στην κάτω δεξιά από αριστερά Τάσος Μπίρης, Λεονάρδος & Γιώργος Μακρής. Προσωπικό αρχείο Λ.Καλυβίτη


ΦΩΤ. 40 Ι.Δεσποτόπουλος. Μουσική Ακαδημία Αθηνών, Ωδείον. Μέρος της ευρύτερης σύνθεσης του Πνευματικού Κέντρου Αθηνών. Φωτ. Γ.Κανελλόπουλος

   Έτσι σήμερα, τιμώντας τον μεγάλο Δάσκαλο, έχουμε εμείς την τιμή να βρισκόμαστε μέσα σε ένα μικρό κομμάτι της μεγάλης του σύνθεσης, το κτήριο της Μουσικής Ακαδημίας, το οποίο στέκει σαν μοναδικός μάρτυρας της λαμπρότητας που θα χαρακτήριζε το σύνολό του. Και, στην καθολική του λευκότητα, θα θυμίζει κι αυτό, πως «Είτε βραδυάζει, είτε φέγγει, μένει λευκό το γιασεμί»…

Σας ευχαριστώ. 

(κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγένθυση)

Συμπληρωματική παρέμβαση 
(Μετά το πέρας όλων των ομιλιών, κατά τη διάρκεια της συζήτησης που ακολούθησε):

   Δεν επιθυμώ να απαντήσω σε κάποια από τις ενδιαφέρουσες ερωτήσεις που διατυπώθηκαν. Ίσως αυτό το κάνουν συνάδελφοι πιο ειδικοί. Θέλω μόνο να πω ότι είμαι πολύ ευτυχής, που με αυτές τις ομιλίες μας, σαν μικρές ψηφίδες, μαστορέψαμε σήμερα το μωσαϊκό μιας μεγάλης φυσιογνωμίας, του Γιάννη Δεσποτόπουλου, ο οποίος από εκεί που βρίσκεται, μαζί με το συνθετικό του έργο που ανήκει στον άυλο χώρο του ακτίστου, κατάφερε πάλι να μας χαρίσει ακόμη μία σημαντική «συναύξηση» για την παιδεία μας. Και να συγχαρώ τους νέους που εμπνέονται και εργάζονται πάνω στην κληρονομιά του Δασκάλου και να τους ευχηθώ καλό δρόμο στο έργο τους.

    Επίσης, θα ήταν παράλειψη σε μια τέτοια εκδήλωση να μην αναφερθούν και τα ονόματα των παλαιοτέρων επιμελητών και συνεργατών του, και δεν εννοώ τους Θουκυδίδη Βαλεντή και Γιώργο Κανδύλη που ήταν επιμελητές του στην πρώτη καθηγεσία του, αλλά αυτούς που εμείς οι (μετά συγχωρήσεως...) νεότεροι μαθητές του γνωρίσαμε πλάι του και οι οποίοι αγάπησαν και αγαπήθηκαν από το Δάσκαλο και που σήμερα δεν είναι μαζί μας, όχι όμως με δική τους επιλογή... Ελπίζοντας να μην ξεχάσω κάποιον θα θυμηθώ τον Στράτο Δούκα, την Μπέττυ Βακαλοπούλου, τον Νίκο Δεσύλλα, τη Σούλα την Τζάκου (για ένα φεγγάρι), και τελευταίο τον κορυφαίο Δάσκαλο και αρχιτέκτονα Γιάννο Πολίτη, που είχε έρωτα με την αρχιτεκτονική, αλλά και τη ζωή, όπως ο Δάσκαλός μας.

Σας ευχαριστώ.


Ευχαριστίες:

Για να πραγματοποιηθεί η εργασία αυτή, χρειάστηκε να αναθερμανθούν αναμνήσεις, να ανασυρθούν παλιές φωτογραφίες και να ξαναδιαβαστεί αρκετό έντυπο υλικό. Ευχαριστώ θερμά όσους βοήθησαν στις διάφορες αυτές ‘‘περιπέτειες’’, όπως τους καθηγητές αρχιτέκτονες, Γιώργο Μακρή, Γιώργο Προκοπίου, Φραγκίσκο Γουλλιέλμο, Αργύρη Ρόκα και Μίλτο Τζιτζά, που είχα την τιμή να τους έχω μαθητές εκείνα τα χρόνια. Επίσης την κα Γατσούλη από την βιβλιοθήκη του Τεχνικού Επιμελητηρίου, την κα Μπορίσοβα, από τα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, τον φίλο αρχιτέκτονα Αντώνη Αντωνιάδη για τις πολύτιμες σκέψεις και δημοσιεύσεις του, τον επίσης φίλο αρχιτέκτονα Μιχάλη Σουβατζίδη για τις φωτογραφίες του Παλαιού Αρχαιολογικού Μουσείου Θηβών και τέλος τη θυγατέρα μου Μαρία Καλυβίτη, αρχιτέκτονα, χωρίς την υπομονή και ανοχή της οποίας, δεν θα είχε ολοκληρωθεί η εργασία αυτή, την οποία και της αφιερώνω.

Copyright © Λάζαρος Γ. Καλυβίτης

Η παρούσα εργασία προστατεύεται κατά τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας της ελληνικής νομοθεσίας (Ν.2121/1993) όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα, καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας.
Απαγορεύεται κάθε αντιγραφή ἠ αναδημοσίευση κειμένων και λοιπών στοιχείων, ηλεκτρονικά ή μή, χωρίς προηγούμενη έγγραφη άδεια του εκδότη.

Μελλοντικά θα αποτελέσει μέρος ειδικής έκδοσης, η οποία θα συμπεριλάβει και το σύνολο των ομιλιών και εισηγήσεων της επιστημονικής ημερίδας ´ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑ ΙΩΑΝΝΗ ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΥ´ που έγινε στις 20.12.14 στο Ωδείο Αθηνών. Την ευθύνη και τον συντονισμό της ειδικής αυτής έκδοσης, έχει αναλάβει ο Παναγιώτης Τσακόπουλος, αρχιτέκτων και το περιοδικό ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ.

Επιμέλεια, σχεδιασμός έκδοσης: Λ. Γ. Καλυβίτης
Καλλιτεχνική επιμέλεια, ψηφιακή επεξεργασία κειμένων και φωτογραφιών: Μαρία Καλυβίτη

Λάζαρος Γ. Καλυβίτης


....................................................................................


4.


Δήμητρα Βογιατζάκη

Αρχιτέκτων, μεταπτυχιακή σπουδάστρια 
Σχολής Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π.

κείμενο για την Παρουσίαση του Βιβλίου 
του Τάσου Μπίρη και του Στέλιου Γιαμαρέλου


"Αχαρτογράφητα Ρεύματα"



Ελληνοαμερικάνικη Ένωση, Πέμπτη 15 Ιανουαρίου 2015 










Είχα την σπάνια τύχη να είμαι από τους τελευταίους φοιτητές/τριες της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ που άκουσαν τον Τάσο Μπίρη να διδάσκει και ταυτόχρονα από τους πρώτους/ες που είδαν τον Στέλιο Γιαμαρέλο ως επικουρικό διδάσκοντα, προτού ξεκινήσει την πορεία του στο εξωτερικό. Τυπικά δεν υπήρξα φοιτήτρια κανενός, τους γνώρισα αμφοτέρους “διαγωνίως”, μέσα από το μύθο τους. 



Είδα με τα μάτια μου το βαλιτσάκι του Τάσου Μπίρη, έλιωσα ριζόχαρτα στο χέρι σε εποχές autocad, ξημέρωσα στην Τ12 ψάχνοντας για “κεντρικές ιδέες”, αφαιρώντας και διυλίζοντας μέσα από τους αυστηρούς κανόνες του μοντέρνου οτι περιττό ερχόταν στο κεφάλι μου. Την ίδια ώρα βίωνα μια έκρηξη χρωμάτων, μηνυμάτων, παγκόσμιων πληροφοριών καθώς ο Στέλιος Γιαμαρέλος απενοχοποιούσε την ποπ κουλτούρα, γέμιζε τη ζωή μας με κομιξ, ίντερνετ και βίντεο γκέιμς, τεμάχιζε το “ιερό” Φιξ και μας προσκαλούσε να “ακούσουμε” την Αθήνα 2.0 φορώντας πάντα το χαρακτηριστικό χαμόγελό του.




Σήμερα κοιτώντας πίσω με αφορμή αυτό το ιδιαίτερο βιβλίο, πιστεύω πως ο συνδυασμός των δύο τάσεων είχε τεράστιο αντίκτυπο στη γενιά μου. Καθώς όμως είμαστε υβρίδια του μύθου των συνομιλητών μάλλον δε γνωρίζουμε πραγματικά κανέναν τους. Χρησιμοποιώ αυτή τη φράση σαν αναφορά στην εισαγωγή του Στέλιου Γιαμαρέλου ο οποίος υποστηρίζει εμφατικά πως “δε γνώριζε” τον Τάσο Μπίρη όταν τον συναντούσε για την επίμαχη συνέντευξη. Έστω και αν μορφώθηκε μέσα στην επιρροή του. Έστω και αν αφιερώνει -τουλάχιστον- 6 σελίδες στην καταγραφή των αναμνήσεων του από το μεγάλο δάσκαλο. 



Αν δεν γνωρίζουμε όμως κανέναν τους, αν μας ενθουσίασαν ή τους αμφισβητήσαμε μονάχα μέσα από φήμες και μύθους, αυτό το βιβλίο είναι μια πολύ καλή αρχή για να τους ανακαλύψουμε συνδυασμένα, τόσο τον Τάσο Μπίρη τον μεγάλο πρωταγωνιστή του, όσο και το Στέλιο Γιαμαρέλο που για μένα αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς τον θεωρώ εξίσου διαμορφωτή της σκέψης μου. Έτσι, ο συνδυασμός που προσφέρει το βιβλίο είναι εξαιρετικά σημαντικός καθώς βοηθά τους νεότερους να κατανοήσουμε τη δική μας πορεία. Μέσα από ένα παρελθόν που σίγουρα δε γνωρίσαμε, αλλά μας έχει διαμορφώσει, στρώνοντας το υπόβαθρο της εκπαίδευσης μας, κτίζοντας αυτό που βρήκαμε διαβαίνοντας την πύλη της Στουρνάρη για πρώτη φορά. 

Θα διαλύσει άραγε το βιβλίο το μύθο των συντελεστών του; Θα χάσουν τη μαγεία τους οι ψίθυροι στους διαδρόμους της σχολής; Μήπως θα χάσει τη μαγεία της αυτή η ίδια η σχολή, που με τα 100 και πλέον χρόνια της μας επιβάλλεται, ακολουθώντας το όνομά μας και προεξοφλώντας το ύφος και το ήθος μας; 

Μας μένει το βιβλίο για να μάθουμε. Για να εξερευνήσουμε, ίσως για πρώτη φορά, τα αχαρτογράφητα ρεύματα που ποτίζουν τις γενιές που αναπτύσσονται στο τέλος των σελίδων του. Τις γενιές που βρήκαν τα αχαρτογράφητα ρεύματα ως “πάντα-εκεί”, ως δεδομένα. Τις γενιές που αν μη τι άλλο μετρούν στην πλάτη τους λιγότερο από μια ενήλικη δεκαετία. Ανήκοντας σε αυτές μετρώ κι εγώ με χρόνια, απέναντι σε ένα βιβλίο που μετρά με δεκαετίες. Ένα βιβλίο που κινείται εποπτικά στο χρόνο με την άνεση που προσφέρουν η γνώση της ιστορίας και τα θεωρητικά όπλα του νέου επιστήμονα, πλάι στο βίωμα της ιστορίας, την ωριμότητα και τον κριτικό αναστοχασμό του δασκάλου. 

Στέκομαι σαν ένα σημείο απέναντι σε ένα ανοικτό πεδίο διαστημάτων. Ένα σημείο απέναντι σε μια γραμμή - αν θελήσουμε να αναζητήσουμε μια κεντρική ιδέα.

Στην αρχή του βιβλίου φαίνεται το ρόλο αυτόν να τον κρατά ο Στέλιος Γιαμαρέλος. Τοποθετείται στο σημείο του βλέμματος κρατώντας το μεγεθυντικό φακό της διατριβής του απέναντι στην πλατιά ιστορία, τη διαδρομή και το βίωμα του Τάσου Μπίρη. Προσπαθεί να τον οριοθετήσει, να τον δαμάσει, να τον εξωθήσει σε ομολογίες. Στήνει έξυπνα το παιχνίδι του, θέτει τα όρια του αχαρτογράφητου πεδίου κι επιχειρεί τομές. 


Κι όμως, επί 5 ολόκληρους “διαλόγους” ο Τάσος Μπίρης ξεφεύγει στήνοντας κι αυτός σε πλήρη ανάπτυξη τα πιόνια του στο σκάκι που όρισε ο Στέλιος. Κι ύστερα κατά το συνήθειό του “αντεπιτίθεται”

“Θα ‘θελα να μάθω και εσύ που τοποθετείσαι ως προς αυτήν την αντίρροπη συζυγία μοντέρνου-μεταμοντέρνου;” 

Τα πράγματα αλλάζουν. Ο Στέλιος Γιαμαρέλος γίνεται αντικείμενο εξέτασης, γίνεται Τάσος Μπίρης και ο Τάσος Μπίρης γίνεται Στέλιος Γιαμαρέλος και ανατρέπει τους κανόνες. Δεν αρκείται σε μια παθητική θέση συνεντευξιαζόμενου, θέλει να δημιουργήσει διάλογο και μάλιστα δημόσιο, παρά το κλειστό χαρακτήρα της κουβέντας. Και το κατάφερε -ως συνήθως- με αποτέλεσμα το βιβλίο που κρατάμε στα χέρια μας. Ο Τάσος Μπίρης έγινε σημείο και ο Γιαμαρέλος πεδίο. 

Ίσως όμως κι έτσι να ήταν εξαρχής: Ο Τάσος Μπίρης ήταν και είναι συμπαγής, σαφής ως προς τα όρια του, την αρχή και τον κανόνα του. Καθαρός και ακέραιος ακόμη και αν δεν συμφωνείς μαζί του. Ο Τάσος Μπίρης μπορεί να είναι ο άγνωστος που μας καλεί ο Στέλιος Γιαμαρέλος να γνωρίσουμε, αλλά δεν είναι διόλου αχαρτογράφητος. Ίσα-ίσα που μέσα στα χρόνια έχει δώσει το χάρτη του σε πλήθος άρθρα, ομιλίες, τσακωμούς, διαλόγους, χαρτιά κολλημένα στους τοίχους της Σχολής. Ο Τάσος Μπίρης είναι ένα ακέραιο σημείο που αυτοφέρεται μέσα στον κανόνα του μοντέρνου και αυτό γίνεται εμφανές ακόμα και στο λόγο του. 




Για να διαβάσει κανείς το σημείο Μπίρη αρκεί να περιηγηθεί στα μαυρισμένα σημάδια του κειμένου, τις λέξεις που τόνισε με bold ο συγγραφέας τους σε μια προσπάθεια να κατευθύνει, αλλά και να ζωντανέψει το λόγο του, να αποτυπώσει τα σημεία που παίζουν forte, αν υπάρχουν και άλλα (!). Μέσα σε αυτά τα bold βρίσκουμε να επαναλαμβάνονται οι λέξεις “Εργαστήριο” - “Δάσκαλος” - “Ολότητα” - “Σύνθεση” - “Εαυτός” - “Αρχιτεκτονική”, ενώ υπάρχει πλήθος λέξεων συνδεδεμένων με το χρόνο: “Νεότητα” -“Παρελθόν” -“Διαρκής”- “Χρόνια”- “Ζωή”. 



Ο Τάσος Μπίρης δεν αποφεύγει να τονίσει επαναλαμβανόμενα και τη λέξη “Θεωρία”, την οποία όπως λέει ο ίδιος προτιμά να τη στήνει όπως τους σχεδιασμούς του, σαν προσωπική αφήγηση, με βάση τις κεντρικές ιδέες του και τις εμπειρίες του, διαφοροποιούμενος έτσι από το Στέλιο ο οποίος αναζητά τη λεπτομερή τεκμηρίωση, παραθέτει πηγές, ανοίγει το πεδίο των τοποθετήσεων του και μαζί τα πολλαπλά επίπεδα που περιγράφει ο υπότιτλος του βιβλίου.


Κι ίσως είναι χάρη σε αυτήν την εποπτική διάθεση που τα καταφέρνει να αλλάξει ξανά τους κανόνες. Όπως ο δάσκαλος κτίζει με μαεστρία το λόγο του χρησιμοποιώντας τις λέξεις σαν υλικά, έτσι κι ο μαθητής τον ξεγελά και από τη θέση του πιάνει τα “σημάδια και τα διδάγματα”, -τους άξονες ζωής: το ΕΜΠ, το εργαστήριο, το μοντέρνο, την προσωπική ζωή και τις δύσκολες επιλογές του Τάσου Μπίρη-, και τους ενορχηστρώνει στο σύνολο του βιβλίου, μετατρέποντας τους σε καρτεσιανούς άξονες που επιχειρούν να περιγράψουν την πορεία του σημείου Μπίρη μέσα στο πεδίο της έρευνας και της διατριβής του. Το σημείο Γιαμαρέλος παρακολουθεί το σημείο Μπίρης να κινείται στο χωροχρόνο ανάμεσα σε πεδία ηλεκτρισμένα και ρεύματα αχαρτογράφητα. 






Μήπως όμως ο Στέλιος Γιαμαρέλος ψάχνει μέσα στον Τάσο Μπίρη την αρχή του δικού του άξονα; Κι ύστερα, μήπως ο Τάσος Μπίρης κοιτάζει στον καθρέφτη του Στέλιου Γιαμαρέλου τον εαυτό του με κριτική διάθεση; 



Αν τοποθετήσουμε ξανά τα σημεία και τις γραμμές ώστε να περιγράφουν αυτό το βιβλίο μου φαίνεται πως προκύπτει το σχήμα του yin και του yang, που επίμονα ανακαλεί ο Τάσος Μπίρης ως συστατικό της σκέψης του, και εξίσου επίμονα αποστρέφεται ο Στέλιος Γιαμαρέλος ως περιοριστικό και απόλυτο. Το Yin και το Yang ή αλλιώς το σημείο του Τάσου-Γιαμαρέλου ή Στέλιου-Μπίρη. Ίσως σε αυτήν την ιδιότυπη παρτίδα σκάκι να “νίκησε” ο Τάσος Μπίρης κατορθώνοντας να κλείσει το Στέλιο Γιαμαρέλο στο αγαπημένο σχήμα του. 






Καθώς όμως το βιβλίο αυτό, η ανασκόπηση του Τάσου Μπίρη στο τέλος μιας ακαδημαϊκής πορείας σηματοδοτεί και το ξεκίνημα της πορείας του Στέλιου, ας αναμείνουμε την έκδοσή της διατριβής του για να δούμε τι σχήμα θα πάρει εκεί ο Τάσος Μπίρης. 


Αλλά και το πως θα απαντήσει! Γιατί ίσως μετά την κίνηση Γιαμαρέλου να τον βρούμε να τοποθετείται ξανά δημόσια, όσο πια θα καμώνεται η ιστορία που πλέον αναπόδραστα τον περιλαμβάνει. Άλλοτε αναστοχαστικά κι άλλοτε ανυπότακτος, αρνούμενος να “κρεμάσει το σακάκι” του, προσπαθώντας να δείξει πως πέρα από την αρχιτεκτονική σύνθεση και το λόγο του, έτσι και η ιστορία ίσως θα έπρεπε να γράφεται γύρω από μια κεντρική ιδέα. 

Δε ξέρω ποιος θα επικρατήσει σε αυτήν τη “μάχη”. Κι ερχόμενη από μια γενιά που βρήκε τα “Αχαρτογράφητα Ρεύματα” δεδομένα, μια γενιά η οποία δεν έχει γράψει ακόμη τις σελίδες της, θα αφήσω τις λεπτομέρειες να συντηρούν τους μύθους, καθώς το βιβλίο αυτό κάνει κάτι πιο σημαντικό για μένα και πιστεύω για όλους μας: Μπαίνει στα αχαρτογράφητα πεδία και βάζει με το σώμα του -και με το σώμα των δημιουργών του- ένα λιθαράκι ώστε να χτιστεί ένα παρατηρητήριο που θα δίνει τη δυνατότητα σε όλους εμάς, τους νέους αρχιτέκτονες, τα υβρίδια των δύο συνομιλητών, να δούμε τα ρεύματα με το δικό μας βλέμμα και να διαβάσουμε τη δική μας ιστορία: 

Για την Αρχιτεκτονική, τη διδασκαλία της και -πλέον- το δίπολο Τάσου Μπίρη και Στέλιου Γιαμαρέλου στη σχολή Αρχιτεκτόνων μηχανικών του 2015.





Για να επενέρθετε στη σχετική ανάρτηση κάντε ΚΛΙΚ εδώ





………………………………………………………………………………………………………………

3.

Τελετή ανακήρυξης του Δημήτρη Φατούρου 
σε επίτιμο διδάκτορα
της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών 
Τετάρτη 8 Οκτωβρίου 2014 

(κείμενα Ηλία Κωνσταντόπουλου, Δημήτρη Φατούρου) 




ΟΜΙΛΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ
 ΗΛΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ 

Σήμερα τιμούμε έναν αρχιτέκτονα, τον Ομότιμο Καθηγητή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Δημήτρη Φατούρο, για τα 60 χρόνια δημιουργικής προσφοράς του στην ελληνική αρχιτεκτονική και την εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων. 

Ο Δημήτρης Φατούρος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1928. Η μητέρα του ήταν από τον Πειραιά και ο πατέρας του από την Στεμνίτσα – καταγωγή για την οποία είναι υπερήφανος και συχνά αναφέρεται σε αυτή. 
Σπούδασε αρχιτεκτονική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο απ’ όπου αποφοίτησε το 1952, με καθηγητές μεγάλες προσωπικότητες, όπως οι αρχιτέκτονες Παναγιώτης Μιχελής και Δημήτρης Πικιώνης, και ο ζωγράφος Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ενώ από το 1953 διδάσκει στο Πολυτεχνείο ως επιμελητής στους Πικιώνη και Γκίκα.


Ο Δημήτρης Πικιώνης

Για ένα μεγάλο διάστημα της ζωής του ταυτίστηκε με την Θεσσαλονίκη, καθώς νεότατος εξελέγη το 1959 πρώτος καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Αριστοτελείου, μαζί με τον Νίκο Μουτσόπουλο. Στη Θεσσαλονίκη υπηρέτησε ως Πανεπιστημιακός δάσκαλος επί 37 συναπτά έτη, ως Πρύτανης στην περίοδο 1983-1988, και Ομότιμος καθηγητής από το 1996. Υπήρξε ακόμα Visiting Fellow στο Πανεπιστήμιο Yale, ενώ έχει διδάξει και δώσει διαλέξεις σε πολλά πανεπιστήμια της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών. 
Θήτευσε επίσης σε πολλές σημαντικές διοικητικές θέσεις, όπως αυτές του προέδρου του Πανελλήνιου Συλλόγου Αρχιτεκτόνων (1973 και 1974), και σε διάφορες περιόδους πρόεδρος στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, στην "Εγνατία Οδό Α.Ε." και στην Επιτροπή Πολιτισμού της EOK των εννέα κρατών μελών. Επιπλέον έχει διατελέσει γενικός διευθυντής Ανωτάτης Εκπαίδευσης του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (Σεπτέμβριο - Νοέμβριο 1974) και υπουργός Παιδείας (Οκτώβριο 1993 - Ιούλιο1994). 
Εκπαιδευτικός πάνω και πρώτα απ’ όλα, η πανεπιστημιακή σταδιοδρομία του επικαλύπτεται με το δεύτερο μισό της ζωής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου και ταυτίζεται με τη βιογραφία του Τμήματος Αρχιτεκτόνων. Εκεί, η μεγάλη του προσφορά, όπως μας θυμίζουν σε κάθε ευκαιρία οι πολυάριθμοι απόφοιτοι αρχιτέκτονες της σχολής, ήταν το άνοιγμα της στο νέο, το καινοτόμο στη σκέψη, και η επαφή με τα διεθνή ρεύματα στην αιχμή της αρχιτεκτονικής έρευνας. Λάτρης της πατρίδας μας και κοσμοπολίτης, από την πανεπιστημιακή του αυτή θέση προώθησε τις νέες ιδέες που διατύπωνε η πρωτοπορία της Δύσης και ταυτόχρονα καλλιέργησε το ενδιαφέρον και την αγάπη για την λαϊκή, γηγενή παράδοση. 
Το πολυσχιδές έργο του έχει διατρέξει και έχει συν-διαμορφώσει το πρόσωπο της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής, με την ενεργή παρουσία του για περισσότερο από μισό αιώνα. 


Όσοι είχαν την ευκαιρία να επισκεφθούν την αναδρομική του έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, τον Νοέμβριο 2009, είδαν το έργο ενός αρχιτέκτονα και ζωγράφου, συγγραφέα και ποιητή, με σημαντικές επιδόσεις σε όλους αυτούς τους τομείς – με λίγα λόγια το πρότυπο ενός στοχαστή και δημιουργού με βαθιά ριζωμένες ανθρωπιστικές αξίες. Η ευδόκιμη αλκή, όπως έχει ονομάσει ο φοιτητής και μετέπειτα συνεργάτης του καθηγητής Λόης Παπαδόπουλος, την επίμονη και συνεχή παρουσία του στην ελληνική αρχιτεκτονική, δεν του επιτρέπουν να εφησυχάζει, καθώς οι νέες προκλήσεις και ακραίες κρίσεις της εποχής μας, επιζητούν αδιάκοπα αναδιατύπωση των όσων γνωρίζουμε, ανανέωση σκέψης και ανατοποθέτηση πράξης. Το μεγάλο ανθρωπιστικό πρόγραμμα του πολιτισμού ποτέ δεν μπορεί να νοηθεί ολοκληρωμένο αλλά πρέπει να κατακτάται συνεχώς, όπως συνιστά ο André Malraux, και να διατυπώνεται με τους όρους της εποχής του. Η αρχιτεκτονική, αν και δεν έχει την τεχνολογική βαρύτητα που την χαρακτήριζε σε προηγούμενους αιώνες, εν τούτοις συνεχίζει να είναι το μέσον διαμόρφωσης των χώρων στους οποίους ζούμε, και της αποτύπωσης των τρόπων κατοίκησης μας στον Κόσμο. Η αρχιτεκτονική όμως και η εκπαίδευση, οφείλουν σύμφωνα με τον Δημήτρη Φατούρο, να στοχεύουν πάντοτε στη διαμόρφωση χώρων που διαπαιδαγωγούν ελεύθερους ανθρώπους.







Δημήτρης Φατούρος, Κολυμβητήριο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων στον Πειραιά


Στη διάρκεια της σταδιοδρομίας του ο Φατούρος συνεργάζεται με σημαντικούς Έλληνες και ξένους αρχιτέκτονες, με τους νεότερους του, Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη, με τον Ιάπωνα Arata Isozaki, και συνδέεται με τους Ολλανδούς Aldo van Eyck και Herman Hertzberger. Η συμπόρευση μαζί τους αποτελεί μία προσπάθεια με ένα κοινό στόχο: τον εξανθρωπισμό της μοντέρνας αρχιτεκτονικής και της σύνδεσης της με μακρόχρονες τοπικές και πολιτισμικές παραδόσεις. 

Δημήτρης Φατούρος, Κολυμβητήριο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων στον Πειραιά

Ως αρχιτέκτονας, ο Φατούρος έχει στο ενεργητικό του περισσότερες από 80 μελέτες για σημαντικά δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, ανάμεσα στα οποία διακρίνονται το Κολυμβητήριο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων στον Πειραιά, η Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα με τον Παύλο Μυλωνά και αργότερα τον Δημήτρη Αντωνακάκη, τα αρχαιολογικά μουσεία Καβάλας, Φιλίππων και Πολυγύρου με τον Ιωάννη Τριανταφυλλίδη και τον Βασίλη Γιαννάκη, και πολλά άλλα. 


Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα, 1958-72
Παύλος Μυλωνάς, Δημήτρης Φατούρος

Γυμνάσιο και Λύκειο Λαγκαδά, 1965-67
Βασίλης Γιαννάκης, Δημήτρης Φατούρος

Δημήτρης Φατούρος, Ιωάννης Τριανταφυλλίδης, Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων, 1963-64 

Χαρακτηριστικό τους στοιχείο, εκτός από την αδρή υλικότητα και τα εμφανή υλικά, είναι η σχέση του κτηρίου με τους υπαίθριους χώρους, διαμέσου της πρόσβασης, του αιθρίου ή της γέφυρας, που συνιστούν χώρους μετάβασης ή και διασύνδεσης με την πόλη. 


Δημήτρης Φατούρος, 
Κατοικία στην Κίμωλο, 1989 

Ιδιαίτερη θέση κατέχουν και οι κατοικίες που έχει μελετήσει και υλοποιήσει, οι λιτές γεωμετρικές γραμμές των οποίων εγκαθιστούν μία διαλεκτική σχέση με το ελληνικό τοπίο, φανερώνοντας μια ιδιαίτερη ευαισθησία για τον τόπο. 


Δημήτρης Φατούρος, 

Κατοικία στην Κίμωλο, 1989


Η σχέση της αρχιτεκτονικής με τους σύγχρονους προβληματισμούς και συνθήκες, η σημασία του δημόσιου χώρου, η αναφορά στην πολλαπλότητα του τόπου, και η οικουμενικότητα της προσέγγισης του Δημήτρη Φατούρου, αποτελούν μία συνεχή αναζήτηση για την αρχιτεκτονική ως τόπου ελευθερίας. 

Το συγγραφικό του έργο αποτυπώνει την αγωνία με την οποία ο Φατούρος ενδιαφέρεται ενεργά για τα τεκταινόμενα στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, επιστρέφοντας συνεχώς σε αρχέγονες έννοιες που χρησιμοποιεί ως εργαλεία για να τα ερμηνεύσει. Οι τίτλοι των βιβλίων του είναι χαρακτηριστικοί αυτής της διαρκούς επανερμηνείας: 

  •  Οι σημειώσεις του, που εκδόθηκαν στη δεκαετία του 1970, αποτελούν μία πρώτη συστηματική προσέγγιση του Συντακτικού της Αρχιτεκτονικής Σύνθεσης στην Ελλάδα, σε στενή επαφή με αντίστοιχες προσεγγίσεις στην Ευρώπη και την Αμερική. Επιφυλακτικός απέναντι σε ιδιώματα του συρμού, επεδίωξε, εντάσσοντας την θεωρητική σκέψη και την έρευνα στην αρχιτεκτονική, να εστιάσει στα θεμελιώδη στοιχεία κατανόησης της δομής, της λειτουργίας και της αισθητικής του χώρου, στα ουσιώδη, τα fundamentals, τα οποία φέτος η Διεθνής Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας επιχειρεί να φέρει και πάλι στο προσκήνιο. 

  • Από την διαπραγμάτευση του ορίου και του ενδιάμεσου στη Συντακτική Δομή του Χώρου του 1979, μέχρι τα Ίχνη Μετάβασης του 2009, διερευνά τις χωρικές και κοινωνικές διαστάσεις της παγκοσμιοποίησης στην Αρχιτεκτονική, μέσα στη Νέα Πραγματικότητα του 21ου αιώνα. 
  • Στο Ίχνος Χρόνου θέτει παράλληλα την ιστορικότητα και το πρόταγμα της μνήμης στη σύγχρονη εποχή, μέσα από αφηγήσεις για τη Νεώτερη Ελληνική Αρχιτεκτονική. Η καταγραφή των πολλαπλών διαδρομών της τελευταίας πεντηκονταετίας, από διαφορετικές οπτικές γωνίες, προτείνει συσχετισμούς και ορίζοντες που θα αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της τεχνολογίας και τις μεταμορφώσεις της πόλης, στις επερχόμενες ανθρώπινες κοινότητες. 
  • Η Εμμονή της Αρχιτεκτονικής, στη σκέψη του Φατούρου, γίνεται μέσα από την αποδοχή του εσαεί ατελούς, του non finito, υπόσχεση αυτού που ακόμα δεν έχει γεννηθεί, όπως έλεγε ο Louis Kahn – φόρος τιμής σ’ έναν άγνωστο θεό, μια ματιά στο αύριο που επίκειται, μια υπόσχεση ανανέωσης και καινοτομίας που συνάδει με την γνωστή γενναιοδωρία του προς τη νεότητα, διατηρώντας συνάμα και την ίδια του τη σκέψη, λαγαρή και διαυγή – τόσο στα γραπτά του, όσο και στα συνέδρια όπου είναι ακατάπαυστα παρών, παρακολουθώντας, σχολιάζοντας, εμμένοντας …
Και τέλος, μα περισσότερο απ’ όλα, αυτό που συνέχει την σκέψη του, είναι ο έρωτας για τον άνθρωπο, για τον άλλο, για την γυναίκα και για τον τόπο - είναι η επιθυμία για γένεση, και το πάθος για το έργο. Χωρίς αυτό το ελιξίριο της ζωής κανείς δεν θα μπορούσε να δημιουργήσει «με λογισμό και μ’ όνειρο» όπως λέει κι ο Σολωμός, να είναι ένας άνθρωπος της πράξης, ένας αρχιτέκτονας μηχανικός, και ταυτόχρονα, ένας καλλιτέχνης οραματιστής, ζωγράφος και ποιητής… 

Στις 16 Μαρτίου του 1960, με αφορμή την επίσημη εγκατάσταση του στο πανεπιστημιακό βήμα, ο Δημήτρης Φατούρος έκανε το Εναρκτήριο Μάθημα του, στην Αίθουσα Τελετών ενός άλλου Πανεπιστημίου, της Θεσσαλονίκης, με τίτλο «Εσωτερικός Χώρος και Σύγχρονη Αρχιτεκτονική». Θέλω τελειώνοντας αυτή την σύντομη παρουσίαση να διαβάσω από την ομιλία αυτή ένα εδάφιο που θεωρώ σημαντικό και για τους νέους φοιτητές, τους αυριανούς αρχιτέκτονες που θα αποφοιτήσουν από τις σχολές: 

«…Το αρχιτεκτονικό έργο, αποτέλεσμα λειτουργικών, κατασκευαστικών και αισθητικών απαιτήσεων, ορίζεται από τα επιμέρους στοιχεία του και από τις σχέσεις τους μεταξύ τους και προς το περιβάλλον… Τα στοιχεία αυτά και τις σχέσεις τα αναφέρει το έργο στον άνθρωπο και τα εγκαθιστά στον χώρο. 

Η αναφορά στον άνθρωπο το επαληθεύει, του δίνει περιεχόμενο, ορίζει τις ανάγκες του, του δίνει τον λόγο υπάρξεώς του. 

Από το άλλο μέρος, μέσα στο χώρο υπάρχει το έργο, μέσα σ’ αυτόν φανερώνεται, … 

Αλλά και αντίστροφα, ο χώρος εμφανίζεται μέσα από το έργο. Η σχέση της αρχιτεκτονικής προς τον άνθρωπο φανερώνεται άμεσα από την μελέτη των αντιδράσεών μας κατά τη στιγμή και κατά τη διάρκεια της κατοικήσεώς μας μέσα σ’ ένα χώρο … 

Το γεγονός μάλιστα της προσωπικής μας ζωής μέσα στο έργο, όπως το φανερώνει η έννοια «αρχιτεκτονική εσωτερικού χώρου», μας αποκαλύπτει και το γενικότερο περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής. 

Γι’ αυτό και ο Dufrenne γράφει: «το (αρχιτεκτονικό) μνημείο είναι χώρος, που σημαίνει ότι αντί να μετράται, μετράει.» 

Η συνεχής αναζήτηση του Φατούρου για τον βέλτιστο τρόπο κατοίκησης στην εποχή μας, είναι η αέναη αναζήτηση του νέου, μέσα στο οποίο όμως ελλοχεύει, ανέκαθεν, το αιώνιο. 


Ηλίας Κωνσταντόπουλος 




ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΦΑΤΟΥΡΟΥ

ΣΤΗΝ ΤΕΛΕΤΗ ΑΝΑΚΗΡΥΞΗΣ ΤΟΥ ΣΕ ΕΠΙΤΙΜΟ ΔΙΔΑΚΤΟΡΑ 
ΤΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ 
20-Χ 2014 

Μίμης Φατούρος 

Η συνεχής αναζήτηση 

Η αρχιτεκτονική, βρίσκεται πάντοτε μπροστά σε λιγότερο ή περισσότερο γνωστές αλλά και σε καινούριες συνθήκες. Ιδιαίτερα από τις δεκαετίες του ’70 και ’80 και μετά, μεταβάλλονται με πυκνότητα και ένταση όχι μόνο τα μέσα, οι τεχνικές, τα συστήματα πραγματοποίησης της αρχιτεκτονικής αλλά οι διανθρώπινες σχέσεις, οι συνθήκες ζωής, οι οικονομικές και κοινωνικές διασταυρώσεις, οι τρόποι επιρροής στη διαμόρφωση απόψεων και επιλογών. Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά που αναπτύσσονται μεγάλης έντασης μεταβολές και δεν συμβαίνει μόνον στην αρχιτεκτονική. 


Η κατοίκηση είναι το σύνολο των σχέσεων της ανθρώπινης κοινότητας με τον ακατοίκητο και τον κατοικημένο γεωγραφικό τόπο και η αρχιτεκτονική, σε οποιοδήποτε χρόνο, αναζητά και διατυπώνει μίκρο- και μάκρο-τόπους, συνολικότητες συνθηκών επιβίωσης και συμβίωσης. 

Η πολύ γενική αυτή διατύπωση επισημαίνει τις πολλαπλότητες και τις πραγματικότητες του έργου της αρχιτεκτονικής που εύκολα όμως μπορεί να παγιδεύεται και να παραμορφώνεται από διαμεσολαβήσεις από τον τρόπο κατανόησης και του γεωγραφικού τόπου και των συνθηκών ζωής της καθημερινότητας. Ακόμη και η συνήθης αναφορά ότι το πεδίο της αρχιτεκτονικής είναι ο χώρος περιορίζει τη συζήτηση, την ταυτότητα της αρχιτεκτονικής ως συνολικότητα τόπου. 

Η σχέση του γεωγραφικού με τον κατοικημένο τόπο, μπορεί να φαίνεται ότι αναφέρεται ιδιαίτερα σε παρελθόντες χρόνους ή σε επιμέρους ζητήματα, παραμένει όμως πάντα θεμελιώδης συσχέτιση του εγχειρήματος της αρχιτεκτονικής και στις υλικές αναφορές της και στις φαντασιακές.


Ο γεωγραφικός τόπος δεν είναι παρελθόν, δεν είναι γενικά και αφηρημένα η φύση και ο φυσικός κόσμος, είναι παρών ακόμη και «όταν δεν φαίνεται». Παράγοντες όπως το κλίμα, η ζέστη και το κρύο, τα χιόνια, οι βροχές, ο ήλιος, τα βουνά, οι θάλασσες και τα ποτάμια αλλά και η νύχτα και η μέρα, παραμένουν κρίσιμες πολλαπλότητες του αρχιτεκτονικού έργου. Μια κατηγορία π.χ. χώρων πολλαπλότητας συνθηκών περιβάλλοντος, ιδιαίτερα στους τόπους ήπιου κλίματος, περίκλειστοι υπαίθριοι χώροι όπως το αίθριο, διαχρονικοί τρόποι της οργάνωσης και της έκφρασης τόπων ζωής, με την τεχνικοποίηση των συνθηκών κλίματος εγκαταλείπουν τα στοιχεία της πολυπαραγοντικής ιδιαιτερότητας του υπαίθριου γεωγραφικού τόπου, τους ίδιους τους όρους δηλαδή της χρησιμότητάς τους.


Οι παράγοντες, οι οντότητες του γεωγραφικού τόπου και οι συναναφορές τους με την ποιότητα των συνθηκών κατοίκησης και τις διανθρώπινες σχέσεις, παραμένουν συντελεστές σε όλες τις κλίμακες και τις κατηγορίες του κατοικημένου τόπου. Είναι μέρος της αγωνίας της αρχιτεκτονικής. 
Η κατανόηση της πολλαπλής οντότητας του γεωγραφικού τόπου και οι συσχετίσεις, τα μεγέθη, οι κατηγορίες και οι τρόποι παρέμβασης για τη διαμόρφωση των συνθηκών επιβίωσης και συμβίωσης, είναι το πεδίο της αδιάκοπης αναζήτησης της αρχιτεκτονικής. Ενώ όμως στις πραγματικότητες αυτές αναπτύσσονται σύνθετες και απροσδιόριστες συσχετίσεις κρίσιμοι συντελεστές όπως διαφορετικότητες και πολυπαραγοντικές συνθήκες εύκολα παραμορφώνονται ή αποφεύγονται από περιοριστικές ταξινομήσεις και προσανατολισμούς. 

Εκτός από τη συνεχή ανάπτυξη τεχνολογιών, κατασκευής, μέσων επικοινωνίας κτλ, οι άυλες πραγματικότητες συνεχώς και περισσότερο εγκαθίστανται στις καθημερινές συνθήκες της ανθρώπινης κοινότητας, στις προσωπικές και διαπροσωπικές σχέσεις και το φαντασιακό αλλά και τη σχέση των ίδιων των δημιουργών, των αρχιτεκτόνων, με το έργο τους. 
Η εικόνα παρά τις παραμορφώσεις από την απουσία του σώματος, εύκολα αντικαθιστά χειρισμούς και εντυπώσεις, διαμορφώνει συσχετίσεις και βεβαιότητες. 
Η απομάκρυνση από το έδαφος και την υλικότητα, προβάλλουν νέες πραγματικότητες στις σχέσεις κατοικημένου και ακατοίκητου κόσμου, στις καθημερινές διανθρώπινες σχέσεις, την ατομική και την προσωπική κατάσταση, και στη συγκρότηση της αρχιτεκτονική.


Η εγγύτητα, μια από τις πρωταρχικές και μακράς διάρκειας σχέσεις της ανθρώπινης κοινότητας με τον εαυτό της και τον φυσικό και τεχνικό κόσμο, φαίνεται μετέωρη. 
Η εγγύτητα δεν είναι τεχνικό στοιχείο, δεν είναι τεχνικό γεγονός, είναι ο πλησίον, ο άλλος, η αναπνοή και το σώμα. Οι τρόποι συνάντησης ή υπόμνησης της συνάντησης με τον άλλον δεν είναι μόνον ο κοντινός ή ο μακρινός τοίχος, είναι και η συνάντηση ενός δρόμου με έναν άλλον δρόμο, με ένα μικρό ή μεγάλο ύπαιθρο, με ένα μοναχικό μεγάλο δένδρο. 
Η εγγύτητα είναι η αφή, η δυνατότητα πραγματοποίησης της επιβεβαίωσης μιας επιθυμίας, μιας συνάντησης και του εξαίφνης. Οι άυλες επικοινωνίες της καθημερινής πραγματικότητας διαμεσολαβούν με επιμονή στη συνάντηση με τον άλλον, μεταξύ της αφής και του σώματος. 
Οι σχέσεις άνθρωπος-περιβάλλον και οι ευρύτερες μίκρο-μάκρο διανθρώπινες σχέσεις διαμορφώνονται με διαφορετικές εντάσεις και προτεραιότητες, συσχετίσεις και αναφορές.


Η πολυαναφορικότητα και οι συναναφορές του τόπου με το έργο και του ίδιου του έργου με τον εαυτό του, αναζητούν απαντήσεις. Πως τα στοιχεία του έργου της αρχιτεκτονικής, όλα τα στοιχεία υλικά και μη, συναναφέρονται; Πως θα αποκτήσουν δυναμική παρουσία στις συνθήκες κατοίκησης; Οι κρίσιμες πολυαναφορικές συσχετίσεις είναι ανοιχτές. 
Αυτές οι συναναφορές και η πολυαναφορικότητα συγκροτούν με τους καθιερωμένους όρους την αρχιτεκτονική σύνθεση και οργάνωση. Είναι το πεδίο της δημιουργικής πρότασης του αρχιτεκτονικού έργου για τις συνθήκες επιβίωσης και συμβίωσης, αυτό που θα μπορούσα να ονομάσω το νοηματικό περιεχόμενο. 
Η πολυαναφορικότητα δεν είναι βέβαια εύκολη. Σε αυτό το πεδίο «κατοικούν» οι πιο σύνθετες και αποφασιστικές διαδικασίες και όσα συζητούνται ως έκφραση, προσωπικές διατυπώσεις των αρχιτεκτόνων. Τα κτίρια και το ύπαιθρο, οι συναντήσεις τους και οι διαδρομές δεν περιορίζονται σε γεωμετρικές διατυπώσεις και μεγέθη. Δεν είναι αφηρημένα ή αυτοτελή στοιχεία, παρακινούν, επιτρέπουν, αποφεύγουν, εντείνουν, συμμετέχουν στη διαμόρφωση προσωπικών και διανθρώπινων σχέσεων γι’ αυτό και η αρχιτεκτονική έχει συζητηθεί ως ένα ιδιαίτερο μέσο μαζικής επικοινωνίας. Η ηπιότητα, η επιθετική στάση, ο κομπασμός, προσφέρονται με άπειρες διαφορετικές δυνατότητες, συν-αναφέρονται με τις ταυτότητες, τις καταστάσεις και τις συνθήκες που αναπτύσσονται αλλά και την προσωπικότητα του δημιουργού. 
Πως θα αναζητηθούν στις νέες πραγματικότητες ιστορικές και νεώτερες, σαφείς και ασαφείς συσχετίσεις και αναφορές που διαμορφώνουν το έργο της αρχιτεκτονικής και της πόλης;


Η δημιουργική στάση και η δημιουργική αμφιβολία αναζητούν διεξόδους από ασάφειες, απλουστεύσεις και από επίμονες διαμεσολαβήσεις που απομακρύνουν κρίσιμες συναναφορές και πολλαπλότητες συντελεστών του έργου της αρχιτεκτονικής και της πόλης. Συντελεστές με τις ίδιες ή διαφορετικές λέξεις από διαφορετικές ταξινομήσεις και περιεχόμενο αναζητούν αναδιατυπώσεις. Συντελεστές όπως: η γειτνίαση και η αφή, η συνεχής και αφανής παρουσία του γεωγραφικού τόπου, στους οποίους αναφέρθηκα και πολλοί άλλοι όπως η τεχνολογική παρουσία, η υπεροψία της γεωμετρίας, η παρουσία της σιωπής, η πολλαπλή συμμετοχή κατηγοριών του μικρο-χρόνου, 
Το πολλαπλό και αντιφατικό πεδίο των αλληλεπιδράσεων της ανθρώπινης κοινότητας με το περιβάλλον της, πιο σωστά με διαφορετικά περιβάλλοντα, αναζητά, ιδιαίτερα στις νέες πραγματικότητες, τη στήριξη συστηματικής, ερευνητικής αλλά και πειραματικής διαδικασίας. Οι εκπαιδευτικές διαδικασίες της αρχιτεκτονικής βρίσκονται μπροστά στις νέες πραγματικότητες.


Ενδείξεις, ασαφείς ενδείξεις προθέσεων και υποθέσεων προσέγγισης της πολυαναφορικότητας, είναι λύσεις ή προτάσεις από δημιουργούς για έργα μικρής κλίμακας ή για αποσπάσματα ενός έργου. 
Οι νέες πραγματικότητες είναι η ευκαιρία για την επανανάγνωση προηγούμενων διαδρομών και την κατανόηση των διαφορετικών συνθηκών που αναπτύσσονται, είναι το καθημερινό ερέθισμα για τις πολυαναφορικές συσχετίσεις του προσώπου και των μίκρο-μάκρο διανθρώπινων σχέσεων με τους τόπους και τρόπους κατοίκησης, τον πυρήνα της αρχιτεκτονικής.


Σχέδια Δημήτρη Φατούρου

....................................................................................



2.

Γιώργος Παπαδήμας 

φοιτητής αρχιτεκτονικής



ΜΙΧΑΛΗΣ ΟΡΡΟΣ 1920-1991

Δεν σε βλέπω σε οἶδα



Διάλεξη 9ου εξαμήνου

Σχολή Αρχιτεκτόνων Mηχανικών ΕΜΠ



(Διαβάστε το εισαγωγικό κείμενο

 κάνοντας ΚΛΙΚ εδώ)



Γιώργος Παπαδήμας

Αναμφισβήτητα η δημιουργία κρύβει μια στιγμή που ο δημιουργός απομονώνεται ώστε να παράξει μια ιδέα. Αφού έχει αφουγκραστεί το περιβάλλον και τα δεδομένα του, προσπαθεί να βρει λύση σε όλα τα ερωτήματα και να φανταστεί το έργο του. Η στιγμή της δημιουργίας κρύβει μια φοβερή μα­γ­εί­α και μοναξιά. Ο δημιουργός επικοινωνεί με τον εαυτό του, με το υποσυνεί­δητο του και με την βοήθεια της μνήμης προχωρά σε δρόμους που του θυμίζουν ήχους, μυρωδιές, επαφές, σχήματα, και σχέσεις πραγμάτων. Την στιγμή λοιπόν εκείνη που γίνεται αυτή η μίξη των σκέψεων και των συναι­σθημάτων χρειάζεται άραγε ο δημιουργός να χρησιμοποιεί τα μάτια του; 



Είναι σίγουρο ότι η εμπειρία του αρχιτεκτονικού χώρου δεν πραγματοποιείται μόνο από την αίσθηση της όρασης, όπως επιβάλει η οπτικοκεντρική κουλτούρα της κοινωνίας μας, αλλά και μέσα από την ανάπτυξη του συνόλου των αισθήσεων στο χώρο. Όμως για να υλοποιηθεί η ιδέα και να πραγματοποιηθεί ένα αρχιτεκτονικό έργο πρέπει να λειτουργούν όλες οι αισθήσεις του δημιουργού ; Ένα άτομο με προβλήματα όρασης, θα ήταν δυνατόν αρχικά να φανταστεί έναν χώρο και τελικά να τον δημιουργήσει; Δηλαδή, θα μπορούσε να υπάρξει ένας αρχιτέκτονας που δεν βλέπει ή έστω που δεν βλέπει τόσο καλά; 



Μια κουβέντα με τον αρχιτέκτονα και φίλο Διονύση Σοτοβίκη , με έκανε να αναρωτηθώ αν η αρχιτεκτονική παραγωγή του σήμερα θα μπορούσε να αγγίξει έναν τυφλό , και ταυτόχρονα ποιά η σχέση της εικόνας με την αρχιτεκτονική. Μου μίλησε για έναν αρχιτέκτονα, τον Όρρο, που έβλεπε ελάχιστα και είχε κτίσει ένα μεγάλο σπίτι στο Κεφαλάρι. Ο καθηγητής μου, κος Παναγιώτης Τουρνικιώτης, γνώριζε την ύπαρξη του καθώς και δύο έργα του στην Κηφισιά.



Ψάχνοντας για αυτόν έμαθα πως ο Όρρος πέθανε το 1991-τη χρονιά που γεννήθηκα εγώ. Στην αποθήκη της ανιψιάς του βρήκα κάποια ξεχασμένα χαρτόνια, που αποτελούν τη μοναδική προσπάθεια του Μιχάλη Όρρου να γίνει μια καταγραφή του έργου του από τους συνεργάτες του. Δυστυχώς δεν πρόλαβε να το ολοκληρώσει.





Έφτιαξα ένα κουτί σαν και αυτά που χρησιμοποιούμε για να αποθηκεύουμε πράγματα που θέλουμε να κρατήσουν στο χρόνο. Έβαζα μέσα ότι έβρισκα, από φωτογραφίες δικές του, παλιές, που μου έδωσαν οι συγγενείς του, σχέδια που ανέσυρα από τις πολεοδομίες, περιοδικά της εποχής κά. 










Έψαξα στα βόρεια προάστια και όχι μόνο, να βρω τα σπίτια που έκτισε, καθώς μου είπαν ότι είναι πλήρως αναγνωρίσιμα. Πράγματι, αποτελούν μια ενότητα με κοινά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Μεγάλες πέργκολες από σκυρόδεμα που αγκαλιάζουν δένδρα, ενιαίες όψ­εις χωρίς εμφανείς κολώνες, κεκλιμένες μεγάλες στέγες που ‘ίπτανται’. Πολύ έντονο το φυσικό στοιχείο. Πέτρα, ξύλο, σοβάς, πιο παλιομοδίτικα σπίτια, πιο βαριά αλλά με την ελαφράδα του μοντέρνου. Πιο κοντά στα οργανικά σπίτια της Καλιφόρνια.

Με το απαραίτητο εφόδιο, πειστήριο, έγγραφο του ΕΜΠ, άρχισα να χτυπώ τα κουδούνια και με το κινητό τηλέφωνο να ηχογραφώ τους ενοίκους προσπαθώντας να συλλέξω όσο περισσότερα στοιχεία μπορούσα. Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες είχαν επισκεφτεί πριν αποφασίσουν για το δικό τους σπίτι και άλλα σπίτια, στα οποία τους οδήγησε ο Όρρος σε μια προσπάθεια να τους δείξει την δουλειά του. Οπότε με οδήγησαν και εμένα. Τα περισσότερα σπίτια που έχτισε είναι μονοκατοικίες, αρκετών τετραγωνικών, στα προάστια. Σε κάθε ένα σπίτι όμως υπήρχε μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Σε τρία-τέσσερα σπίτια υπάρχουν ακόμη οι πρώτοι ιδιοκτήτες από τότε που κτίστηκαν, παντρεύτηκαν, έκαναν την οικογένεια τους, βόλεψαν τα όνειρα τους σε αυτά και τώρα είναι σχεδόν 80-90 ετών και ζουν ακόμη εκεί. Γερνάνε γλυκά όπως και το σπίτι τους. Αυτό βέβαια δεν ισχύει για όλα γιατί σε κάποια υπάρχουν τραγικές ιστορίες.

Το πρώτο ερώτημα που έθεσα στον καθηγητή και επιβλέποντα της εργασίας μου, κ. Παναγιώτη Τουρνικιώτη ήταν εάν θα μπορούσε να υπάρξει τυφλός αρχιτέκτονας. Η απάντηση του ήταν άμεση και πολύ ρεαλιστική: ….μπορεί να εισαχθεί και να φοιτήσει στη Σχολή για το λόγο ότι στην ειδική κατηγορία για άτομα με χρόνιες παθήσεις κά. στη Σχολή Αρχιτεκτόνων δεν εξαιρούνται οι τυφλοί, άρα θεωρητικά μπορούν να σπουδάσουν και να γίνουν αρχιτέκτονες.

Αντικείμενο της μελέτης μου λοιπόν είναι η ανάδειξη και κριτική αξιολόγηση του έργου του Μιχάλη Όρρου, το οποίο έχει παραμείνει ανέκδοτο μέχρι σήμερα. Ταυτόχρονα, επιχειρείται να δοθεί απάντηση στο ερώτημα αν μπορεί να παραχθεί αξιόλογο αρχιτεκτονικό έργο από έναν σχεδόν τυφλό μηχανικό ή αρχιτέκτονα, ενισχύοντας την πεποίθησή μου ότι η αρχιτεκτονική και τα προϊόντα της είναι δημιουργήματα από και προς όλες μας τις αισθήσεις. 


Βιογραφικό του Μιχάλη Όρρου

Ο Μιχάλης Όρρος γεννήθηκε το 1920 στην Αθήνα και η καταγωγή του ήταν από τα Λεύκαρα της Κύπρου. Σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, πολίτι­κος μηχανικός, µε κατεύθυνση στα λιµενικά έργα και ταυτόχρονα στο Μαθηματικό τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το Μαθηματικό δεν πήρε ποτέ το πτυχίο του, λόγω του προβλήματος που παρουσιάστηκε στα μάτια του. Σε νεαρή ηλικία οι γιατροί διέγνωσαν γλαύκωμα με γρή­γορη εξέλιξη. Το πρόβλημα αυτό τον ακολούθησε για την υπόλοιπη ζωή του αλλά δεν στάθηκε εμπόδιο στο να μελετήσει και να κατασκευάσει πλή­θος κτιρίων. Πήρε το πτυχίο του από το Ε.Μ.Π. το 1952. Την ίδια χρονιά απέκτησε την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος και γράφτηκε στο ΤΕΕ με αριθμό μέλους (4988). Παρά το ότι σπούδασε πολιτι­κός μηχανικός δεν υπέγραψε ποτέ τα στατικά των κτιρίων του ενώ από την αρχή της επαγγελματικής του πορείας ασχολήθηκε µε την αρχιτεκτο­νική, την κατασκευή και την διακόσμηση. Ξεκίνησε την αρχιτεκτο­νική του σταδιοδρομία µετά την κατοχή και το τέλος του πολέµου, την δεκαετία του ‘50, σε µια εποχή ανασυγκρότησης και ανοικοδό­μησης των αστικών κέντρων της Ελλάδος και κυρίως της Αθη­νάς όπου δραστηριοποιήθηκε. Τα τελευταία του χρόνια τα πέρασε σε ιδιωτικό ίδρυµα στον Άγιο Στέφανο Αττικής προσπαθώντας να ξεπεράσει το εγκεφαλικό επεισόδιο που του συνέβη το 1981.Τελικά δεν τα κατάφερε και απεβίωσε στις 9/4/91.

Ο Μιχάλης 'Ορρος

Υπάρχει κάτι που διαφοροποιεί σημαντικά τον Μιχάλη Όρρο από οποιονδήποτε άλλον μηχανικό ή αρχιτέκτονα. Ήταν σχεδόν τυφλός. Χρόνια πάθηση που εµφανίστηκε στα έτη των σπουδών του, του δημιούργησε πρόβληµα στην όρασή του που δεν κατάφερε να ξεπεράσει ποτέ. Εγχειρήσεις στην Ρωσία πρώτα, την Ελβετία και Ισπανία µετέπειτα (1970) δεν είχαν ουσιαστικό αποτέλεσµα. Χρόνο με τον χρόνο το πρόβλημα μεγάλωνε.

Όπως τονίζουν οι άνθρωποι που υπήρξαν κοντά του, ο Μιχάλης Όρρος δεν έβλεπε το ποτήρι που ήταν µπροστά του, δεν µπορούσε να δει ούτε το τασάκι. Όµως κατά έναν περίεργο τρόπο στην οικοδοµή έβλεπε και το παραµικρό. Αντιλαµβανόταν τα πάντα, όπως λέει ο ανιψιός του Μιχάλης Γεωργίαδης, που ήταν συνεργάτης του και κοντά του για πολύ µεγάλο χρονικό διάστηµα της ζωής του. «Ζούσε για την οικοδομή τονίζει. Ξεκινούσε πολύ νωρίς το πρωί µε επισκέψεις στις οικοδοµές του. Περπατούσε πολύ κοντά στα όρια και τους τοίχους, µετρούσε µε τα βήµατα του, αποτυπώνοντας την κάτοψη στο µυαλό του, ψηλαφούσε με τα δάχτυλα του, ένιωθε µε όλες του τις αισθήσεις το χώρο, έχοντας φοβερή αντίληψη και άλλαζε ότι δεν του άρεσε δημιουργώντας πάντα ένα καλύτερο αποτέλεσµα».

Ο Όρρος ήταν πολύ κομψός, σηµαντικό στοι­χεί­ο της προσωπικότητας του. Πρόσεχε ιδιαίτερα το ντύσιµο του- άλλαζε τέσσερα πουκάµισα την ηµέρα-, µύριζε πάντα κολόνια Άτκινσον, , ήταν bon viveur της εποχής κάπνιζε τουλάχιστον τρία πακέτα κόκκινα Dunhill, αφήνοντας σηµάδια από τις καύτρες, σε όλα τα σχεδιαστήρια στο γραφείο του. Είχε κρεµασµένη στον ώµο µια δερµάτινη τσάντα, κάτι που ήταν ασυνήθιστο ακόµη εκείνη την εποχή. Φορούσε µεγάλα µαύρα γυαλιά και είχε ένα περιποιηµένο κοκκινωπό παχύ μουστάκι. Ήταν μετρίου αναστήματος και ενώ αντικειμενικά δεν ήταν ωραίος, ήταν πολύ γοητευτικός. Έκανε δυο γάµους, µε την Μαριώ Χατζοπούλου και µε την Λίλιαν Τσαρούχα.

Το 1981, σε ηλικία 61 ετών, έπαθε εγκεφαλικό. Μετά από δυο μήνες στην εντατική, συνήλθε αλλά του άφησε μία ημιπληγία στα δεξιά άκρα και μείωση του λόγου. Αναγκάστηκε να βγει στην σύνταξη που δεν του έφτανε όµως για να αντεπεξέλθει τα έξοδα της θεραπείας του. Πούλησε πολλούς πίνακες διάσημων ζωγράφων από την συλλογή που διέθετε. Το γραφείο του συνέχισε να λειτουργεί για τουλάχιστον 2-3 χρόνια μετά το επεισόδιο της υγείας του με την βοήθεια των συνεργατών συγγενών και φίλων του. Ο Μιχάλης Όρρος χρησιμοποιούσε τρία διαμερίσματα για οικία και γραφείο στην πολυκατοικία της οδού Βρασίδα 7-9 στο Παγκράτι.

 Βρασιδα 7-9

Πώς όμως ο Μιχάλης Όρρος αποτύπωνε την ιδέα που είχε στο μυαλό του στο χαρτί; Πώς γίνονταν τα σχέδια των κτιρίων του;
Δεν έκανε ποτέ γραμμικό σχέδιο. Με κάποιους χονδρούς μαρκαδόρους δημιουργούσε κάποια σκίτσα σε μεγάλα χαρτιά αποτυπώ­νοντας την έμπνευση του και με λέξεις εξηγούσε στους νεαρούς συναδέλφους του, στο γραφείο, αυτό που ήθελε κάθε φορά. Αυτοί τα απέδιδαν σχεδιαστικά και μετά ο Όρρος, με μεγεθυντικό φακό, κοιτούσε αναλυτικά στο σχέδιο κάθε γραμμή και έκανε λεκτικές διορθώσεις που και πάλι απέδιδαν οι συνάδελφοι του στο χαρτί.

Παρόλα αυτά «σχεδίαζε» ο ίδιος τις εξωτερικές και τις εσωτερικές λεπτομέρειες κάθε κτιρίου, τα έπιπλα, τα σκεύη, τα πόμολα, ακόμη και τα χαλιά. Δούλευε με πάθος, εξαντλητικά ωράρια, μέχρι πολύ αργά το βραδύ, ώσπου να τελειώσει το κάθε έργο του.

Η Λίλιαν Τσαρούχα, η δεύτερη γυναίκα του, στο διάστημα 1967-1971, τονίζει ότι:

…ο Μιχάλης Όρρος είχε γλαύκωμα από πολύ μικρή ηλικία και αυτός είναι ο λόγος που έβλεπε ελάχιστα. Μπορούσε να περπατήσει την ημέρα στο δρόμο άλλα ένοιωθε ανασφάλεια, οπότε είχε πάντα κάποιον δίπλα του. Δεν χρησιμοποιούσε μπαστούνι ή κάτι άλλο και δύσκολα κάποιος καταλάβαινε συνομιλώντας μαζί του ότι δεν βλέπει. Στον προσωπικό του χώρο αλλά και στο γραφείο του κινούταν κανονικά ενώ τα σχέδια του γίνονταν πάντα σε μεγάλη κλίμακα. 

Η μόνη δημοσίευση που υπάρχει είναι αυτή στο περιοδικό «Αρχιτεκτονική» τεύχος 53 (10/1965) με επιμέλεια από την Ελένη Βακαλό, για το σπίτι που έκτισε του Πάνου Βαλσαμάκη. Σε αυτό το άρθρο εμπεριέχεται και η μοναδική αναφορά –κείμενο που υπογράφει ο ίδιος. 



Τα κτίρια του άντεξαν εξήντα χρόνια μέχρι σήμερα και τα περισσότερα διατηρούνται ανέπαφα από το χρόνο. Εξαιρετικά σχεδιασμένοι οι κήποι τους, ανθεκτικά και ακριβά τα υλικά της κατασκευής τους, σπίτια όπου έκτος από την εσωτερική τους διακόσμηση που παραπέμπει σε άλλη εποχή θα μπορούσαν να αποτελούν ακόμη και σήμερα ενδιαφέροντα οικοδομήματα.
Σίγουρα ο Όρρος φανταζόταν τα κτίρια του, στην εξέλιξη τους όπως είναι σήμερα με την φύση να εισχωρεί σε αυτά και να αποτελούν ένα ενδιαφέρον σύμπλεγμα. Κτίρια ως δεξαμενές χρόνου και ζωής όπου δέχονται την φύση και γίνονται ένα με αυτήν .

Όπως είπαμε ο Όρρος ξεκίνησε την δραστηριότητα του την δεκαετία του 50’. Την περίοδο αυτή ξεκινάει η ανοικοδόμηση της Αθήνας κυρίως μεταξύ των άλλων αστικών κέντρων. Με το πέρας της γερμανικής κατοχής, ίδρυσε το ιδιωτικό του γραφείο αναλαμβάνοντας πλήθος έργων. Σχεδίασε και υλοποίησε μονοκατοικίες, βίλες και πολυκατοικίες. Στα κτίρια του, διακρίνονται επιρροές του Μοντέρνου κινήματος, παρότι δεν πρέπει να υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του. Άλλωστε, οι ευκατάστατοι πελάτες του προτιμούσαν τα ελίτ στοιχεί­α, έως τότε ενδείξεις ευμάρειας και κύρους. Παρά τις μοντερνιστικές τάσεις της περιόδου, εισάγει, σε αυτήν την κατηγορία έργων, στοιχεία της μεσογειακής αρχιτεκτονικής σε συνδυασμό με την κοσμοπολίτικη τυπολογία των επαύλεων της Καλιφόρνια. Σε γενικές γραμμές, συνδυάζει τις λειτουργικές απαιτήσεις με την καλαίσθητη πολυτέλεια και τις επιταγές των καιρών, όπως εκφράζονταν τότε στο ελληνικό προσκήνιο. Συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση, εδραίωση και διάδοση της ιδιαίτερης μορφολογικής αντιμετώπισης της μεγαλοαστικής μονοκατοικίας και πολυκατοικίας στην μεταπολεμική ελληνική αρχιτεκτονική. 

Το έργο του μπορούμε να το χωρίσουμε αρχικά σε δυο περιόδους. Η πρώτη περίοδος είναι αυτή όπου ως εργολάβος-μηχανικός σχεδιάζει, κατασκευάζει και εμπορεύεται ο ίδιος πολυκατοικίες, στο Παγκράτι κυρίως. Την δεύτερη περίοδο σχεδιάζει και κατασκευάζει ο ίδιος αλλά δεν ασχολείται με την αντιπαροχή και το εμπόριο. 

Πρώτη περίοδος Έτη 1950-1962:

Χτίζει και εμπορεύεται 4 πολυκατοικίες εκ των οποίων στην τελευταία αναγκάζεται να δανειστεί πολλά χρήματα , πτωχεύει και μπαίνει και στην φυλακή για χρέη προς το δημόσιο.
Αυτή την πρώτη περίοδο έκτισε και μικρές μονοκατοικίες, χωρίς ιδιαίτερη σημασία, οι οποίες αργότερα, το πιθανότερο να γκρεμίστηκαν για να γί­νουν πολυκατοικίες.

Μετέπειτα ξεκινάει η β’ περίοδος 1963-1981:

Συνεργάστηκε με τον Δ. Κονταξή , τους Χατζίνη-Νικολαΐδη καθώς και τον Α.Πετρή για την κατασκευή και εμπορία οχτώ (8) συνολικά πολυκατοικιών. 
Ύστερα από το γεγονός της χρεωκοπίας και φυλάκισης του αποφάσισε να μην ξανασχοληθεί με το εμπόριο και την αντιπαροχή αλλά να επικεντρωθεί περισσότερο σε αρχιτεκτονικές μελέτες, διακοσμήσεις, επιβλέψεις και αυτεπιστασίες για πολυτελείς μονοκατοικίες κυρίως στα βόρεια και ανατολικά προάστια όπου είχε την τύχη να του αναθέσουν. Συνολικά έχτισε άλλα δεκατέσσερα (14) κτίρια μονοκατοικιών και μια ακόμη πολυκατοικία λίγων διαμερισμάτων .
Μέχρι το 1981 μελέτησε και κατασκεύασε ένα πλήθος τέτοιων κτιρίων στην Γλυφάδα, στην Κηφισιά, στο Κεφαλάρι, στην Εκάλη ,στην Πολιτεία και αλλού στα προάστια όπου επεκτείνονταν πλέον οι οικιστικές προτιμήσεις του αστικού κοινού. 
Ήταν πρωτοπόρος της εποχής του αλλά και γνώστης, ως πολιτικός μηχανικός, της τελευταίας τεχνολογίας, χρησιμοποιώντας το 1960 προεντεταμένο σκυρόδεμα για να κατασκευάσει τα μεγάλα ανοίγματα και τους μεγάλους προβόλους, καθώς και τις πέργκολες από μπετόν που χαρακτηρίζουν τα κτίρια του. Συνεργάστηκε με άλλους μηχανικούς για τα στατικά των κτιρίων του όπως ο Β.Βαβαρούτας. 
Η δεύτερη περίοδος αρχίζει, μετά από την περιπέτεια χρεωκοπίας του, γύρω στο 1965. Δεν ασχολείται ξανά με το εμπόριο και την αντιπαροχή της κατασκευής πολυκατοικιών και πλέον εργάζεται σαν αρχιτέκτονας και κατασκευαστής κάνοντας μελέτες κυρίως για μονοκατοικίες όπως είπαμε που αναλύονται παρακάτω. 



Το έργο του :

«Βίλλα Κρήνη» 
στην οδό Πανώπης 4
στη Γλυφάδα


Το πρώτο κτίριο που κατασκεύασε είναι η «Βίλλα Κρήνη» στην οδό Πανώπης 4 στη Γλυφάδα. Ένα κτίριο ενοικιαζόμενων διαμερισμάτων που απευθύνονταν σε οικογένειες για τις καλοκαιρινές τους διακοπές. Διαμερίσματα έξι αστέρων με λογικές τιμές, δίπλα στην θάλασσα και στο εμπορικό κέντρο της Γλυφάδας, με ειδικές τιμές για στρατιωτικούς και κοντά στο αεροδρόμιο . Στην είσοδο, σε ένα συρτάρι ξεχασμένο, κατάφερα να βρω και το αντίστοιχο διαφημιστικό. 




Ένα πολύ επιτυχημένο κτίριο, με φανατικούς επισκέπτες που νοίκιαζαν τα διαμερίσματα για πολλά συνεχόμενα χρόνια. Ταυτόχρονα ένα πολύ σημαντικό βήμα για τον Όρρο , αφού κατάφερε να γίνει γνωστός σε ένα κοινό εύπορων αστών που επιθυμούσε.


Βίλλα Κρήνη, Κάτοψη

Έχει σταυροειδή κάτοψη, ( εικονα) κάτι που ξεχωρίζει αν το δει κανείς από τον δορυφόρο και τους χάρτες. Ίσως το πιο εύκολα αναγνωρίσιμο κτίριο. Αυτή η κάτοψη έδωσε την δυνατότητα για βεράντες εναλλάξ τοποθετημένες στις άκρες του σταυρού ώστε να μην βλέπει η μια την άλλη. Έτσι οι ένοικοι μπορούσαν να έχουν την ιδιωτικότητα που ήθελαν. Το κλιμακοστάσιο είναι στρόγγυλο και καταλήγει στην διαμορφωμένη ταράτσα.


Χαρακτηρι­στική επίσης είναι η κουπαστή από καραβόσκοινο, όπου έχει αντέξει μέχρι σήμερα, ενώ όλες οι λεπτομέρειες της εισόδου άλλα και οι αριθμοί των διαμερισμάτων, γίνονται σε συνεργασία με τον φίλο του γλύπτη και κεραμίστα Πάνο Βαλσαμάκη. 



Τα μετέπειτα χρόνια τα γύρω κτήρια υψώθηκαν πολύ παραπάνω περιορίζοντας την ιδιωτικότητα στις βεράντες και την άνεση στον κήπο που διέθεται. Οι ανάγκες των αντίστοιχων σημερινών πελατών άλλαξαν και το ισόγειο της «βίλλα Κρήνη» υποδέχτηκε πολλές άλλες χρήσεις όπως, καφέ μπαρ κτλ. Σήμερα τα φυτά έχουν αγκαλιάσει το κτίριο το όποιο πλέον δύσκολα διακρίνεται. Η εγκατάλειψη είναι εμφανής και πρόσφατα βρέθηκε αγοραστής για το οικόπεδο όπου πλέον έχει αποκτήσει πολύ μεγαλύτερη αξία από το κτίριο. Η κατεδάφιση και η πώληση καθυστέρησε καθώς μια γλυκύτατη κυρία από την Αγγλία, που είχε συγγενική σχέση με τους ιδιοκτήτες, αρνιόταν να αποχωρήσει από το διαμέρισμα της εδώ και αρκετά χρόνια. Την βρήκα να ζει εκεί, χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και νερό, λέγοντας μου ότι δεν θέλει να εγκαταλείψει αυτό το κτήριο γιατί γνωρίζει ότι θα το κατεδαφίσουν. Μια περίεργη ιστορία που πήρε τον δρόμο των δικαστηρίων. Πριν από έναν μήνα μου τηλεφώνησε και με ενημέρωσε ότι αναγκάστηκε να αποχωρήσει και να παραιτηθεί από αυτήν την μάχη και ότι το οικόπεδο πουλήθηκε και το κτίριο θα κατεδαφιστεί μέσα στο καλοκαίρι. 


Λίγο αργότερα έχτισε το σπίτι του επίτιμου προξένου της Φιλανδίας και εισαγωγέα χαρτιού για εφημερίδες Κ. Λαζαράκη. 

Οικία Λαζαράκη 
επί της οδού Α. Λαζαράκη 
στην Γλυφάδα 


Μια αρκετά μεγάλη κατοικία, σε πολύ κεντρικό σημείο στην Γλυφάδα και για έναν όχι τυχαίο ιδιοκτήτη. Επίτιμος πρόξενος της Φινλανδίας και εισαγωγέας χαρτιού. Αρκετά κοντά στην βίλα Κρήνη, άλλα με πολύ διαφορετικά δεδομένα, ο Όρρος, κατασκεύασε ένα μοναδικό σπίτι κατά τα λεγόμενα των ανθρώπων που το είδαν από κοντά. Εκεί ξεκίνησε η ιδέα του Όρρου για τις μεγάλες πέργκολες, οι οποίες διαμορφώνονται στον εξωτερικό όγκο του κάθε σπι­τιού με σκοπό να στηρίξουν φυτά και δένδρα και να δημιουργήσουν μια απόλυτη εναρμόνιση του φυσικού περιβάλλοντος και του εσωτερικού χώρου, ο οποίος είναι η συνέχεια του, χωρίς καμία διακοπή. Σ’ αυτό το σπίτι, έντονα φαίνονται πλέον επιρροές από αντίστοιχες επαύ­λεις του Frank Lloyd Wright στην Καλιφόρνια. Πλακόστρωτο με κενά ώστε να πρασινίσουν με την πάροδο του χρόνου, κρυφές καμινάδες με πέτρα ως επένδυση, ξύλο που διαμορφώνει μία ιδιαίτερη αισθητική στις όψεις, στέγες που δείχνουν να είναι στον αέρα. Τολμηρές κατασκευές για την εποχή που μάλλον η ιδιότητα και η γνώση του πολίτικου μηχανικού του έδινε το θάρρος να τις φανταστεί.
Και σε αυτό το σπίτι διακρίνουμε στις φωτογραφίες κεραμικά του Π.Βαλσαμάκη .



Ένα ιδιαίτερα πολυτελές σπίτι με δωμάτια υπηρεσίας, λινοθήκες, ταβέρνα, κάβα και μια ξύλινη σάουνα μάλιστα που την εισήγαγε ο Λαζαράκης από την Φινλανδία. Το σπίτι του Λαζαράκη στη Γλυφάδα ήταν η αρχή για την μετέπειτα πορεία του στη χρυσή εποχή της καριέρας του. Του έφερε πολύ καλές γνωριμίες και ακολούθησαν μεγάλα έργα. Πλέον ο Όρρος είναι πολύ γνωστός και τον επιλέγουν πελάτες για να τους σχεδιάσει σπίτια ‘σαν του Λαζαράκη’ .

Σήμερα αυτή η κατοικία δεν υπάρχει πια και στην θέση της έχει δημιουργηθεί σουπερμάρκετ γνωστής αλυσίδας



Οικία Αβράσογλου, 
τωρινή ιδιοκτησία ίδρυμα Τσιχριτζή.



Επί των οδών Κασσαβέτη και Γρηγορίου Αυξεντίου, στο κέντρο της Κηφισιάς, κατασκευάστηκε η οικία Αβράσογλου. Σε ένα γωνιακό οικόπεδο οργανώνει μια κάτοψη τύπου (Γ) με τυφλές όψεις στους δρόμους. Το σπίτι αναπτύσσεται γύρω από τον κήπο και μακριά από τα βλέμματα των περαστικών. Εξωτερικά κατασκευάζει μια πέργκολα από μπετόν η οποία τρέχει σε όλη την όψη του κτιρίου επί της οδού Κασσαβέτη. Αυτή η πέργκολα χρησιμεύει για την στήριξη των φυτών αλλά είναι και φυτεμένη στο επάνω μέρος της. 
Η όψη στο δρόμο δεν έχει ανοίγματα. Οι γραμμές αυτού του σπιτιού είναι λιτές ενώ η στέγη, προεξέχουσα της οικοδομής, φαίνεται σαν να ίπταται. Η διαμόρφωση της όψης γίνεται με σχιστοπλάκες Πηλίου τις οποίες τρόχιζαν στο σόκορο δημιουργώντας αυτό το ωραίο αποτέλεσμα που ο Όρρος είχε επινοήσει. Επίσης όλες οι πόρτες τα κουφώματα και η άλλη κύρια όψη είναι επενδεδυμένες με ξύλινες σανίδες τοποθετημένες κατακόρυφα, ενώ υπάρχουν κάποιοι φεγγίτες με σταθερές περσίδες.



Η πορεία για την κεντρική είσοδο του σπιτιού που φαίνεται στην φωτογραφία είναι χαρακτηριστική της αρχιτεκτονικής του Όρρου. Ένας φυτεμένος πλακόστρωτος διάδρομος που ενεργοποιεί τις αισθήσεις. Οι μυρωδιές και οι διαφορετικές υφές είναι εντυπωσιακές σε αυτήν την κατοικία.




Οικία Πάνου Βαλσαμάκη
επί της Λ. Κηφισίας στο Μαρούσι



Το μοναδικό κείμενο του Μιχάλη Όρρου είναι ένα άρθρο στο περιοδικό Αρχιτεκτονική,τεύχος 53 9-10/ 1965 ένθετο στην παρουσίαση του κεραμίστα Πάνου Βαλσαμάκη από την Ελένη Βακαλό4.


‘Το σπίτι του Πάνου Βαλσαμάκη αποτέλεσε ένα ειδικό θέμα μελέτης τόσο από πλευράς εσωτερικής λειτουργίας όσο και το σπουδαιότερο κατά τη γνώμη μου-θα έπρεπε να είναι δεμένο με τον άνθρωπο που θα κατοικεί και θα εργάζεται μέσα σε αυτό. Και το πρώτο σκέλος μεν ήταν σχετικά απλό, γιατί σαν βασικά δεδομένα ήταν η μόνιμη έκθεση των έργων του καλλιτέχνη, το εργαστήρι και η κατοικία του. Το άλλο όμως σκέλος, το δεμένο με την ψυχοσύνθεση του καλλιτέχνη, του μεγάλου Πάνου Βαλσαμάκη – πολυπλοκότερο οπωσδήποτε – αποζητά σαν λύση ένα κτίσμα χαμηλό, σεμνό και απέριττο σαν τον ίδιο. Προϋπόθεση για μια τέτοια λύση θα ήταν ένα μεγάλο γήπεδο ,όπου οι χώροι συνεπίπεδοι , απλόχωροι θα επέτρεπαν στον καλλιτέχνη να είναι αθέατος από τον έξω κόσμο, παίρνοντας το φως και τον αέρα από ένα ευρύχωρο αίθριο. Η λύση όμως που δόθηκε αναγκαστικά, διατεταγμένη σε δυο επίπεδα, ήταν αποτέλεσμα του ασφυκτικά στενού ανοίγματος της προσόψεως πάνω στην λεωφόρο. Έτσι δημιουργήθηκε - τολμώ να πω- διώροφο, αστικό σπίτι που το κέντρο της προσπάθειας μετατοπίστηκε βασικά στην αρχιτεκτονική του εσωτερικού του χώρου. Βασική μου προσπάθεια ήταν να εκφραστεί η δυνατότης του κεραμικού σαν βασικού στοιχείου διακοσμήσεως στο οικοδόμημα και να δεθεί αρμονικά με τα διάφορα οικοδομικά υλικά, Όπως με την πέτρα στο τζάκι της εκθέσεως και στην κρήνη, με το ξύλο στο τζάκι του καθιστικού και στην πόρτα δίπλα σε αυτό. Η ίδια προσπάθεια φανερή και στην διαμόρφωση των επίπλων- τραπεζαρία, γραφεία κλπ.-αφεινει το κεραμικό να ενσωματωθεί στο ξύλο. Και τέλος η ουδέτερη σχεδόν συμμετοχή, λόγω των χρωμάτων που χρησιμοποιήθηκαν των άλλων οικοδομικών υλικών, εκφράζει την επιθυμία να συνταιριαστούν και βασικά να αναδειχτούν σε πλαίσιο σωστό κατά την γνώμη μου, τα καλλιτεχνήματα του Πάνου Βαλσαμάκη. ’





Με τον Πάνο Βαλσαμάκη σε έκθεση γλυπτών του Πάνου Βαλσαμάκη στο εργαστήρι του στο Μαρούσι.


Ο Μιχ.Όρρός ήταν πελάτης του Πάνου Βαλσαμάκη αλλά και πολύ φίλος. Χρησιμοποίησε έργα του σχεδόν σε όλες του τις οικοδομές από στις πρώτες πολυκατοικίες μέχρι και τις μεγάλες μονοκατοικίες. 
Μάλιστα έχτισε και το σπίτι-εργαστήριο του στο σημερινό δακτυλίδι της αττικής οδού στο Μαρούσι. Μια μικρή σχετικά μονοκατοικία με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον λόγω της εναρμόνισης στενής σχετικά πρόσοψης του οικοπέδου σε σχέση με το βάθος και την ανάγκη του ιδιοκτήτη για κατοικία αλλά και εργαστήριου για τη δημιουργία και έκθεση των κεραμικών του έργων. Η σημερινή εικόνα διαφέρει κατά πολύ καθώς η Κηφισίας αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους οδικούς άξονες, η διαπλάτυνση του οποίου κατέστρεψε το μισό σπίτι.

 Οικία Πάνου Βαλσαμάκη




Οικία 
επί των οδών Σκύρου-Μαυρομιχαλη–Καραϊσκάκη
Κεφαλάρι.



Το μεγαλύτερο του έργο ήταν το σπίτι  στο Κεφαλάρι. Σε έκταση 16 στρεμμάτων έκτισε μια κατοικία 2500 τετραγωνικών (συμπεριλαμβανομένων και των αίθριων). Μια τετράγωνη πλάκα 50 Χ 50 μέτρα στηρίζεται πάνω σε τοιχία και έχει κάποια ανοίγματα οπού δημιουργούνται αίθρια και φυτεύονται δένδρα. Ένα σπίτι που σε πιάνει δέος και συγκίνηση όταν το επισκέπτεσαι. Καταρχάς από το μέγεθος του. Στο σπίτι αυτό το χολ της εισόδου είναι 15x15 μέτρα. Αριστερά ένας τοίχος με τον χαρακτηριστικό «Ορρόλιθο» (πωρόλιθο) και ένα μεγάλο καθιστικό. Αριστερά αυτού του χώρου είναι τα υπνοδωμάτια ενώ δεξιά τα καθημερινά. Χαρακτηριστικό επίσης είναι το χτιστό και «υποβαθμισμένο» υψομετρικά καθιστικό με το τζάκι που ήταν απαίτηση του ιδιοκτήτη. Απέναντι σε αυτό βρίσκεται η τραπεζαρία που κοιτάζει σε ένα αίθριο που μοιάζει πολύ, όχι στα χρώματα αλλά στην λογική, με αυτά που κατασκεύασε ο Louis Baraggan. 

Ένα τζάμι 7 μέτρων μήκους και σχεδόν 3 μέτρων ύψους με ειδικό μηχανισμό κατεβαίνει στο υπόγειο και πλέον η τραπεζαρία είναι ανοιχτή και ενοποιείται με τον κήπο. Η κουζίνα έχει εσωτερική ψησταριά και τραπεζαρία για καθημερινή χρήση. Όλα τα ντουλάπια σχεδιασμένα από τον Όρρο με κάθε λεπτομέρεια. Τα υπνοδωμάτια, αρκετά άνετα και με θέα στον μεγάλο κήπο, ενώ από το μπάνιο του κυρίως υπνοδωματίου βλέπει κανείς τον κήπο που φτάνει πάρα πολύ κοντά και στο ίδιο ύψος. 



Στο υπόγειο, που λόγω κλίσης οικόπεδου, στην μπροστινή του μεριά γίνεται ισόγειο, ήταν οι αποθήκες το γκαράζ και το ησυχαστήριο του ιδιοκτήτη (που πέρασε πολλά κυνηγημένος από την πολιτεία για υποθέσεις των επιχειρήσεων του), ενώ επίσης ένα πολύ μεγάλο γυμναστήριο. Χαρακτηριστικό είναι ότι σήμερα που έχουν μεγαλώσει τα δένδρα δημιουργείται μια φανταστική ατμόσφαιρα και νιώθει κανείς ότι αυτή η τόσο μεγάλη πλάκα στηρίζεται από τους κορμούς των δένδρων που είναι ορατοί από αυτή τη στάθμη του σπιτιού.

Το μέγεθος αυτού του σπιτιού ,η ποιότητα του, η απλότητα του στην σχεδίαση και η ενοποίηση του με την φύση το καθιστούν τολμώ να πω ένα ‘masterpiece’ της εποχής που δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από σπίτια της ίδιας εποχής που θαυμάζουμε στο εξωτερικό. Ποσό μάλλον αν σκεφτεί κανείς ότι όλο αυτό το οικοδόμημα σχεδιάστηκε με οδηγίες ενός πολίτικου μηχανικού που δεν έβλεπε καλά-καλά. Συνέθεσε τους χώρους, τον καθένα ξεχωριστά, την τραπεζαρία, το χολ, τα υπνοδωμάτια και προσπάθησε να τους εντάξει σε ένα τετράγωνο . Από τις φωτογραφίες της εποχής δεν έχει αλλάξει τίποτα πάρα μόνο ο κισσός και τα δένδρα που πλέον μοιάζουν να κρατούν το σπίτι γερά συνδεδεμένο με το έδαφος. 


Επίσης για το συγκεκριμένο σπίτι γνωρίζουμε ακόμη ένα στοιχείο. Υπήρξε καθυστέρηση ενός χρόνου για να αρχίσει η κατασκευή του. Ο Όρρος ζητούσε 8 με 12 % επί του κόστους σε κάθε κατασκευή του. Ο ιδιοκτήτης λοιπόν προσπαθούσε να μειώσει αυτήν την αμοιβή. Τελικά ο Όρρος έκανε αυτήν την δουλειά με  λιγότερο από το ποσοστό που ζήτησε. Kαθώς το κτίριο στοίχισε ένα πολύ μεγάλο ποσό για την εποχή. Όπως όμως έλεγε ο ίδιος δεν τον ενδιέφερε. Ήθελε να το χτίσει οπωσδήποτε ακόμη και δωρεάν. Δεν αποσκοπούσε στο να βγάλει λεφτά αλλά ήθελε συνεχώς να δημιουργεί και να βλέπει τις σκέψεις του να γίνονται πραγματικότητα.


Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε στις επενδύσεις στην οικοδομή  ήταν ο πωρόλιθος, που συνοδεύεται με μια ενδιαφέρουσα ιστορία ανεύρεσης του. Ένα χειμώνα ο Όρρος επισκέφτηκε με παρέα στη Μακρινίτσα στο Πήλιο. Σε μία από της βόλτες που έκαναν βρήκε ένα κομμάτι από πωρόλιθο που του άρεσε το πήρε μαζί του στην Αθήνα και το έδωσε στον συνεργάτη του τζακά και μαρμαρά Βαγγέλη Κιοσσέ να του βρει παρεμφερές υλικό γιατί ήθελε με κάτι τέτοιο να επενδύσει στο συγκεκριμένο  σπίτι στο Κεφαλάρι. Μετά από έρευ­νες σε όλη την Ελλάδα βρήκε ο Κιοσσές το πέτρωμα στην Ήπειρο, έξω από τα Ιωάννινα. Πήρε άδεια εκμεταλλεύσεως λατομείου το οποίο λειτούργησε 18 μήνες γιατί το έκλεισαν οι συγχωριανοί επειδή νόμιζαν ότι βγάζει χρυσό. Ο Κιοσσες θέλοντας να ευχαριστήσει τον Ορρο ονομάτισε το υλικό ‘Ορρόλιθο‘.Ο Ορρόλιθος χρησιμοποιήθηκε στην οικοδομή στο Κεφαλάρι καθως και σε λίγες ακόμη οικοδομές σε μικρότερα κομμάτια μέχρι να τελειώσει το απόθεμα.


Οικία Κουλουβάτου 
επί της οδού Τερψιχόρης
στην Εκάλη





Το σπίτι πρόκειται για μια εντυπωσιακή κίνηση σχεδιασμού του Όρρου, όπου η πλάκα της οροφής του ισογείου γυρνά και γίνεται στηθαίο και στέγη ενώ την διαπερνά ένα μεγάλο δένδρο που φαίνεται ακόμη και στα σχέδια της άδειας. Το παράδοξο είναι ότι την ίδια εποχή η οικογένεια Κουλουβάτου αναθέτει τα ξενοδοχεία Αμαλία στους Δελφούς στον Νίκο Βαλσαμάκη ενώ για το σπίτι τους διαλέγουν τον Μιχάλη Όρρο. Τους έφτιαξε μια κατοικία πολύ πιο “σπίτι”, πολύ πιο ζεστή, με αρκετό ξύλο στο εσωτερικό και καθόλου ανεπίχριστο σκυρόδεμα. Βαρύ σπίτι ειδικά στο εσωτερικό του και θα έλεγα ότι στις φωτογραφίες διακρίνεται η δυστυχία που στοίχειωσε αυτήν την οικογένεια. 


Οικία Σπηλιωτακόπουλου 
επί των οδών Άνδρου και Ικαρίας, 
Κηφισιά







Παράλληλα με τα πολύ μεγάλα σπίτια που υλοποιεί, το 1968, πλησιάζει τον Όρρο ένα πολύ συμπαθητικό ζευγάρι, με ένα οικόπεδο στην οδό Άνδρου και Ικαρίας στην Κηφισιά. Ένας δρόμος που τότε ήταν αδιέξοδος καθώς μια ιδιοκτησία τον έκοβε στη μέση. Σήμερα αποτελεί πολυσύχναστο πέρασμα αφού τον χρησιμοποιεί κανείς για να παρακάμψει το κέντρο της Κηφισιάς.


Αυτό το ζευγάρι λοιπόν πήγε στο γραφείο του Όρρου και του ζήτησε ένα σπίτι πολύ πιο μικρό και οικονομικό από αυτά που έφτιαχνε εκείνη την εποχή. Ο Όρρος τους συμπάθησε  αρκετά και δέχτηκε να τους κτίσει το σπίτι. Η είσοδος γίνεται από το επίπεδο του δρόμου όπου υπάρχουν οι βοηθητικοί χώροι και ένα χολ με την σκάλα της ανόδου για τα καθημερινά δωμάτια, ενώ στον όροφο βρίσκονται τα 3 υπνοδωμάτια και ένα λουτρό.


Ο Όρρος πιστός στις αρχές του, κατάφερε και σε αυτό το σπίτι να υλοποιήσει την μπετονένια πέργκολα που γυρνά γύρω από το σπίτι και αγκαλιάζει δένδρα ενώ σε κάποια σημεία αποτελεί και ζαρντινιέρα. Χρησιμοποιεί πάλι πέτρα για να φτιάξει το τοιχίο της εισόδου και τις υπόλοιπες επενδύσεις ενώ για τα υπόλοιπα χρησιμοποιεί ξύλο. Το χαρακτηριστικό αυτού του σπιτιού θα λέγαμε ότι είναι ένας υπερυψωμένος κήπος με ένα δένδρο που είναι φυτεμένο τουλάχιστον 2 μέτρα ψηλότερα από το δρόμο. Σε αυτόν τον μπαζωμένο κήπο, εκτονώνονται το καθημερινό, το γραφείο και ο χώρος υποδοχής της κατοικίας. 




Οικία Κεφαλά 
επί της οδού Ρόδων 
στην Εκάλη




Το σπίτι της οικογένειας Κεφαλά στην οδό Ρόδων αποτελεί μαζί με την μελέτη του σπιτιού του Νίκου Τάκη στο Λουτράκι και το σπίτι του Ανδρεόπουλου στην οδό Υακίνθου πάλι στην Εκάλη τα τρία παραδείγματα που φαίνεται ότι ο Όρρος το από το 1975 και μετά πειραματίζεται με τις καμπύλες. Ίσως η απαίτηση του κ Κεφαλά ,εφοπλιστή, που ταξίδευε αρκετά στο εξωτερικό που του ζήτησε να σχεδιάσει ένα σπίτι με καμπύλες όπως ένα που είχε δει στην Αμερική ήταν η αφορμή. Του ζήτησε ένα σπίτι που περιμετρικά να έχει τζάμι για να μπαίνει το φως. Ο Όρρος βρήκε το σπίτι αυτό στην Αμερική που πρέπει να ήταν κάποιο γνωστό έργο του John Lautner. Ο πελάτης είχε απορρίψει ήδη μια μελέτη αλλού αρχιτέκτονα γιατί του είχε φανεί ‘χωριάτικο’. Πήγε λοιπόν στον Όρρο και του ζήτησε ένα πολύ μοντέρνο σπίτι. Του ζήτησε ενα σπίτι που να είναι μοντέρνο και το 2020!. Τελικά ήταν τόσο μοντέρνο που δεν μπορούσε να κατασκευαστεί. Και σαν να μην έφτανε αυτό ο Όρρος πάνω που έχουν τελειώσει τα μπετά και τα τούβλα παθαίνει το εγκεφαλικό. Το σπίτι μένει στην μέση και πλέον αναζητείται τολμηρός να αναλάβει να το τελειώσει. Γίνονται προσπάθειες από το γραφείο του Όρρου και παράλληλα αναζητά ο ιδιοκτήτης άλλον αρχιτέκτονα να το ολοκληρώσει. Οι δυσκολίες πολλές όπως τις διηγείται η κυρία Κεφαλά. 

Για το σπίτι αυτό ο Όρρος πρόλαβε να φτιάξει με την βοήθεια πάντα των συνεργατών του αρκετές πινακίδες για το λεύκωμα που ήθελε να φτιάξει με το έργο του. Σε αυτές που αφορούν αυτό το σπίτι βλέπουμε ένα δένδρο που διαπερνάει όλο το σπίτι καθώς και πολλές πέτρες μέσα στο χώρο , ακόμη ένα στοιχείο που τον φέρνει κοντά στον Lautner. Δυστυχώς όμως τα σχέδια αυτά στα χαρτόνια δεν έγιναν ακριβώς έτσι. Μετά το εγκεφαλικό επεισόδιο έγιναν αλλαγές από τους επόμενους μελετητές στην προσπάθεια να ολοκληρωθεί το σπίτι. Η κατα­σκευή του διήρκεσε πέντε χρόνια αντί για δύο που είχε προγραμματιστεί.





Κατασκευή Πόρτας 
στα κτήματα του Ηλιόπουλου 
στην Πολιτεία 
σε συνεργασία με τον Πανό Βαλσαμάκη και τον Βασίλη Βαβαρούτα




Όταν μίλησε στον Βαβαρούτα για αυτήν την πόρτα και του έδειξε το σχέδιο του, του είπε ότι ‘πρέπει να είσαι τρελός για να κάνεις αυτό το πράγμα. Δεν στέκεται με τίποτα’. Και ο Όρρος του είπε ‘είμαι τρελός αλλά εσύ πρέπει να το κάνεις να στέκεται’. Είναι όλο μπετονένιο και ο πρόβολος είναι ξύλινος με τσιμέντο από πάνω. Η πόρτα σύρεται μέσα στα τοιχία αριστερά και δεξιά. Ο Πάνος Βαλσαμάκης προσέθεσε την δικιά του διακοσμητική νότα όπως φαίνεται και στην φωτογραφία.


Συμπεράσματα


Για τον Peter Zumthor η αρχιτεκτονική έχει μια ειδική φυσική σχέση με την ζωή. Πρωτίστως δεν λειτουργεί ως ένα σύμβολο ή ένα μήνυμα αλλά ως φάκελος και υπόβαθρο για την ζωή που συνεχίζεται μέσα και γύρω από αυτήν. Ένα ευαίσθητο δοχείο έτοιμο να παραλάβει τον ρυθμό των βημάτων μας στο πάτωμα, την συγκέντρωση που απαιτείται για το έργο , και την σιωπή του ύπνου. Ο Όρρος εργάσθηκε προς αυτήν κατεύθυνση. Ίσως η μειωμένη του όραση του επέβαλε να ικανοποιεί και τις υπόλοιπες αισθή­σεις στα έργα του. Δεν μπορούσε να διακρίνει τους καθαρούς λευκούς ή πέτρινους όγκους των κατασκευών αλλά σίγουρα ένιωθε την απολυτή αρμόνια με τον περιβάλλοντα φυσικό χώρο. Έλεγχε τους χώρους που δημιουργούσε με την φυσική του παρουσία, τους άγγιζε με τα χέρια, τους μέτραγε με τα βήματα του. 

Ο ΜιχάληςΌρρος ήταν ένας άνθρωπος της κατασκευής. Ένας αρχιμάστορας με έμπνευση καλλιτέχνη . Ένας αρχιμάστορας που μι­λούσε την γλώσσα των μαστόρων αλλά που δεν έβλεπε. Δεν έβλεπε να σχεδιάσει. Μπορούσε όμως να εξηγήσει τι να κάνουν για αυτόν. Να το περιγράψει στην γλώσσα τους. 

Κατασκεύασε σπίτια κυρίως μιας ευκατάστατης μεγαλοαστικής τάξης της εποχής του 1960-1980. Σπίτια με το κλειδί στο χέρι. Από την αρχή μέχρι το τέλος. Δεν έμενε στα σχέδια. Η γνώση του μηχανικού από το Πολυτεχνείο που εκείνη την εποχή δεν σήμαινε ότι δεν είχε και αρχιτεκτονικές γνώσεις όπως σήμερα, του επέτρεπε να φτάσει μέχρι τέλους τις ιδέες του. Οι γνώσεις του πολιτικού μηχανικού επίσης του έδιναν την άνεση να σκέφτεται και να υλοποιεί ακραίες κατασκευές σε κάποιες περιπτώσεις. Να μην φοβάται τα μεγάλα ανοίγματα, τους μεγάλους προβόλους. Παρεδίδε στον πελάτη σπίτι τελειωμένο μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια. Την κουζίνα, τα πόμολα, τα κουφώματα, τη φύτευση ,όλα τα επέβλεπε ο Όρρος. Το αποτέλεσμα συνήθως ήταν ένα ζεστό και λειτουργικό σπίτι. Τώρα μοιάζει ‘βαρύ’ αλλά για την εποχή ήταν το επιθυμητό. Σπίτια που θέλουν να μοιάσουν στις επαύλεις της Καλιφόρνια και τολμώ να πω ότι κάποια από αυτά μπορούν να συγκριθούν επάξια. Οι πελάτες είχαν καλές σχέσεις με τον Όρρο και ήταν ικανοποιημένοι με το αποτέλεσμα. Είχε εμμονές με τις μεγάλες πέργκολες από σκυρόδεμα, τα δένδρα, τα βράχια μέσα και έξω από το σπίτι και τελικά τις καμπύλες. 

Τολμά να κατασκευάσει σπίτια με καμπύλες. Πολύ ακριβά και καινοτόμα σπίτια με ειδικές παραγγελίες για όλον τον εξοπλισμό. Είναι νεωτεριστής και βρίσκει τους καταλλήλους πελάτες για να περάσει τις ιδέες του. 

Η σιγουριά λοιπόν του μηχανικού τον κάνει να σκεφτεί και να σχεδιάσει με μεγάλη ελευθερία και άνεση πράγματα που φαίνονταν αδύνατα για την εποχή . Ταυτόχρονα σχεδιάζει με οδηγό το φυσικό στοιχείο. Η φύση είναι ένα σχεδιαστικό εργαλείο για τον Όρρο. Εισχωρεί μέσα στα σπίτια. Τα αγκαλιάζει και τα προβάλει και το αντίστροφο. 

Τα εσωτερικά των σπιτιών παραπέμπουν στην εποχή που δημιουργήθηκαν. Οι ανάγκες και ο τρόπος ζωής μας έχουν αλλάξει και αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό. Τα έπιπλα και ο εσωτερικός χώρος είναι δηλωτικός για την εποχή. Οι όψεις των κτιρίων θα μπορούσαν ακόμη και σήμερα να αποτελούν μέρος της αρχιτεκτονικής αναζήτησης. 

Επίλογος 

Η τέχνη του ματιού έχει παράξει σίγουρα επιβλητικές και τολμηρές κατασκευές, αλλά δεν έχει τις ρίζες της στον άνθρωπο και στην κοινωνία. Το γεγονός ότι το νεωτεριστικό - μοντέρνο κίνημα δεν ήταν σε θέση να διεισδύσει στην επιφάνεια των λαϊκών προτιμήσεων και αξιών οφείλεται ίσως στη μονόπλευρη οπτική έμφαση. Ο μοντέρνος οπτικοκεντρικός σχεδιασμός στεγάζει την διάνοια και το μάτι αλλά έχει αφήσει το σώμα και τις άλλες αισθήσεις, καθώς και τις αναμνήσεις και τα όνειρα μας, άστεγα.

Η έλλειψη της καλής όρασης του Μιχάλη Όρρου όξυνε την φαντασία του και τις άλλες αισθήσεις του ώστε να παράγει ιδέες και κτίρια ξεχωριστά για την εποχή τους και πιστεύω άξια να συμπεριληφθούν σε αυτήν την πρώτη προσπάθεια καταγραφής τους. Αρχιτεκτονική που έχει αντέξει την «πατίνα» του χρόνου. Αν ξεφύγει κανείς από τις οπτικές φθορές θα δει μια μελαγχολία στο έργο του Μιχάλη Όρρου. Η ιστορία του είχε άσχημο και λυπηρό τέλος αλλά το ίδιο συμβαίνει και με τα περισσότερα από τα κτίρια του. Βέ­βαια αν δεχτούμε ότι η αρχιτεκτονική είναι εκτεθειμένη στην ζωή και το σώμα της αρκετά ευαίσθητο τότε είναι λογικό η αύρα και η μελαγχολία του δημιουργού και των κατοίκων να την χαρακτηρίζει.

Ένας μαύρος μαρκαδόρος, ένας μεγεθυντικός φακός, ένα κόκκινο πακέτο Dunhill που κάπνιζε συνεχώς και η φαντασία του δημιουργού ήταν τα εργαλεία του, αρκετά για να δημιουργεί πρώτα στο μυαλό του και μετά στην πραγματικότητα τα πρωτότυπα και διακριτά κτίρια . Μια άλλου τύπου αρχιτεκτονική, ριζικά αντίθετη από την μαζικά παραγόμενη αρχιτεκτονική του τότε αλλά και του σήμερα . Μια αρχιτεκτονική που θέλεις να την αγγίξεις, χαϊδέψεις, μυρίσεις και να την περπατήσεις. 

Το έργο του Μιχάλη Όρρου δεν ικανοποιεί μόνο την ευκολία μιας γρήγορης ματιάς .Το μόνο που προσπαθούμε απεγνωσμένα στις μέρες μας είναι να δούμε. Να «χορτάσουμε» τα μάτια μας. Τα ουσιώδη όμως που μας συγκινούν πραγματικά δεν είναι ορατά. Βλέπουμε αλλά κατά κάποιο τρόπο είμαστε και εμείς τυφλοί.


………………………………………………………………………………………………………………





1.
Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη, 
Αντώνης Νουκάκης, 
αρχιτέκτονες 

ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΙΟ 
  Διάλεξη στα πλαίσια των εκδηλώσεων της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής Εταιρείας. Αίθουσα ΤΕΕ Αθήνα 
24-6-2014






«Πιστεύω ότι το πρόβλημα δεν είναι η διατήρηση ή ανανέωση των μορφών, αλλά η διαδικασία που δίνει στον αρχιτέκτονα τη δυνατότητα υλοποίησης μιας αρχιτεκτονικής, μιας σχέσης με τους μετασχηματισμούς, με τις αναπαραστάσεις που η ίδια η πόλη προσδίδει στον εαυτό της». 
Carlo Olmo: Η αισθητική των πόλεων. 

Η παρουσίαση του προσωπικού έργου κάθε δημιουργού αποτελεί μια διαδικασία ενδοσκόπησης και αναστοχασμού. Ανασύρονται τα νήματα που συνδέουν τις μελέτες μεταξύ τους, οι εμμονές που χαρακτηρίζουν τα έργα, οι αρχές που διαμορφώνουν ένα κοινό υπόβαθρο εγγραφής. Γι’ αυτό αποτελεί εν τέλει μια ενδιαφέρουσα περιδιάβαση στα πεπραγμένα, «μια περιπέτεια αυτογνωσίας». Κάθε αναφορά στο παρελθόν, κάθε επανερμηνεία των παρελθόντων πράξεων ή έργων γίνεται πάντα σε αναφορά με το παρόν, μ’ αυτό που μας απασχολεί τη συγκεκριμένη περίοδο, ότι βιώνουμε, διαβάζουμε και στοχαζόμαστε. 


Μιτάτο στον Ψηλορείτη

Αλλά επίσης κάθε έργο αναπόφευκτα συνδιαλέγεται και ενσωματώνει τις σκέψεις και τους προβληματισμούς της εποχής που σχεδιάζεται.

Ως αρχιτέκτονες της πράξης, οι ιδέες μας προέρχονται από το κριτικό πνεύμα που συνοδεύει τη δουλειά μας, και που είναι όπως γράφει ο T. S. Eliot, «κεφαλαιώδους σημασίας …στη δουλειά της δημιουργίας αυτής καθαυτήν. Πράγματι, είναι πιθανό πως το μεγαλύτερο μέρος της επίπονης δουλειάς της διαλογής, των συνδυασμών, της κατασκευής, της διαγραφής, της διόρθωσης, της δοκιμής, είναι θέμα τόσο της κριτικής, όσο και της δημιουργίας». (Venturi 1977)

Η ωρίμανση του καθενός μας είναι προϊόν μιας μακριάς και επίπονης διαδικασίας. Ένα «ταξίδι» που μας προσφέρει εμπειρίες και γνώση.
Μέσα από τα θέματα που αντιμετωπίζουμε, που μας προκύπτουν ως ερωτήματα προς επίλυση, διαμορφώνουμε την οπτική μας, την άποψη μας. Γιατί όπως παρατηρεί ο Τζόρτζιο Γκράσι: «Η αναγκαιότητα είναι αυτή που μας κάνει να ανακαλύπτουμε τα πράγματα, αλλά και το ενδιαφέρον μας γι’ αυτά. ( Η αναγκαιότητα είναι αυτή) που ρυθμίζει την προσοχή μας, διορθώνει τον τρόπο που κοιτάζουμε, και κάνει ν’ αλλάξουν ακόμα και τα πράγματα_ τουλάχιστον για μας, που κοιτάζουμε με διαφορετική από τα πριν ματιά». (Grassi 1998) 

Σ’ αυτή την παρουσίαση, θα επιχειρήσουμε να σας μεταφέρουμε τα κεντρικά ζητήματα και τις βασικές αρχές που ακολουθούμε στην άσκηση του αρχιτεκτονικού μας έργου. Αρχές που επεξεργαζόμαστε με μικρές μετατοπίσεις και διαφορετικές εστιάσεις, αφαιρώντας σιγά-σιγά κάθε περιττό, καθώς επικεντρωνόμαστε, όπως πιστεύουμε, στο βάθος, στην ουσία των πραγμάτων. 
Β’ Βραβείο Πανελλήνιου Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού 
_Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη_ Αντώνης Νουκάκης

Πεποίθηση μας είναι, πως κάθε αρχιτεκτονικό έργο ως κατ’ εξοχήν έργο πολιτισμού, δεν αποτελεί ένα αποκομμένο και αυτοαναφερόμενο αντικείμενο, αλλά συνδιαλέγεται με τον περίγυρο του και τον ερμηνεύει.



Βιβλιοθήκη Φιλοσοφικής Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθήνας, 2002-2014 
Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη_ Αντώνης Νουκάκης_ Θεανώ Φωτίου


Και δεν εννοούμε μόνο τον υλικό, αλλά και το μυθολογικό και ιστορικό πλαίσιο στο οποίο ανήκει και αναφέρεται.

«…..όταν ένας στίχος εξετάζεται μόνος του, αποκομμένος από τα συμφραζόμενά του, γίνεται αδιάφορος», μας επισημαίνει ο Χόρχε Λούις Μπόρχες στην «Τέχνη του στίχου». 

Η μετατόπιση της εστίασης από το καθαυτό αρχιτεκτονικό αντικείμενο - το κτίριο, στο περιβάλλον του και την πόλη, που συντελέστηκε μέσα από τη σκέψη του Aldo Rossi και γενικότερα τον πλούσιο στοχασμό των Ιταλών για την πόλη, έθεσε την ερμηνεία του πλαισίου, του περίγυρου, ως κεντρικό στοιχείο στοχασμού στην αρχιτεκτονική διαδικασία. Από το κτίριο στην πόλη, δηλαδή από το αντικείμενο στο πλαίσιο αναφοράς ή συναφειών (context) στις σχέσεις. Η λέξη Context προερχόμενη από τη λατινική contexere σημαίνει πλέκω, ενώνω, συνδέω. 

«Η σπουδαιότητα βρίσκεται περισσότερο στις σχέσεις που δημιουργεί η μορφή με την παρουσία της, παρά στην ίδια την μορφή» παρατηρεί ο Giorgio Grassi στο δοκίμιο του «Ζητήματα σχεδιασμού». Και ο Aldo Rossi συμπληρώνει: «Η αποκάλυψη των σχέσεων μεταξύ των πραγμάτων, περισσότερο από τα ίδια τα πράγματα, προσδίδει πάντα νέες σημασίες». (Rossi,1995)

Την ίδια διαδρομή θα ακολουθήσουν και οι εικαστικές τέχνες. H ιστορικός Rosalind Krauss θα καθιερώσει τον όρο Expanded Fields «διευρυμένα πεδία», προκειμένου να περιγράψει την land art και τα site specific έργα καλλιτεχνών στην πόλη ή στη φύση. 



1.Richard Serra_ Intersection 1992 
2.Marry Miss_ Perimeters/ Pavillons/ Decoys 1977-78 
3.Richard Serra_ Shift 1970-72


Robert Smithson_ Asphalt Rundown 1969

Όπως του Richard Serra, της Marry Miss, του Robert Smithson. Έργα που εμπνέονται και ερμηνεύουν τον συγκεκριμένο χώρο ή τόπο όπου εγκαθίστανται. 

Ρέθυμνο _ Αμάρι

Η αίσθηση, η συγκίνηση που μας προκαλεί ένας τόπος, έχει σχέση με τα φυσικά και χωρικά του χαρακτηριστικά: την τοπογραφία, το υψόμετρο, το ιδιαίτερο φως του, αλλά και τον αέρα, τους ήχους, την υγρασία, τις μυρωδιές, την απεραντοσύνη ή την κλειστότητα του. Η φαινομενολογία θα «αναδείξει τη στενή συσχέτιση της εσωτερικής σύνδεσης ενσώματου υποκειμένου και κόσμου», θα επαναφέρει τη σημασία των αισθήσεων στην πρόσληψη του κόσμου.

Θα σας αναφέρουμε ένα παράδειγμα. 
Τα Μινωικά Ανάκτορα στην Κρήτη, της Φαιστού, της Κνωσού και των Μαλίων, αποτελούν παραλλαγές του ίδιου χωρικού τύπου, με την κεντρική αυλή και το θέατρο, βασικούς πυρήνες συλλογικών δρώμενων που οργανώνονται από τα μέτωπα των κτιριακών μαζών. Καθώς όμως αυτή η τυπολογία εγγράφεται σε διαφορετικά τοπία, αποτελεί και διαφορετική χωρική εμπειρία. 

Φαιστός: Οι δύο χώροι συλλογικών δρώμενων


_Η Φαιστός, υψωμένη σε λόφο πάνω από τον κάμπο της Μεσαράς, αντιπαρατίθεται και συσχετίζεται με το ιερό βουνό και κυριαρχεί στην απεραντοσύνη του τοπίου. 



Κνωσός

 _Η Κνωσός «απορροφάται» από την κλειστότητα του τοπίου. 


Μάλια

_Ενώ στα Μάλια απολαμβάνεις την έκταση του τοπίου, που προεκτείνεται στη θάλασσα, και οριοθετείται, σε μακρινή όμως απόσταση, από τις βουνοκορφές του νότου.

Η αμφισβήτηση που κορυφώνεται στη δεκαετία 60 με το γαλλικό Μάη, θα προκαλέσει την αναθεώρηση κάθε βεβαιότητας, την μετάβαση από την μοντέρνα εποχή των μεγάλων αφηγήσεων στην μεταμοντέρνα εποχή ή κατάσταση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο κριτικής αναθεώρησης θα διαμορφωθούν οι απόψεις μας για την αρχιτεκτονική. 

Τρεις έννοιες: ο τόπος _ το πλαίσιο αναφοράς ή συναφειών (context) _ο τύπος καθώς και η ιστορία κατέχουν κεντρική θέση στη θεώρηση μας.
Αναζητούμε ένα "πεδίο" σχέσεων ανάμεσα στα στοιχεία του τόπου. Φυσικά χαρακτηριστικά και πολιτισμικές εμπλοκές προϋπαρχόντων στοιχείων, αποτελούν τις αφετηρίες κατανόησης του, ώστε να αποδοθεί το νόημα του μέσω της επέμβασης, και να αποτελέσει πεδίο δραστηριοτήτων, συμβάντων και προπάντων κατοίκησης.
H άσκηση της αρχιτεκτονικής αποτελεί για μας σύνθεση θεωρίας και βιωματικής εμπειρίας. Με γνώση και ερμηνεία της ιστορίας και με τη συμβολή άλλων τεχνών.

«Το έργο τέχνης με διδάσκει , μου προσφέρει ιδέες κι όχι απόλαυση, αφού απόλαυση μου είναι να πράττω και όχι να υφίσταμαι», παρατηρεί ο Paul Valery. 

Η δημιουργική σκέψη δεν ακολουθεί ευθύγραμμη πορεία. Προκαλείται και εμπνέεται από μια ευρεία δεξαμενή ερεθισμάτων και παραστάσεων και αναπτύσσεται χρησιμοποιώντας τη μεταφορά. 

Βασική κατεύθυνση στο σχεδιασμό αποτελεί για μας η αντιμετώπιση του υπαίθριου χώρου, ως γενεσιουργού στοιχείου οργάνωσης. 



Κατοικία_γραφείο 
Λέοντος Σγουρού και Δαφνομήλη 
Μπούκη Μπαμπάλου- Νουκάκη_ Αντώνης Νουκάκης

Αυτό άλλωστε αποτελεί ένα από τα βασικά στοιχεία της παρουσίασης. Η χωρική απόδοση μιας πρότασης, προκύπτει από την μοναδικότητα του τόπου, την ιδιαίτερη δηλαδή φυσιογνωμία του, που εκφράζει την ταυτότητα του.
Η ασχολία μας με θέματα αστικού σχεδιασμού ενίσχυσαν την άποψη μας. Γιατί η ερμηνεία του τόπου σε αυτά τίθεται με έμφαση, προκειμένου να οδηγηθεί κανείς στην πρόταση, ή να του αποκαλυφθεί η πρόταση. 



Ρέθυμνο: Το ρέμα - πάρκο για skateboard _ 2009 
Μπούκη Μπαμπάλου-Νουκάκη_ Αντώνης Νουκάκης_ Γιώργης Νουκάκης


Και λέω αποκαλυφθεί, όχι μεταφυσικά, αλλά επειδή πιστεύω πως η καταλληλότητα ή η δυναμική μιας πρότασης προκύπτει από μια σε βάθος ανάλυση που στοχεύει στην κατανόηση του περιεχομένου του τόπου. Η ενασχόληση μας με το τοπίο και την πόλη επηρέασαν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αρχιτεκτονική, μετατοπίζοντας το βάρος στον υπαίθριο χώρο
Θα θέλαμε επίσης εδώ να σημειώσουμε, πως δεν είναι ένα συγκεκριμένο λεξιλόγιο έκφρασης. αυτό που κυρίως μας ενδιαφέρει, αλλά ο χώρος ως δομή και υλικότητα. Εμπνεόμαστε από τις χωρικές μήτρες που ανασύρουμε από το corpus της ιστορίας, αλλά κυρίως από χώρους που έχουμε επισκεφτεί, μας συγκίνησαν, έχουν καταγραφεί στη μνήμη μας και μας βοήθησαν να κατανοήσουμε χωρικές συγκροτήσεις. Και ταυτόχρονα να τις συσχετίσουμε με τον ευρύτερο περίγυρο τους. 



Άρης Κωνσταντινίδης: Για την αρχιτεκτονική 
Τυπολογίες κατοικιών με αίθριο 

« …..σημαντικό δεν είναι το γεγονός ότι υπάρχουν λίγα σχήματα, αλλά ότι οι μεταξύ τους συνδυασμοί είναι σχεδόν ανεξάντλητοι», θα διατυπώσει ο Χόρχε Λούις Μπόρχες στην «Τέχνη του στίχου».

Και ο Δημήτρης Μαρωνίτης στο «Όροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη» θα μας δώσει έναν εξαιρετικό ορισμό του τύπου
«Τύπος, στη γλώσσα της φιλολογίας, ονομάζεται κάθε γραμματειακή μήτρα, η οποία, ύστερα από την εύρεση και τη δοκιμαστική της χρήση, αποκτά σταθερότερους χαρακτήρες ύλης, μορφής και λειτουργίας, και επιτρέπει - ή επιβάλλει - την παραγωγή αντιτύπων. Η σταθερότητα και η επανάληψη δεν αποκλείουν στην ειδική περίπτωση τροπές και εξέλιξη του τύπου, φτάνει να μην αλλοιώνονται οι βασικοί - καταγωγικοί θα έλεγα – χαρακτήρες του». 

Σημαντική συμβολή στον προσδιορισμό του αντικειμένου μιας μελέτης έχει για μας ο τόπος. «Ο τόπος διδάσκει, απαιτεί και, καμιά φορά, αποφασίζει στη θέση μας» ( Γκράσι, 1998)


Πέργαμος

Δύο σημαντικοί επιστήμονες, ο αρχαιολόγος Χρήστος Καρούζος και ο θεωρητικός της αρχιτεκτονικής Vincent Scully, έχουν εστιάσει στη σχέση τοπίου και ελληνικής θεότητας. Υποστηρίζουν πως η επιλογή του τόπου λατρείας μιας θεότητας στην αρχαιότητα είχε σχέση με την ιδιοσυγκρασία και τα χαρακτηριστικά του κάθε θεού. «Οι αρχαίοι αισθάνθηκαν την παρουσία ενός ορισμένου θεού σ’ έναν συγκεκριμένο τόπο» γράφει ο Καρούζος και συμπληρώνει «δεν μπορεί να είναι τυχαίο το γεγονός ότι η Δήμητρα και η Περσεφόνη δεν λατρεύτηκαν πάνω σε βράχια ή ότι ο Απόλλων, στην Ελλάδα, δεν λατρεύτηκε ποτέ, σαν κυρίαρχος θεός, σε τόπους ολότελα καμπίσιους: το λέει μάλιστα καθαρά ο «ομηρικός» ύμνος στον Απόλλωνα: «…σου άρεσαν όλες οι βίγλες και οι βουνοκορφές και τα ποτάμια που τραβούν στη θάλασσα και οι βράχοι του γιαλού που γέρνουν στη θάλασσα και στα λιμάνια της». 


 Δελφοί

Και ο Γιάννης Τσαρούχης στο κείμενο του «Η υστερία του πρασίνου» περιγράφει με σαρκασμό την νεύρωση των νεοελλήνων για την πρασινάδα: «Σεβαστή νεύρωση βέβαια η μανία για το πράσινο, αλλά όχι στις ζώνες εμφανίσεως όπου φυσικά βασιλεύει ο μέγας άρχων του ελληνικού τοπίου, ο βράχος…..Αυτές είναι οι αθάνατες γλυπτικές της φύσεως που θα δίνουν στον αιώνα τον χαρακτήρα στον τόπο μας..Κοιτάξτε τα παλιά σχέδια των περιηγητών πριν αρχίσει η τουριστική δενδροφύτευση…!»



August Ferdinand Stademann: Πανόραμα Αθήνας _ 1841

Και τέλος η ιστορία. 
Η προσεκτική θεώρηση της ιστορίας, όχι για να εγκλωβιστούμε ή να αναπαράξουμε παρωχημένες καταστάσεις, αλλά για να κατανοήσουμε χωρικούς σχηματισμούς ως δοχεία ανθρώπινης δραστηριότητας και να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε χωρικά ανάλογα ή μεταλλαγές, δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά εργαλείο κατανόησης του παρόντος που μας βοηθά να οραματιστούμε το μέλλον. Αναζητούμε μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο υπάρχον και το νέο, ώστε το παρελθόν και το παρόν να αναγνωρίζει το ένα το άλλο, ως διακριτές πραγματικότητες και οντότητες, που ανήκουν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους της ιστορίας.
Αν και ο χώρος αποτελεί ένα δυναμικό φαινόμενο σε διαρκή κίνηση και μετασχηματισμούς, «το νόημα των τόπων επιβιώνει δια μέσου του χρόνου και αυτό αποτελεί, κατά τον Manuel de Sola Morales, την πολιτισμική εμπειρία της μεγάλης πόλης». 

Η ανάλυση καθορίζει «τον ρόλο του συγκεκριμένου τόπου στην αστική ιεραρχία, που σημαίνει τη δομική αξία που αναλαμβάνει το τμήμα αυτό του αστικού ιστού σε σχέση με το σύνολο του πολεοδομικού οργανισμού». 
Η παρατήρηση αυτή του Franco Purini έχει ιδιαίτερη σημασία σήμερα καθώς ο αστικός σχεδιασμός αφορά κυρίως μετασχηματισμούς τμημάτων των πόλεων. 

«Σήμερα εργαζόμαστε εντός των ορίων των πόλεων, λέει ο Carlo Olmo, σε μια κατάσταση όπου υπάρχουν διαφορετικές παραδόσεις, τάσεις, κανόνες, μορφολογίες και τυπολογίες…., έχοντας επίγνωση ότι ζούμε σε μια κατάσταση εκλεκτικισμού και όχι ρασιοναλιστικής ή σουρεαλιστικής πρωτοπορίας…….. Ως ιστορικός θα έλεγα στους αρχιτέκτονες: προσέξτε, οι επεμβάσεις που δεν βρίσκονται μέσα σε κανόνες, που δεν σέβονται τον πλουραλισμό των παραδόσεων, μπορεί να δημιουργήσουν μια κατάσταση, έτσι ώστε κανείς στη συνέχεια να μην μπορεί να ερμηνεύσει το παρελθόν. Το παρελθόν είναι κι αυτό ένας περιορισμένος πόρος, που δεν πρέπει να επιδεχθεί μονοδιάστατες ερμηνείες… οι πόλεις είναι σε μια φάση μετάβασης, το κρισιμότερο πρόβλημα της οποίας είναι η διαφύλαξη της πολλαπλότητας».
Και συνεχίζει:
«Σήμερα η πολλαπλότητα της εμπειρίας, ακόμα και μέσα στις υπάρχουσες αρχιτεκτονικές σχεδιαστικές γλώσσες, κινδυνεύει παρ’ όλα αυτά να μετατραπεί σε αδιάκριτο θόρυβο….» 

Τα θέματα

Σχετικά με αυτή τη συλλογιστική επιλέξαμε να παρουσιάσουμε τρείς μελέτες, συμμετοχές σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς. Πρόκειται για:
_Τη Μετατροπή του πρώην Οινοποιείου «Αρέθουσα» στη Χαλκίδα, σε Διαχρονικό Μουσείο 
_Την Ανάπλαση της Παράκτιας Ζώνης του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς σε πολιτιστική 
ακτή, και τον Ανασχεδιασμό του Silo και του περιβάλλοντος χώρου του σε Μουσείο 
Ενάλιων Αρχαιοτήτων, και 
_Την Ανάπλαση του Άξονα Αχειροποίητου- Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης.

Το κοινό στοιχείο που συνδέει τις μελέτες είναι ο χειρισμός, η αντιμετώπιση του υπαίθριου χώρου:
 _Ως γενεσιουργού στοιχείου της σύνθεσης στην Αρέθουσα. Πολλαπλής σημασίας στον συνολικό σχεδιασμό, στη συγκρότηση και τη λειτουργία του μουσείου και στην προβολή και ανάδειξη του ιστορικού κτιρίου. 
 _Ως απόδοση τόπων με ατμόσφαιρα και ιδιαίτερο χαρακτήρα και μοναδικότητα στον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη

Οι δύο πρώτες μελέτες αφορούν σε επεμβάσεις σε ανενεργά βιομηχανικά κελύφη και περιβάλλοντα. Η επέμβαση επιδρά στην αλλαγή νοήματος, εκείνου του νοήματος που αφορά στο λειτουργικό τους περιεχόμενο, καθώς από κτίρια παραγωγικής διαδικασίας μετατρέπονται σε κτίρια πολιτισμού. Αντίθετα νοηματικό περιεχόμενο που αφορά στη παρουσία τους στην πόλη ως τοπόσημα ή στη συλλογική μνήμη ως αντικείμενα ιστορικής σημασίας, οφείλουμε να το διαφυλάξουμε και να το αναδείξουμε με την ανάλογη ένταση και έμφαση. Άρα ο σχεδιασμός πρέπει να απαντήσει σε μια σειρά κρίσιμων ζητημάτων όπως:
 _ τι διατηρείται και τι αλλάζει, τι προστίθεται, γιατί, που και πως

Υποστηρίζουμε πως κάθε επέμβαση, σε υπάρχοντα κτίρια και γενικά σε ιστορικά περιβάλλοντα, επιτελείται αξιολογώντας την υπάρχουσα κατάσταση ως υλικό διάρθρωσης και όχι ως φόντο στη διαδικασία του σχεδιαστικού μας οίστρου.
Επιδιώκουμε τη διατήρηση και ανάδειξη των βασικών χαρακτηριστικών της υπάρχουσας κατάσταση, ώστε να εκφραστεί με απλό και ευανάγνωστο τρόπο, το νέο περιεχόμενο και νόημα.
Επιχειρούμε να διατηρήσουμε την ατμόσφαιρα, ώστε να αποδώσουμε τα συναισθήματα που ο τόπος προκαλεί. 
Η ηπιότητα και λιτότητα των επεμβάσεων στοχεύουν στην αποφυγή εντυπωσιασμών, προσφιλών στην σύγχρονη εικονογραφία, που εν τέλει καταστρέφουν την γοητεία της αυθεντικότητας.

«Ο σχεδιασμός δεν έρχεται μόνο φυσικά κοντά στο ήδη υπάρχον, εισάγοντας οπτική και χωρική σχέση με αυτό, αλλά επίσης παράγει μια αυθεντική ερμηνεία του ιστορικού υλικού με το οποίο έρχεται αντιμέτωπο. Έτσι αυτό το υλικό είναι το αντικείμενο μιας πραγματικής ερμηνείας η οποία, άμεσα ή έμμεσα, συνοδεύει τη νέα επέμβαση και επηρεάζει την σημασία της»
 Ignasi de Sola Morales 


 Μετατροπή του πρώην Οινοποιείου «Αρέθουσα», 
σε Διαχρονικό Μουσείο, Χαλκίδα (2008) 
Συμμετοχή σε κλειστό διαγωνισμό με προεπιλογή. 

Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα ενός τύπου βιομηχανικού κτιρίου που απαντάται και σε δύο τουλάχιστο σημεία της Αττικής: στην οδό Πειραιώς, με πολλές όμως προσθήκες που αλλοιώνουν την καθαρή μορφή του, και στην Παιανία που δεν είναι σίγουρο αν υπάρχει ακόμη….. 
Είναι κτισμένο το 1882 και λειτούργησε ως το 1980



 Η δυναμική έκφραση του κτιρίου απορρέει από την έντονη γραμμικότητα, τη συμμετρική και ρυθμική δομή, την αυστηρή καθαρότητα της φόρμας και την ποιότητα της κατασκευής. Είναι της ίδιας κατασκευαστικής κατηγορίας με τα κτίρια της μεταλλευτικής εταιρείας του Λαυρίου. Θα μπορούσαμε να το συγκρίνουμε π.χ. με το λεγόμενο «Ξυλουργείο». Το κτήριο με την υψικάμινο αποτελούν για την πόλη ένα μοναδικής αξίας τοπόσημο. 
Τον περιβάλλοντα χώρο χαρακτηρίζει το υγρό στοιχείο κυριολεκτικά, με τις λειτουργικές ανοικτές δεξαμενές και τα κανάλια απορροής που διατηρούνται, και εννοιολογικά καθώς συσχετίζεται με την ομώνυμη αρχαία πηγή που βρίσκεται στην περιοχή και αναφέρεται στη μυθική θεότητα Αρέθουσα.



Ο χειρισμός του υπαίθριου χώρου και κυρίως αυτού του ενδιάμεσου μεταξύ του υπάρχοντος κτιρίου και της επέκτασης, καθώς επιλέγεται και η διάταξη της γραμμική και η χωροθέτησή στο νότιο όριο. Συμβάλλει:

_Στην καθαρή ανάδειξη του ιστορικού κτιρίου ως κυρίαρχη παρουσία 
_Στην οργάνωση δύο ορισμένων χρηστικών αυλών 
_Στη διατήρηση των ιχνών της αρχικής λειτουργίας 




Η σχέση παλιού και νέου συνίσταται στον ίδιο ρυθμό, που στο υπάρχον εκφράζεται έντονα με τη διάταξη των ανοιγμάτων, στην επέκταση με τα εμφανή φέροντα στοιχεία. Η διαφορά επισημαίνεται στη διαφορετική έκφραση των επεκτάσεων, στη χρήση διαφορετικών υλικών και στη λιτή κατασκευαστική αντίληψη: στον συμπαγή όγκο του παλιού παρατίθεται η αναλυτική και διάτρητη μορφή του νέου.

Ανάπλαση της Παράκτιας Ζώνης του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς σε πολιτιστική ακτή και 

_Ανασχεδιασμός του Silo και του περιβάλλοντος χώρου του σε Μουσείο Ενάλιων Αρχαιοτήτων, (2013)
 Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός. Γ’ Εξαγορά. 


Από την Ηετώνια Ακτή και τις Ηετώνιες πύλες από την αρχαιότητα γινόταν η διακίνηση του σταριού και η τροφοδοσία της Αθήνας μέσω των μακρών τειχών.
Σημαντική η θέση της στο λιμάνι απέναντι από την είσοδο του, και η σχέση της ως συνέχεια της πολιτιστικής περιοχής: τον Αρχαιολογικό Χώρο, το διατηρητέο κτίριο του σιδηροδρομικού σταθμού, έργο του Τσίλερ, την περιοχή του μελλοντικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
H σχέση αυτή με τον αρχαιολογικό χώρο και την πόλη που βρίσκονται σε ψηλότερο επίπεδο αποκόπτονται δραματικά από τον βαριάς κυκλοφορίας αυτοκινητόδρομο της Κέκροπος. Η υπέρβαση αυτού του ορίου είναι από τα σοβαρά ζητούμενα στη διαχείριση του συνολικού χώρου. 


Η περιοχή επέμβασης συναπαρτίζεται από τόπους πολύ ειδικούς και συγκεκριμένους, ως χωρική έκφραση και ως εννοιολογικό περιεχόμενο:
-Το εκτεταμένο αχανές πεδίο της λιμενικής ζώνης, το φορτισμένο με ότι συνδέεται με την έννοια του λιμανιού, ότι έχει εμπνεύσει συγγραφείς, ποιητές, τραγουδοποιούς και λαϊκούς μυθοπλάστες. 
-Την περιοχή των ναυπηγοεπισκευαστικών δεξαμενών, που είναι κηρυγμένες διατηρητέες, και του σιλό με εργοταξιακό και βιομηχανικό χαρακτήρα με έντονα ίχνη και κατάλοιπα, καθώς είναι ακόμα σε λειτουργία.
- Την περιοχή της πέτρινης αποθήκης με το εκτεταμένο αδρανές παράκτιο τοπίο. 
Τα στοιχεία αυτά, προβλήτες, κτίρια, ναυπηγικές δεξαμενές, γραμμικά διαταγμένα, με αμφίδρομες δυναμικές τάσεις κίνησης, απευθύνονται προς τη θάλασσα και την πόλη. 


Τα ίχνη και τα αντικείμενα που ορίζουν τον χαρακτήρα των τόπων


Είναι πολλοί αυτοί που αρέσκονται στην ενατένιση της κίνησης του λιμανιού

           

Μια σειρά διαγραμμάτων που δηλώνουν τις βασικές χειρονομίες στη διαχείριση του χώρου σε σχέση με τον τρόπο ανάγνωσης του 
- Η αναζητούμενη αποκατάσταση της συνέχειας των τόπων
- Ο χαρακτηρισμός των ορίων :  
_Το απόλυτο από την στεριά
_Το πορώδες οσμωτικό θαλάσσιο όριο, με αλληλοδιεισδύσεις, αναδεικνύει την αμφίδρομη σχέση, συμβολίζοντας τη γοητεία του ταξιδιού και τη χαρά της επιστροφής

- Η υλοποίηση του ορίου με το τείχος ως μέσο προστασίας και η υπέρβασης του, ως τρόπος σύνδεσης των δυο περιοχών


_H διάκριση και ο χαρακτηρισμός των τόπων
_Οι οπτικές φυγές και αντιληπτικές σχέσεις
_Οι κινήσεις

Η ιδέα στηρίζεται στις αντιθετικές σχέσεις
Σταθερό_ μόνιμο Versus κινητό_ εφήμερο
Η έννοια του λιμανιού είναι συνυφασμένη με την έννοια της κινητικότητας και του εφήμερου Οι σταθερές εγκαταστάσεις του συμπληρώνονται από στοιχεία που συνεχώς μεταβάλλονται και αλλάζουν εντυπώσεις και σχέσεις . 



«Ο σχεδιασμός δεν έρχεται μόνο φυσικά κοντά στο ήδη υπάρχον, εισάγοντας οπτική και χωρική σχέση με αυτό, αλλά επίσης παράγει μια αυθεντική ερμηνεία του ιστορικού υλικού με το οποίο έρχεται αντιμέτωπο».
 Ignasi de Sola Morales

Κρίσιμα προβλήματα αποτελούν: 
 _Ο σχεδιασμός των ορίων, ή καλλίτερα των συνόρων, δηλαδή η μετάβαση από μια επικράτεια σε μια άλλη, που αφορά στη διαδικασία προσέγγισης και πρόσβασης στην περιοχή. Ο σχεδιασμός οργανώνει την εκτεταμένη επίπεδη και αδρανή πλατφόρμα δημιουργώντας ένα σύστημα δυναμικών και ενεργών χωρικών σχηματισμών. Ένα τείχος αποσαφηνίζει και σχηματοποιεί το όριο της λεωφόρου προστατεύοντας από τις οχλήσεις της έντονης κίνησης. Ταυτόχρονα αποτελεί βατήρα υπέρβασης και σύνδεσης με το φυσικό τοπίο και την πόλη και σύστημα μετάβασης στους διαφορετικούς τόπους. Ένας υπερυψωμένος διάδρομος περιπάτου και θέασης, καταλήγει ως ράμπα στην πλατεία μεταναστών και εκτείνεται ανατολικά ως διαπερατό όριο, και κλίμακα καθόδου στη λιμενική ζώνη. Μια υπερυψωμένη κατασκευή σκιάστρου προστατεύει τον δρόμο και την εσωτερική παρειά του τείχους, όπου είναι εγκατεστημένα καταστήματα εξυπηρέτησης και καθιστικά 

Οι τέσσερις διακριτοί τόποι ως ατμόσφαιρα χωρικά και υλικά χαρακτηριστικά . αποκτούν νέο νόημα και περιεχόμενο: 
_Ο κεντρικός άξονας με την γραμμική ένταση και την αίσθηση της φυγής προς το άγνωστο. _Η λιμενική περιοχή οργανωμένη σε τέσσερις παράλληλες ζώνες: 
                      Έναν δρόμο κοντά στα κτίρια 
                      Την περιοχή των καταστημάτων λιμανιού 
                      Την προκυμαία περιπάτου και καθιστικών 
                      Την κλιμακωτή προσέγγιση του νερού.
_Η κεντρική πλατεία άφιξης και αυλή του Μουσείου
_Το πολυπολιτισμικό παζάρι 



Ο χαρακτήρας των τόπων όπως τον αντιλαμβανόμαστε δεν μπορεί να μας οδηγήσει σε διαμορφώσεις πάρκων και εκτεταμένων πράσινων επιφανειών. Γραμμικές δεντροστοιχίες που ορίζουν πορείες, κατευθύνσεις και όρια είναι αρκετές σε αυτή την περίπτωση



Η Κεντρική Πλατεία του Μουσείου 
_η «περίκλειστη» άρθρωση

πρόσβαση/εποπτεία /αξιοθέατο πεδίο / ατμόσφαιρα εργοταξίου / ίχνη βιομηχανικού παρελθόντος


Η Ράμπλα – Βelvedere _ από την πόλη στην απεραντοσύνη της θάλασσας

εντατική γραμμικότητα / ταξίδι / ρεμβασμός / κενό / εξέδρα / αιώρηση




Η Ακτή _ εμπειρίες λιμανιού – προκυμαίας 

διασκέδαση – ψυχαγωγία /ανάμειξη/συναλλαγή διαπλοκή /ανταλλαγή βλεμμάτων /περίπατος/ 
επαφή με το νερό /containers /πανιά τέντες/ βαθμιδωτό καθιστικό 






Το Πολυεθνικό Παζάρι _ το εφήμερο

πολυπολιτισμικότητα/ ανάμειξη ανταλλαγή/ θεατρικότητα/ πανηγύρι / δεντροστοιχίες από μουριές /πολύχρωμα πανιά 










Tο θαλάσσιο μέτωπο με τις αλληλοδιεισδύσεις δεν είναι μόνο συμβολικού- εννοιολογικού ή σχεδιαστικού χαρακτήρα. Προκύπτει από συγκεκριμένες αιτίες και για συγκεκριμένους λόγους. Η εσοχή, που συμπίπτει με την κλειστή αυλή του μουσείου, χρησιμεύει για το πλησίασμα με την θάλασσα και την έκθεση σκαριών. Η μικρότερη εσοχή συμπίπτει με την κάθοδο και την προγραμματισμένη υποθαλάσσια πορεία προς την απέναντι ακτή Αυτό προτείνεται να γίνει μέσω ενός υποθαλάσσιου ενιδρύου που θα δημιουργηθεί κάτω από τον χώρο, στη επέκταση της αποθήκης και θα είναι αντιληπτό και από την επιφάνεια με κατάλληλες διαμορφώσεις Η προβολή του κεντρικού άξονα εντείνει τον συμβολισμό της έννοιας της φυγής κλπ 

Το Silo 
Στον διαγωνισμό τη μεγάλη πλειοψηφία των συμμετοχών χαρακτήριζε ο συναγωνισμός στην οπτική κυρίως μετάλλαξη της αυστηρής γεωμετρικής μορφής και της ογκοπλαστικής απολυτότητας του κτιρίου. Ωστόσο με την ευκαιρία αυτή επιτρέψτε μας να αναφερθούμε στο πόσο αυτές οι εγκαταστάσεις, αποτελούν διεθνώς αντικείμενα ειδικού ενδιαφέροντος ως αυθεντικές μορφές βιομηχανικών κατασκευών. 
Οι γερμανοί καλλιτέχνες Bernhardt & Hilla Becher, ως ανεξάρτητοι φωτογράφοι, οργάνωσαν από το 1959 ένα αρχείο παλιών φωτογραφιών βιομηχανικών κτιρίων, που συμβάλλουν στην τεκμηρίωση της βιομηχανικής αρχαιολογίας και στην τυπολογική κατάταξη των κτιρίων: υδατόπυργους, silo, κλπ. Δημιούργησαν μια άλλη κατηγορία γλυπτικής, τα «Ανώνυμα Γλυπτά» 
Το 1990 βραβεύονται με το Χρυσό Λιοντάρι στην Μπιενάλε Βενετίας αποσπώντας το Α’ Βραβείο Γλυπτικής «Είναι η βιομηχανική γραφικότητα. Όχι _ είναι το βιομηχανικό μεγαλείο» σχολιάζει ο Peter Nisbet επιμελητής του Busch- Reisinger Museum του Χάρβαρντ.


To silo είναι ένα κτήριο μηχανή που αποθηκεύει και διακινεί το σιτάρι.
Στον πρώτο και τον τελευταίο όροφο υπάρχουν μηχανισμοί διακίνησης του σταριού.
Στον ενδιάμεσο όγκο αποθηκεύεται σε κατακόρυφες κυψέλες ύψους 27 μέτρων 


Η μετατροπή του Silo σε Μουσείο συνιστά πλήρη ανατροπή λειτουργίας, περιεχομένου και δομής του κτιρίου. Έτσι στο εσωτερικό του κτιρίου επιτελούνται ριζικές ανατροπές
Το φαινομενικά τουλάχιστο αδρανές πλήρες μετατρέπεται σε δυναμικό κενό.
Ότι επιτρέπει σε μονοσήμαντη κατακόρυφη κίνηση μετατρέπεται σε συνθήκη ευέλικτης και πολυσήμαντης κίνησης. 
Βέβαια παρά τις σημαντικές εσωτερικές ανατροπές θα δίνεται ευχέρεια νοητής ανάπλασης και κατανόησης της προϋπάρχουσας κατάστασης και λειτουργίας
Ισχυριζόμαστε ότι το κτίριο παρά τις σημαντικές εσωτερικές επεμβάσεις, έχει τη δυνατότητα με ελάχιστες εξωτερικές, να παραλάβει το κτιριολογικό και μουσειολογικό πρόγραμμα 

Έχουμε λοιπόν τη δυνατότητα στην επιλογή
- Της διατήρησης της ιστορικότητας, όχι απλά ως αναφορά στην προηγούμενη λειτουργία του αλλά και ως ύφος, υλικότητα και γενικά ως παρουσία καταγραμμένη στη συλλογική μνήμη.
- Της δημιουργίας ενός νέου δυναμικού εκφραστικού τοπόσημου, που θα εκφράζει το νέο περιεχόμενο του ενεργού κτιρίου. Θεωρώντας το ως ιστορικό τοπόσημο κρατάμε τις υπάρχουσες αρχιτεκτονικές ποιότητες και προσθέτουμε κάτι ισχυρό και σύγχρονο στο κτίριο 


Η αλλαγή του νοήματος θα προκύψει από ελάχιστες αλλά ικανές και δυνατές εκφραστικά επεμβάσεις.
Δύο κατά κύριο λόγο νέα στοιχεία νοηματοδοτούν και επιβάλλουν την παρουσία του Mουσείου:
-Η ράμπα εισόδου, που σαν καταπέλτης πλοίου οικειοποιείται τον χώρο της πλατείας και συγχρόνως καλεί τους επισκέπτες. 
-Η γυάλινη προσθήκη στην περίμετρο του τελευταίου ορόφου, που λειτουργεί την ημέρα ως διαφάνεια, έκθεση και αντανάκλαση, τη νύχτα ως καταυγάζων φάρος. Η επιλογή να οργανώσουμε την είσοδο και τους χώρους υποδοχής στον πρώτο όροφο προκύπτει από πολλούς λόγους:


_Τον ιδιαίτερο χαρακτήρα αυτού του χώρου, λόγω της ειδικής διαμόρφωσης της εντυπωσιακής οροφής του, που θέλουμε να είναι άμεσα αντιληπτός 
_Τη δυνατότητα με τη αναίρεση ενός μέρους της οροφής να αποκτήσουμε εποπτεία και θέαση του συνολικού χώρου με το εντυπωσιακό ύψος των 27 μέτρων. Το λιτό ύφος του κελύφους επιφυλάσσει την εκπληκτική αντίληψη από τη θέση της εισόδου, του πλούτου εντυπώσεων εντός του κτιρίου, την ένταση της γραμμικότητας, τις αντανακλάσεις και διαφάνειες, τις σκιές του βάθους, το φως που κατακρημνίζεται από την οροφή.
Κατά δεύτερο λόγο η πρόσβαση στον όροφο με μια δυναμικής παρουσίας ράμπα θα προσδώσει στο κτίριο μια επιζητούμενη δυνατή σχέση με τον υπαίθριο χώρο, με το άμεσο περιβάλλον του, την αυλή του

  "Η χωρικότητα της νύχτας"
 Nυκτερινή άποψη, όπως την αντιλαμβάνεται ο εισερχόμενος στο λιμάνι.

Θεσσαλονίκη
Δύο σημαντικά γεγονότα, δύο καταστροφές επέδρασαν στη μετάλλαξη της σύγχρονης πόλης. 
_η πυρκαγιά τον Αύγουστο του 1917, που κατέστρεψε ολοσχερώς ένα μεγάλο τμήμα της εντός των τειχών πόλης, και οδήγησε στην μετατροπή της Θεσσαλονίκης σε ευρωπαϊκών προδιαγραφών πόλη βασισμένη στο σχέδιο του Γάλλου αρχιτέκτονα, πολεοδόμου και αρχαιολόγου Ernest Hebrard , και 
 _ο μεγάλος σεισμός τον Ιούνιο του 1978, που οδήγησε στην εγκατάλειψη του κέντρου καθώς πολλά κτίσματα υπέστησαν σημαντικές ζημιές. Η πόλη ξαπλώθηκε ανατολικά στο επίπεδο έδαφος και σκαρφάλωσε βόρεια και δυτικά, διαμορφώνοντας ένα ανιεράρχητο συμπαγές.

Ανάπλαση Άξονα Αχειροποίητου - Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης. 
 Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός Διαγωνισμός. Α’ Βραβείο. 2012 

Η πρόταση επικεντρώνεται: 
 _ στον τρόπο χειρισμού του εδάφους, της τοπογραφίας, και 
 _στον τρόπο συρραφής του κενού με τον ιστό, ώστε να αποκατασταθούν χωρικοί σύνδεσμοι ανάμεσα στις διαφορετικές κλίμακες.


Η Αγίας Σοφίας, ο παλαιότερος εγκάρσιος άξονας της Θεσσαλονίκης που συνδέει την παλιά πόλη με τον Θερμαϊκό, μετασχηματίζεται στη μακρά ιστορία της, για να υποκατασταθεί, με το σχέδιο του Hebrard, από τον άξονα της Αριστοτέλους. Τρεις άξονες της σύγχρονης πόλης, η Γούναρη, η Αγίας Σοφίας και η Αριστοτέλους που εκφράζουν διαφορετικές ιστορικές φάσεις της, τη ρωμαϊκή, τη βυζαντινή και την σύγχρονη, αρθρώνονται στον βασικό άξονα της Ρωμαϊκής περιόδου, την Εγνατίας. Τα ρωμαϊκά δημόσια κτίρια σε αυτήν αναφέρονται, Η βυζαντινή πόλη, μετατρέποντας τα σε χριστιανικά μνημεία, θα τα στρέψει ανατολή – δύση, παράλληλα στην Εγνατίας. Στο σχέδιο Hebrard η Αγίας Σοφίας συσχετίζεται με τον άξονα της Αριστοτέλους, μέσω των δύο σημαντικών βυζαντινών μνημείων της, την Αχειροποίητο και την Αγία Σοφία.
Η διαμόρφωση της Γούναρη εκθέτει τα Ρωμαϊκά ερείπια στον καθημερινό περιπατητή, ως «κενά» της σύγχρονης πόλης, σε χαμηλότερο επίπεδο.
Η διαμόρφωση της Αριστοτέλους οργανώνει την κίνηση εκατέρωθεν απομονωμένων, άβατων παρτεριών 
Η Αγίας Σοφίας μπορεί να αποδοθεί στην συνολική κατοίκιση, ως ανάκτηση των αξιών της αστικότητας και να αναδείξει τα Βυζαντινά Μνημεία, όχι μόνο ως ιστορικής και πολιτισμικής αξίας αλλά και ως λειτουργικά στοιχεία της σύγχρονης πόλης. 

Αντιλαμβανόμαστε τον συνολικό χώρο ως μια αλληλουχία τόπων διαφορετικών χωρικών οντοτήτων και σχηματισμών, γεγονότων και καταστάσεων. 
Η στάση του Μετρό στην Αγίας Σοφίας αναβαθμίζει την σημασία της και επανακαθορίζει τη φυσιογνωμία και τα δομικά χαρακτηριστικά της. Η ανάγνωση του συνολικού χώρου γίνεται με την αναγνώριση της θέσης αυτής ως κομβικού στρατηγικού σημείου. 
Η Εγνατίας, τέμνοντας τον άξονα, ορίζει δύο διαφορετικού χαρακτήρα και έντασης επικράτειες. Το σύντομο βόρειο τμήμα, που περιλαμβάνει περισσότερο ήρεμες και εσωστρεφείς περιοχές γειτονιάς. Το εκτεταμένο νότιο, που συμπίπτει με διαφορετικής έντασης και πυκνότητας περιοχές με χαρακτηριστικά κέντρου. Επιχειρούμε μια «στρατηγική ήπιων επεμβάσεων, που να είναι όμως ικανές να επιφέρουν ευρείες αλλαγές του νοήματος» (V.Gregotti) και να δημιουργήσουν διαφορετικές ποιότητες, κατά μήκος της διαδρομής, συμβατές με τη σημασία και το περιεχόμενο του κάθε τόπου.
Απόφαση στρατηγικής σημασίας για την επίτευξη αυτών των επιδιώξεων αποτελεί η πεζοδρόμηση της περιοχής και η οργάνωση ανοικτών χώρων, που θα αναδείξουν και θα προβάλουν τα σημαντικά μνημεία. 

Άξονας Αχειροποιήτου- Αγίας Σοφίας Διαγράμματα





Άξονας Αχειροποιήτου- Αγίας Σοφίας Διαγράμματα

Ο χώρος χαρακτηρίζεται από την δυναμικότητα του άξονα και τους τόπους - «αστικά δωμάτια» που αρθρώνονται ή περιέχονται σε αυτόν, πλατείες και πράσινοι χώροι.
· Τρεις πλατείες με σκληρά δάπεδα, με διαφορετικά χαρακτηριστικά χώροι τελετουργιών αλλά και καθημερινής δράσης:
_Η ανοικτή κεντρική αστική πλατεία της Αγίας Σοφίας
_Η εσωστρεφής και οριοθετημένη αυλή της Αχειροποιήτου. 
_ Η γραμμική πλατεία της περιοχής Μητροπόλεως, ως διευρυμένη «εκβολή» του άξονα.
· Τρεις «πράσινοι» χώροι, όπου κυριαρχούν χωμάτινες επιφάνειες και φυτεύσεις:
_ Το Πάρκο, χώρος αναψυχής και παιχνιδιού, στην περιοχή Αχειροποιήτου. 
_ Ο Περίπατος, χώρος ανάπαυλας και περιπλάνησης, νότια της Εγνατίας, 
_Ο «Κήπος της Μνήμης», στην οδό Ερμού, χώρος απομόνωσης και περισυλλογής.
Αντιλαμβανόμαστε τον χώρο μέσω της κίνησης του σώματος και του βλέμματος. Με αυτή την θεώρηση ο χώρος συσχετίζεται με την έννοια του χρόνου, άρα αποκτά ρυθμό, πυκνώσεις, αραιώσεις, παύσεις. 



Το κομβικό σημείο της Εγνατίας όπου και οι στάσεις του Μετρό, σηματοδοτείται με δύο κατασκευές διαφορετικές ως μορφή, λειτουργία και περιεχόμενο: 
 _Στη βόρεια στάση, ένα γραμμικής μορφής υπόστεγο οριοθετεί τον άξονα και λειτουργεί ως buffer-zone για την ήρεμη περιοχή του πάρκου και την αυλή της Αχειροποιήτου. 
Χαρακτηρίζεται από την οριζόντια διάσταση, που τονίζει μια αναρτημένη φωτεινή γυάλινη επιφάνεια.
_Στη νότια, ένα οριζόντιο εποπτικό επίπεδο και μια γλυπτική σύνθεση σηματοδοτούν τη θέση, που αποτελεί κατώφλι–πύλη προς το νότιο πολυσήμαντο τμήμα του άξονα. Μια συστάδα από λεπτές υψηλόκορμες στήλες, που εξαρτούν από τις κορυφές τους ένα πλήθος από γραμμικά και σημειακά αντικείμενα, φωτεινά τη νύκτα και ανακλαστικά την ημέρα, δημιουργούν ένα φωτεινό μετέωρο, ένα σέλας.
Φωτεινές σημάνσεις - «αστικοί Φάροι» - διατρέχουν το σύνολο της διαμόρφωσης από το πλάτωμα της οδού Φιλίππου, το αφιερωμένο στους πρωτοπόρους Δημοτικιστές Δασκάλους,_ Δελμούζο και Κουντουρά, έως τη θάλασσα. Σηματοδοτούν τόπους και λειτουργούν ως συμβολικά ενοποιητικά στοιχεία που εμπλουτίζουν την αντιληπτική εικόνα της πόλης.
Στο βόρειο τμήμα κυριαρχεί ως μνημείο η παλαιοχριστιανική Βασιλική της Αχειροποιήτου 


Η ένταξη της στην λειτουργία της πόλης πραγματοποιείται, με την απόδοση του ζωτικού της χώρου ως αυλής στο ιστορικό της επίπεδο. Προκύπτει μια οριοθετημένη πλατεία-αυλή, πεδίο τελετουργικών δρώμενων, που απορρέουν από τη σχέση της με το ναό και δραστηριοτήτων καθημερινότητας ως πλατείας γειτονιάς. Η βόρεια παρειά της οριοθετείται με ένα καθιστικό θέασης του συνολικού χώρου, από το επίπεδο της πόλης και μια ράμπα, ως περιπατητική διαδικασία επιμήκυνσης του χρόνου και οικειοποίησης του χώρου. (Η πιθανή αποκάλυψη αρχαιολογικών ευρημάτων, θα απαιτήσει τροποποιήσεις της διαμόρφωσης. Κατασκευαστικά προτείνεται η ξηρά δόμηση, υπερυψωμένο δάπεδο από πλάκες εγχώριου μαρμάρου αδρής επιφάνειας, ως αναστρέψιμης κατασκευής).


Η προσπέλαση από την Εγνατίας πραγματοποιείται με μια ράμπα καθόδου, ως πορεία από το επίπεδο της σύγχρονης πόλης στο ιστορικό επίπεδο. Η μετάβαση αυτή, οργανώνεται ως μνημειακή οδός και αφιερώνεται στους ήρωες του Μακεδονικού Αγώνα. Ένα πέτασμα από μαρμάρινες πλάκες με επιγράμματα ιστορικών αναφορών, στην ανατολική παρειά, αποτελεί φόντο προβολής των προτομών, ένα πρανές από την πλευρά του πάρκου οργανώνει τον χώρο του ανδριάντα του Ίωνα Δραγούμη. 
Το πάρκο αποτελεί τόπο ηρεμίας, αναψυχής και παιχνιδιού. Εμπλουτίζεται η υπάρχουσα δεντροφύτευση και δημιουργείται εκτεταμένη σκιερή περιοχή. Διαμορφώνεται ανοικτή χωμάτινη επιφάνεια-αλάνα, ως παιχνιδότοπος. 
Ο άξονας, θα συνεχίσει σκιασμένος έως τη βόρεια απόληξη της περιοχής διαμόρφωσης, όπου οργανώνεται ένα πλάτωμα, πλαίσιο ένταξης των προτομών των Δημοτικιστών Δασκάλων. Επιγραφές στο δάπεδο θα αναφέρονται στη δράση τους.


Νότια της Εγνατίας, ο άξονας διαθέτει σημαντικό εύρος και οργανώνεται σε τρεις ζώνες, διαφορετικής σημασίας και περιεχομένου. Στις δύο παρειές διαμόρφωση πεζοδρομίων, ως κίνηση της καθημερινότητα, κεντρικά, επιφάνεια χωμάτινη με συμπιεσμένα αδρανή υλικά, με δεντροστοιχίες σκίασης, καθιστικά και σύγχρονες γλυπτικές εγκαταστάσεις, ως χώρος περιπάτου, ανάπαυσης και συνεύρεσης. Στη δυτική παρειά της κεντρικής ζώνης εντάσσονται σε γραμμική διάταξη υποδομές, που επιτρέπουν την εγκατάσταση ευέλικτης κατασκευής περιπτέρων για ποικίλες χρήσεις. Η εγκατάσταση αυτή θα διευκολύνει στην οργάνωση εναλλακτικών δράσεων και θα συμβάλει στην ελκυστικότητα και την αναζωογόνηση της περιοχής. Ο συνολικός χώρος, ως κεκλιμένο επίπεδο, απευθύνεται άμεσα και εκβάλλει στην πλατεία Αγίας Σοφίας.

Η πλατεία Αγίας Σοφίας, κεντρική «εσωτερική» αστική πλατεία, ευανάγνωστος και δυναμικός αστικός συντελεστής, καλείται να συλλέξει ποικίλα νοήματα και λειτουργίες της πόλης. Απαιτείται η δημιουργία ενός «δυναμικού κενού», ικανού εκφραστή του αστικού παραστατικού πλούτου. «Η μεγαλύτερη μορφική δομικότητα ταιριάζει με τη μεγαλύτερη απουσία εικόνων, …η γλώσσα της σιωπής αντιμάχεται το θόρυβο της μητρόπολης» παρατηρεί ο Μanfredo Tafuri.

Την ιδιαίτερη της έκφραση και τον ελκυστικό της χαρακτήρα, αποδίδει: _ Το απόλυτα γεωμετρικό τετράγωνο σχήμα, που διαμορφώνει το κέντρο της. 
_ Η υλικότητα και η υφή αυτού του τετραγώνου, σκούρος γυαλιστερός γρανίτης. 
_ Η πολυμορφικότητα, που αποκτά με τη λειτουργία διακριτικής παρουσίας πιδάκων, που ενίοτε θα την μεταβάλλουν σε υγρή, δροσερή αλλά και ανακλαστική επιφάνεια, και του ενδοδαπέδιου φωτισμού, που της προσδίδει όψη ανεστραμμένου ουράνιου θόλου.

Σε αυτή προβάλλει και μέσω αυτής αναδεικνύεται κατά κύριο λόγο το βυζαντινό μνημείο. Η ανάδειξη και προβολή του προϋποθέτει την αναίρεση της αψιδωτής πύλης οπτικού φράγματος, αλλά και προπετούς ανταγωνιστού του λιτής και αυστηρής έκφρασης του αυθεντικού μνημείου. Επί πλέον, αν και η αυλή δεν περιλαμβάνεται ως θέμα του διαγωνισμού, θεωρούμε πως η πληρέστερη ένταξη στη νέα κατάσταση, απαιτεί την κατάργηση του κεντρικού παρτεριού με τον φοίνικα. (Πως αλλιώς να φανταστούμε μια τελετουργική έξοδο από την κεντρική πύλη του ναού!) 
Σε αυτήν εκβάλλουν οι περιοχές του άξονα με τις διαφορετικές πυκνότητες. 
Σε αυτήν συναρτάται «ο Kήπος της Mνήμης». Ελαφρά βυθισμένος επιτρέπει τη θέαση του ναού από τον άξονα της Ερμού. Προσπελάσιμος με οργανωμένο καθιστικό παρέχει απόλαυση ηρεμίας. Αρωματικά φυτά ενεργοποιούν την όσφρηση, ως αίσθηση της μνήμης. Στην συνέχεια του άξονα το εύρος του μειώνεται και μετασχηματίζεται σε εμπορικό δρόμο πυκνής κίνησης, ως καθημερινή διέλευση ή ως περίπατος.
Το νότιο άκρο του διαμορφώνεται σε πλατεία της Μητρόπολης. 


Το ενιαίο συνεχές δάπεδο, διευρύνει τον χώρο και τον ενοποιεί με το τμήμα που εκβάλλει στην παραλιακή Λεωφόρο Νίκης. Μια διαμόρφωση υδάτινης επιφάνειας «μεσολαβεί» στη σχέση με το απέραντο υδάτινο στοιχείο της θάλασσας. 


Μια σειρά από φωτεινές στήλες στο κέντρο, κατά μήκος της πλατείας, σηματοδοτούν αυτόν τον πόλο του άξονα και ξεχύνονται στη θάλασσα, ως συμβολική διάρρηξη του ορίου της παραλίας, ως ωσμωτική κατάσταση. 

O πεζόδρομος 











«Ο τωρινός χρόνος κι ο περασμένος χρόνος.
Είναι ίσως και οι δυό παρόντες στο μελλούμενο χρόνο,
Κι ο μελλούμενος χρόνος περιέχεται στον περασμένο χρόνο….»

Τόμας Στέρνς Έλιοτ


Κάντε ΚΛΙΚ στις εικόνες για μεγένθυση


Τις ομάδες μελέτης αποτελούν:

_ Μετατροπή του πρώην Οινοποιείου «Αρέθουσα» σε Διαχρονικό Μουσείο _ Χαλκίδα, 2008

Συνεργάτες αρχιτέκτονες: Ειρήνη Γιαννακοπούλου, Ιουλία Γούλα, Γιώργος Καναβάκης, Αναστάσης Μπαχάς, Γιώργης Νουκάκης 
Φοιτητές αρχιτεκτονικής: Δήμητρα Γαβριλάκη, Σοφία Κριμίζη, Κυριάκος Κυριάκου, Δημήτρης Τριανταφύλλου 
Συνεργάτες: Βασίλης Πλαίνης Στατικός, Βασίλης Κολοβός Η/Μ
Ειδικοί σύμβουλοι: Ανδρομάχη Γαζή Μουσειολόγος, Ελένη Λαμπροπούλου Φωτισμοί, Gottfried Schubert Ακουστική

_ Ανάπλαση Παράκτιας Ζώνης Ο.Λ.Π. σε πολιτιστική ακτή 
_Ανασχεδιασμός του Silo και του περιβάλλοντος χώρου του σε Μουσείο Ενάλιων Αρχαιοτήτων. Πειραιάς 2013 

Συνεργάτες αρχιτέκτονες: Γιώργης Νουκάκης, Αναστασία Παντελοπούλου 
Φοιτητές αρχιτεκτονικής: Σπύρος Γιωτάκης, Βασίλης Καλούμενος, Δάφνη Παπαδοπούλου
Βοηθοί φοιτητές: Μυρσίνη Αλεξανδρίδη, Σωτηρία Κριεμάδη 
Συνεργάτες σύμβουλοι: Στρατής Ευστρατιάδης Πολιτικός Μηχανικός, Βαγγέλης Δακόπουλος Συγκοινωνιολόγος, Βασίλης Κολοβός Η/Μ Μηχανικός, Κωνσταντία Παπακωνσταντίνου Βιοκλιματικός Σχεδιασμός, Θανάσης Βελούζος Οπτικοακουστικά Συστήματα, Σωτήρης Ψαράς Μηχανικός ακουστικής – ήχου, Ευαγγελία Χριστοδουλάκη Δασολόγος-Αρχιτέκτων τοπίου,  Ανδρομάχη Γαζή Μουσειολόγος,  

_ Ανάπλαση Άξονα Αχειροποίητου – Αγίας Σοφίας του Δήμου Θεσσαλονίκης_ 2012 

Συνεργάτες αρχιτέκτονες:Βαρβάρα- Χριστίνα Μυροφορίδου, Μαρίνα Τσιντζέλη, Αντώνης Χαζάπης, Αναστασία Χρανιώτη, Γιώργης Νουκάκης, Αναστασία Παντελοπούλου 
Φοιτήτριες αρχιτεκτονικής: Δάφνη Παπαδοπούλου, Σωτηρία Κριεμάδη, Μυρσίνη Αλεξανδρίδη,  Μαρίνα Κολοβού
Συνεργάτες: Βαγγέλης Δακόπουλος, Συγκοινωνιολόγος/Μιχάλης Παρασκευόπουλος Συγκοινωνιολόγος/Βασίλης Κολοβός, Ηλεκτρολόγος μηχανολόγος/Ευαγγελία Χριστοδουλάκη, Αρχιτέκτων τοπίου/Δάφνη Αγγελίδου, Εικαστικός







No comments :

Post a Comment